તે કર્યો છે રાતવાસો, સાવ લીલી ડાળ પર

તે કર્યો છે રાતવાસો, સાવ લીલી ડાળ પર
પાનખર તો સ્વપ્ન છે, સમજમાં પછી તો ખેર નહીં

સુંદર યુવતી. કાળા રંગના અર્ધપારદર્શક સલવાર-કમીઝમાં એ હતી એના કરતાંયે વધારે ગોરી લાગતી હતી. પણ એ મારી પેશન્ટ બનીને આવી હતી એટલે મેં એની દિશામાં બીજી વાર જોવાનું મુલતવી રાખીને કેસ-પેપર હાથમાં લીધો. પૂછયું, ‘નામ?’ ‘રચના.’ એનો અવાજ એનાં સૌંદર્ય કરતાં પણ વધારે સુંદર હતો.


મને ‘અધરં મધુરમ્ વદનમ્ મધુરમ્’ વાળો મધુરાષ્ટકનો શ્લોક યાદ આવી ગયો. ક્યાંક સાંભળેલું સુવાક્ય યાદ આવી ગયું: જે વ્યક્તિ આકર્ષક હોય તેની બધી જ બાબતો આકર્ષક હોય છે. પહેલી નજરે રચનાની બાબતમાં આ વાક્ય શત-પ્રતિશત બંધબેસતું લાગતું હતું.


એનો દેખાવ, એનાં વસ્ત્રો, એનાં પગમાં શોભતા કિમતી સેન્ડલ, એનો મેકઅપ, એણે નાક-કાનમાં પહેરેલા જરૂર પૂરતા આભૂષણો, કપાળની બિંદી અને જો કંઇ બાકી રહી જતું હતું તો એની વાણી. એનો અવાજ. સ્પષ્ટ રીતે જ મને લાગ્યું કે રચના એટલે ઇશ્વરની એક સર્વોત્તમ રચના હતી.


‘મેરીડ? કે અનમેરીડ?’ મેં કેસ-પેપરમાં ભરવા માટે આગળનો પ્રશ્ન પૂછ્યો.


જવાબ એનો ઘંટડી જેવા રણકાર સ્વરૂપે મળવાને બદલે ‘ધડામ જેવા બારણું ખૂલવાના અવાજથી મળ્યો. એક તદ્દન સામાન્ય દેખાવનો યુવાન અંદર આવ્યો.’ રચનાએ માહિતી આપી, ‘મારા હસબન્ડ છે. પ્રીતેશ પંચાલ.’ હું જોઇ શક્યો કે આવું બોલતી વખતે રચના ગળામાં રણકતી પેલી રૂપેરી ઘંટડી ગાયબ હતી. એનાં અવાજમાં અણગમો અને કઠોરતા ભળી ગયા હતા. મેં જરૂરી વિગતો નોંધી લીધા પછી મુદ્દાની વાત છેડી, ‘શી તકલીફ છે?’


‘પ્રેગ્નન્સી છે.’


‘સોરી! સોરી! એ તો તકલીફ ન કહેવાય, સારા સમાચાર કહેવાય.’


‘ના, મારા માટે તો તકલીફ જ છે. આઇ વોન્ટ એબોર્શન.’ રચનાએ ભારપૂર્વક જણાવી દીધું.


‘પણ હજુ તો તમારું ચેકઅપ કરવાનુંયે બાકી છે. ગર્ભ ખરેખર કેટલો મોટો છે, એબોર્શન કરવું હિતાવહ છે કે નહીં એ બધું નક્કી કરવાનું તમે મારી ઉપર છોડી દો!’


‘ના, સર! હું ઘરેથી નક્કી કરીને આવી છું કે મારે ગર્ભપાત કરાવી જ નાખવો છે.’ રચનાની વાણીમાં રહેલી દ્રઢતાથી હું વિચલિત થઇ ગયો. મેં એનાં પતિની તરફ નજર ફેરવી. સાવ મામૂલી કપડાં પહેરલો તદ્દન સાધારણ દેખાવનો એ માણસ ગભરુ બાળક જેવી મુખમુદ્રા ધારણ કરીને બેઠો હતો. રચનાના સૂરમાં એ માથું હલાવીને સંમતિનો સૂર પૂરાવી રહ્યો હતો. છતાં મેં પૂછી લીધું, ‘પ્રીતેશભાઇ, તમારા પત્નીની ઇચ્છા સાથે તમે સંમત છો?’


‘હા, સાહેબ! હું એને ખૂબ ચાહું છું. એની ઇચ્છા એ મારી ઇચ્છા.’ હું સાંભળી રહ્યો હતો કે પ્રીતેશના બોલવામાં ‘હા હતી, પણ હું જોઇ શકતો હતો કે આ ‘હા’ની પાછળ સ્પષ્ટ ‘ના’ સંતાયેલી હતી.’


હું ગૂંચવાયો, ‘તમે એક કામ કરશો, પ્રીતેશ? પાંચ મિનિટ માટે બહાર બેસશો? હું તમારા પત્ની સાથે એકાંતમાં થોડી વાત કરવા માગું છું.’ એ ભલો માણસ તરત જ ઊભો થઇને બહાર ચાલ્યો ગયો. કન્સલ્ટિંગ રૂમનું બારણું પણ એ જ ખેંચતો ગયો.


‘હવે તમે મને સાચી વાત જણાવો!’ હું રચના તરફ ફર્યો, ‘તમારા પતિની મરજી વિરુદ્ધ શા માટે તમે આ ગર્ભને પડાવી નાખવા ઇચ્છો છો?’


રચનાએ પકડદાવની રમત ચાલુ કરી, ‘પ્રીતેશની મરજી વિરુદ્ધની કોઇ વાત જ નથી, સર! એ પણ એબોર્શન માટે રાજી છે.’


‘રાજી નથી, પણ સંમત છે. આ માથા પરના વાળ તડકામાં શેકાઇને ધોળા નથી થયા, રચનાબેન! માણસનો ચહેરો જોઇને એના વિચારો સૂંઘી શકું એટલો અનુભવ ધરાવું છું. સાચો જવાબ આપશો તો જ હું તમને મદદ કરીશ.’


મારી ધમકીએ તાત્કાલિક અસર બતાવી. એ બોલી, ‘મારે પ્રીતેશની સાથે આખી જિંદગી નથી ગુજારવી. મારે છૂટાછેડા લેવા છે. હજુ એને આ વાતની ખબર નથી, પણ મેં નિર્ણય લઇ લીધો છે. પછી એના બાળકને હું ક્યાં સાચવું?’


‘એને તમે આ વાતની જાણ શા માટે નથી કરી?’ ‘કારણ કે એ મને ખૂબ જ પ્રેમ કરે છે. જો અત્યારે હું એને છૂટાછેડાની વાત જણાવી દઉ, તો એ ક્યારેય એબોર્શન માટે હા નહીં પાડે. હું કારણ વગર ફસાઇ જઇશ.’


‘ભલે! આ તમારો નિર્ણય છે અને એ લેવાનો તમને હક્ક છે, પણ હવે મારા છેલ્લા પ્રશ્નનો ઉત્તર આપો! તમારે પ્રીતેશથી છૂટા શા માટે થવું છે?’


‘વેરી સિમ્પલ, સર! એ ભલે મને ગમે તેટલું ચાહતો હોય, પણ હું એને નથી ચાહતી! હું કેટલી સ્માર્ટ અને સુંદર છું એ તમે જોઇ શકો છો અને એ સાવ રોંચા જેવો દેખાય છે. આવા પુરુષ જોડે હું આખી જિંદગી કોઇપણ રીતે વિતાવી ન શકું.’


‘તો પરણ્યાં શા માટે?’


‘ભૂલ થઇ ગઇ. મમ્મી-પપ્પાએ મુરતિયો બતાવ્યો, અમારી જ્ઞાતિનો જ હતો અને વળી ખાધે પીધે સુખી હતો એટલે હું પરણી ગઇ. પણ પ્રીતેશને તો ફર્નિચરનું કારખાનું છે. આખો દિવસ લોખંડ જોડે કામ પાડી પાડીને એ પણ જડ બની ગયો છે.


વેલ્ડિંગનું કામ એ જાતે સંભાળે છે, એટલે ઘરે આવે ત્યારે તો એનું મોં તપી તપીને તાંબાવરણું બની ગયું હોય છે. એના ઝટીયા જેવા વાળ અને લઘર-વઘર કપડાં તમે જોયા ને! એ બાજુમાં ઊભો રહે તો વરને બદલે નોકર લાગે!’


હું સમજી ગયો. આ યુવતીને હવે કંઇ સમજાવવાપણું રહેતું ન હતું. રચના વિશે મેં બાંધેલી ધારણા ખરી પડી. રચનાનું બધે બધું સુંદર ન હતું. સાવ નગણ્ય એવા બાહ્યએ દેખાવના કારણસર એ પોતાનાં પતિથી છૂટાછેડા લેવા તૈયાર હતી.


મેં ઘંટડી વગાડી. લીલાબહેન દોડી આવ્યાં. મેં સૂચના આપી, ‘પ્રીતેશભાઇને અંદર મોકલો!’ પ્રીતેશ આવ્યો. હવે હું પ્રોફેશનલ બનીને એ બંનેની સાથે ડોક્ટરની જેમ વર્તવા લાગ્યો.


‘જુઓ, તમે એક વાત સમજી લો! કોઇ પણ દંપતી જ્યારે પ્રથમવારની ગર્ભાવસ્થા લઇને મારી પાસે એબોર્શન માટે આવે છે, ત્યારે હું એક વાર તો સ્પષ્ટ ના જ પાડી દઉ છું. એમાં ચેપ લાગવાથી લઇને ભવિષ્યમાં ફરી ક્યારેય ગર્ભ ન રહેવા સુધીની ઘણી કોમ્પ્લીકેશન્સ થઇ શકે છે.’


‘એ બધાંની મને જરા પણ ચિંતા નથી, સાહેબ!’ પ્રીતેશ દયામણો બનીને કહી રહ્યો, ‘જે થવું હોય તે ભલે થાય, પણ મારી રચનાને કંઇ થવું ન જોઇએ.’


હું આઘાત પામીને વિચારી રહ્યો. મારી રચના?! આ માણસ જેને પોતાની રચના સમજી રહ્યો છે, એ વાસ્તવમાં એની ન રહેવા માટે તો આ બધું કરી રહી છે! મેં વિચારવાનું બંધ કર્યું, કામ શરૂ કર્યું. રચના ખોરાક-પાણી લીધા વગર જ આવી હતી. મેં એનેસ્થેટિસ્ટને ફોન કર્યો. ડો. શાહ વ્યસ્ત હતા, પણ ‘દસ-પંદર મિનિટમાં આવું છું’ એવું કહ્યું એટલે મેં ઓપરેશનની તૈયારી આરંભી.


રચનાની સહી લીધી, પછી એનાં પતિની. સહી કરતી વખતે પણ પ્રીતેશનો હાથ ધ્રૂજી રહ્યો હતો, સાથે અવાજ પણ, ‘જો જો, હં, સાહેબ! મારી રચનાને કંઇ ન થવું જોઇએ. એનાં વિના હું એક દિવસય કાઢી ન શકું. એ મારી જિંદગી છે.’


અચાનક મારા દિમાગમાં સવાલ ફૂટ્યો, તરત જ પૂછી નાખ્યો, ‘પ્રીતેશ, તમે એ તો જણાવી દીધું કે રચનાની મરજી એ તમારી મરજી! પણ એ ન જણાવ્યું કે રચના શા માટે એબોર્શન કરાવવા ઇચ્છે છે!’


એ હસ્યો, ‘રચનાને આગળ ભણવું છે. મેં કહ્યું ભલે! ભણ તું તારે! અહીં કોણે ના પાડી? બાળકો પેદા કરવા માટે તો પૂરી જિંદગી પડી છે. હેં ને, સાહેબ?’ મેં વારાફરતી. એ બંનેની સામે જોયું, મારી જમણી તરફ લુચ્ચાઇના પોટલા જેવી રચના બેઠી હતી અને ડાબી તરફ શિશુ જેવો સહજ પ્રીતેશ બેઠો હતો અને એ બેયની વચ્ચેની ખાલી જગ્યામાં જે ન જોઇ શકાય તેવી ભેદરેખા હતી એ જ આ દંભથી ખદબદતી દુનિયાનો છળભરેલો તમાશો હતો.


………


ગર્ભપાત પતી ગયો. રચનાને ઓપરેશન ટેબલ ઉપર જ સૂવા દીધી. એનેસ્થેટિસ્ટનું કહેવું હતું, ‘તે બહુ ઝડપથી ભાનમાં આવી રહી છે. એને અડધો કલાક અહીં જ રહેવા દો! પછી એ જાતે જ ઊભી થઇને ચાલતી ચાલતી ‘બેડ’ તરફ જઇ શકશે.’


હું બીજા દર્દીઓને તપાસવાનું કામ પતાવવા માંડ્યો. બાજુમાં જ ઓપરેશન થિયેટર હોવાથી મારી એક નજર રચના તરફ રહી શકતી હતી. થોડી વાર થઇ હશે ત્યાં રચના હોશમાં આવવા લાગી. એનાં ગળામાંથી કશુંક અસ્પષ્ટ બબડવાનો અવાજ પણ નીકળતો હતો.


શબ્દો સમજાતા ન હતા, પણ અવાજ સાંભળી શકાતો હતો. દર્દીઓ તપાસવાનું ખતમ થયું. મેં પ્રીતેશને અંદર બોલાવ્યો. એના કાને રચનાનો દર્દભર્યો સ્વર અથડાયો, એટલે એ ગભરાઇ ઊઠ્યો, ‘સર, મારી રચનાને દર્દ થાય છે. પ્લીઝ, તમે એનો કંઇક ઇલાજ કરો ને! તમે પૈસાની ચિંતા ન કરશો, હું ધંધો વેચીને પણ ફી ચૂકવી આપીશ. પણ રચનાને કંઇ થવું ન જોઇએ.’


‘અરે, ભાઇ, તમે નાહક ચિંતા કરો છો. એ તદ્દન નોર્મલ છે. કોઇપણ પેશન્ટ એનેસ્થેસિયાની અસરમાંથી બહાર નીકળે એટલે થોડી ઘણી ચીસો તો પાડે જ? ડોન્ટ વરી!’ એ ચૂપ થઇ ગયો, પણ એની ચિંતા જરા પણ ઓછી ન થઇ. મારું બિલ ચૂકવીને એ પાછો બહાર ચાલ્યો ગયો.


હું ઓ.ટી.માં ગયો. રચના હવે સમજી શકાય તેવું કશુંક બબડતી હતી. મેં એનાં નાક અને બે ભ્રમરો વચ્ચેના બિંદુ પર અંગૂઠો અને આંગળી મૂકીને સહેજ દબાણ આપ્યું. રચનાએ આંખો ઊઘાડી. મેં પૂછયું, ‘કેમ છે, રચના? શું થાય છે? કેમ આટલો બધો અવાજ કરો છો?’


એનાં હોઠ સહજે મલક્યાં, ‘પતી ગયું, સર? હવે તો હું એ ભંગારિયાના બંધનમાંથી છૂટી શકું છું ને? થેન્ક યુ, સર... થેન્ક યુ વેરી મચ!’


આજે પણ જ્યારે જ્યારે રચનાને યાદ કરું છું ત્યારે એક જ સવાલ મારા મનમાં સળવળી ઊઠે છે. ‘કુદરત સુંદર માણસોને આટલું કુરૂપ મન શા માટે આપતો હશે?’ આજે પણ હું જાણતો નથી કે રચનાએ ડિવોર્સ લઇ લીધાં કે નહીં. મને એ વાતની પણ ખબર નથી કે પ્રીતેશ રચના વગર એક દિવસ જેટલુંય જીવી શકયો હશે કે કેમ?


(શીર્ષક પંક્તિ : આકાશ ઠક્કર)

જિંદગી આખી કસોટીનો ખરેખર ખેલ છે,

જિંદગી આખી કસોટીનો ખરેખર ખેલ છે,
કોણ હીરો કોણ પથ્થર જાણવું મુશ્કેલ છે

એક ગામમાં રહેવાનું અને જ્ઞાતિ પણ એક જ એટલે સ્વાતિને કહેવાની હિંમત નથી. ઇચ્છા તો ઘણી છે, પણ એનું મન કળ્યા વગર જોખમ ના લેવાય...’


કોલેજની બહાર ચાની કીટલી ઉપર ભીડ નહોતી એટલે રાકેશ એનું હૈયું ઠાલવી રહ્યો હતો. એ બોલતો હતો ત્યારે આનંદ એના ચહેરા સામે તાકી રહ્યો હતો. સ્વાતિ એ બંનેથી એક વર્ષ પાછળ હતી. આ બંને મિત્રો છેલ્લા વર્ષમાં હતા.


‘એક કામ કર. તારા ઘેર વાત કર. એ લોકો સ્વાતિના ઘેર જાય તો તકલીફ ના પડે...’ આનંદે હસીને સલાહ આપી.


‘એનો બાપ ઢીલિયો છે પણ એની મા ઝાંસીની રાણી જેવી છે.’ રાકેશ બબડ્યો. આખા ગામમાં આપણી જ્ઞાતિના ત્રણ ઘર મોટા ગણાય. તારું, મારું અને સ્વાતિનું. તારા બાપા અનાજનો હોલસેલ વેપાર કરે છે. મારા બાપા કાલા-કપાસમાંથી કમાય છે અને સ્વાતિના બાપાની કરિયાણાની દુકાન ધમધમાટ ચાલે છે.


ખરીદી કરવા એ અમદાવાદ જાય ત્યારે પણ એ ઝાંસીની રાણી જોડે જાય છે. વીણા એના વર અમૃતલાલને મુઠ્ઠીમાં રાખે છે એવું આખું ગામ કહે છે.


અચાનક રાકેશ અટક્યો. આંખો ઝીણી કરીને એણે આનંદ સામે જોયું. ‘તું કબૂલ કરે કે ના કરે પણ સ્વાતિ તનેય ગમે છે એની મને ખબર છે. મને શીખામણ આપવાને બદલે હિંમત હોય તો તું જ એને મોઢામોઢ કહી દે. નહીં તો તારા બાપાને વાત કર. સ્વાતિ જોડે તારું ચોકઠું ફિટ થઈ જાય તોય મને આનંદ થશે. મને ના મળી પણ મારા મિત્રને મળી એમ સમજીને રાજી થઈ જઈશ...’


‘તું હરામી છે...’ આનંદ હસી પડ્યો. ‘મને એ છોકરી ગમે છે એની ખબર છે છતાં લંગર નાખવાનું વિચારે છે? દાળ નહીં ગળે એવું લાગ્યું એટલે જાણે મારા ઉપર ઉપકાર કરતો હોય એવી વાત કરે છે...’ એણે ઊભા થઈને રાકેશના ખભે હાથ મૂક્યો.


‘નાનપણથી સાથે છીએ એટલે રગેરગથી ઓળખું છું તને...’ આનંદે હસીને ઉમેર્યું. ‘એ છોકરી તનેય ગમે છે અને મનેય ગમે છે. આપણા બંનેના ફેમિલીને એના ફેમિલી સાથે સારો સંબંધ છે. સ્વાતિની મમ્મી વીણાબહેનનું મિલેટ્રી મગજ છે એ આપણે બંને જાણીએ છીએ.


હવે મારી વાત સાંભળ. છોકરી પરણીને દૂર જાય એના કરતાં ગામમાં જ રહે એવું દરેક મા-બાપ ઇચ્છતા હોય છે. સ્વાતિ માટે વીણાબહેન જ્યારે વિચારશે ત્યારે આપણા બેમાંથી એક ઉપર એમણે પસંદગીનો કળશ ઢોળવો પડશે.


મારા આ શબ્દો લખી રાખ. આજે નહીં તો કાલે એમણે મારા કે તારા ઘરનું બારણું ખખડાવવું પડશે. આપણે સામેથી જવાની જરૂર નથી. હાથ જોડીને એ લોકો આવશે. મારી વાત ભેજામાં ઊતરે છે?’


‘તારી ધારણા સાચી છે...’ રાકેશે તરત કબૂલ કર્યું. ‘લોટરીની ટિકિટ આપણા બંને પાસે છે. ઇનામ એક જ છે એટલે કોનો નંબર લાગશે એ ઉપરવાળાના હાથમાં છે.’


‘ઉપરવાળાના નહીં, વીણાબહેનના હાથમાં છે. એમનું દિમાગ કમ્પ્યૂટર જેવું છે. અમૃતલાલ કંઈક ભૂલ કરે તો બધાની વચ્ચે ધૂળ કાઢી નાખે. ખોટું બોલે તો તરત પકડી પાડે એવી પાવરફૂલ લેડી છે.


એ માતાજી મુંબઈ, કલકત્તા કે મદ્રાસનો મુરતિયો શોધવાને બદલે ગામમાંથી જમાઈ શોધવાનું નક્કી કરશે તો આપણા બંનેનો ફિફ્ટી-ફિફ્ટી ચાન્સ છે.’


બીજા કોલેજિયનો આવ્યા એટલે વાતનો વિષય બદલાયો.


પછી તો સમયના ચક્રની સાથે બધું બદલાતું રહ્યું. બે-અઢી વર્ષમાં તો આખા ગામની સૂરત બદલાઈ ચૂકી હતી. આનંદે પપ્પાના અનાજના ધંધામાં રસ લેવાને બદલે નાના પાયે શેરબજારમાં લે-વેચ શરૂ કરી હતી. બાપાની મૂડીની તાકાત ઉપર એ ગણતરીપૂર્વક સોદા કરીને કમાતો હતો.


ઇન્ટરનેટ દ્વારા બજારની રૂખ જાણીને અમદાવાદના બ્રોકર સાથે એ ફોનથી લે-વેચ કરતો હતો. રાકેશ એના બાપાની પેઢી ઉપર બેસી ગયો હતો. કાલા-કપાસમાં વધુ કમાણી કઈ રીતે થાય એના માટે એ મહેનત કરતો હતો.


સ્વાતિ પણ ગેજ્યુએટ થઈ ચૂકી હતી. અને એના માટે મુરતિયાની શોધ ચાલતી હતી એની આ બંને મિત્રોને ખબર હતી. એમાં પણ અમૃતલાલને બદલે બધો વહીવટ વીણાબહેનના હાથમાં હતો એની તો આખા ગામને ખબર હતી.



રવિવારે સવારે અરુણભાઈ અને ઇલાબહેન બહાર ગયા પછી આનંદ ઘરમાં એકલો હતો. બધા અખબાર લઈને એ હીંચકા ઉપર બેઠો હતો. અચાનક વીણાબહેન ઘરમાં પ્રવેશ્યા એટલે એ આશ્ચર્યથી ઊભો થઈ ગયો. વીણાબહેન એની સામે ખુરશીમાં બેઠા.


‘મમ્મી-પપ્પા નથી?’


‘એક જગ્યાએ ગયા છે. સાંજે આવશે...’ આનંદે વિવેકથી આગ્રહ કર્યો. ‘શું બનાવું? ચા કે કોફી?’


‘તને એવી તકલીફ નથી આપવી. સીધી મુદ્દાની વાત કરું છું. તારે સાચી સલાહ આપવાની છે...’ વીણાબહેને ખુરશી હીંચકાની નજીક લીધી. ‘સ્વાતિ માટે મુરતિયો શોધવા બહાર ટ્રાય કરી પણ વાત જામતી નથી એટલે વિચાર્યું કે છોકરી આંખ સામે રહે એ એ સૌથી સારું. કશું છુપાવ્યા વગર સાચે સાચો જવાબ આપ. તલકશીભાઈનો રાકેશ કેવો?’


વીજળી પડી હોય એમ આનંદ હચમચી ઊઠ્યો. લોટરીમાં રાકેશનો નંબર ખૂલ્યો હતો એ હકીકત સમજાયા પછી એણે વાત ઉપર કાબૂ મેળવી લીધો. ‘મારો ભાઈબંધ છે એટલે નથી કહેતો પણ ખરેખર રાકેશ ખંતીલો અને મહેનતુ છે. કોઈ વ્યસન નથી. સ્વભાવ પણ લાખ રૂપિયાનો.


સ્વભાવ થોડોક જિદ્દી ખરો. એક વાર નક્કી કરે એ કામ પૂરું કરવા માટે આકાશ-પાતાળ એક કરે. ગમે તેવી મુશ્કેલી આવે તોય આડો...અવળો રસ્તો શોધી કાઢે...’ સહેજ અટકીને આનંદે ઉમેર્યું. ‘ફેમિલીને તો તમે ઓળખો છો. છોકરો હીરા જેવો છે એ મારી ગેરંટી...’


‘થેંક્યુ બેટા...’ વીણાબહેને આભારવશ અવાજે કહ્યું. ‘સંતાનમાં જે ગણો એ આ એક દીકરી છે એટલે મા તરીકે સો ગરણે ગાળીને પાણી પીવું પડે. એના બાપાને ધંધામાંથી નવરાશ મળે નહીં. વળી, એ સાવ ભોળિયા એટલે મા તરીકે મારે મહેનત કરવી પડે...’


એમણે ઊભા થઈને તાકીદ કરી. ‘હવે આ વાત આપણા બે વચ્ચે રાખજે. ભવિષ્યમાં પણ મોં ખોલતો નહીં... સમજણ પડી?...’ આનંદે હકારમાં માથું હલાવ્યું. એ પછી વીણાબહેને હસીને ઉમેર્યું. ‘તને થોડીક તકલીફ આપી...’


થોડીક નહીં, બહુ તકલીફ આપી છે... આનંદ મનમાં બબડ્યો. પછી તરત હસીને વીણાબહેન સામે જોયું... ‘એમાં તકલીફ શાની? તમે પૂછવા આવ્યા એટલે સાચી વાત કહેવાની મારી ફરજ છે...’


એ ગયા પછી બે હાથ વચ્ચે માથું પકડીને આનંદ પલંગ ઉપર ફસડાઈ પડ્યો. અલ્યા સત્યવાદી, તારામાં અક્કલ છે કે નહીં? એણે જાતને ઠપકો આપ્યો... રાકલા વિશે સહેજ આડું-અવળું વેતરી નાખ્યું હોત તો ધડ દઈને એનું પત્તું કપાઈ જતું...


બીજી જ સેકન્ડે એણે જાતને ટોકી... રાકલો થોડો લબાડ છે પણ મિત્ર છે એટલે આવી વાતમાં એની પીઠ પાછળ છરી ના ભોંકાય. જે કર્યું છે એ સારું કર્યું છે... વિચારોના આટાપાટામાં એ અટવાઇ રહ્યો.


સાંજે વીણાબહેને રાકેશના ઘરનું બારણું ખખડાવ્યું ત્યારે તે ટીવી જોઇ રહ્યો હતો. એના મા-બાપ ઘરમાં નથી એની ખાતરી કરીને વીણાબહેન આવ્યા હતા. છતાં એમણે હસીને પૂછ્યુ ‘મમ્મી-પપ્પા નથી?’ ‘અમદાવાદ જિતુકાકાની ખબર કાઢવા ગયા છે.’ ટીવી બંધ કરીને રાકેશે હાથની આંગળીઓથી માથાના વાળ સરખા કર્યા.


‘જો ભાઇ, તારી મદદની જરૂર છે.’ વીણાબહેને સીધી વાત શરૂ કરી. ‘સ્વાતિને બહારગામ નથી આપવી. ગામમાં જ મુરતિયો મળી જાય તો અતિ ઉત્તમ. કોઇકે આંગળી ચીંધી કે અરુણભાઇનો આનંદ સારો છોકરો છે. પણ એકની એક દીકરી છે એટલે આંધળું સાહસ નથી કરવું. હું કોઇને વાત નથી કરવાની અને તારે પણ મોં બંધ રાખવું પડશે. તું તો એનો ભાઇબંધ છે એટલે સાચી સલાહ આપ કે આનંદ કેવો છોકરો છે?..’


ધરતીકંપ આવ્યો હોય એમ રાકેશ ખળભળી ઊઠ્યો. બીજી સેકન્ડે જાત ઉપર નિયંત્રણ મેળવીને એણે ચાલાકીથી શબ્દો ગોઠવ્યા. ‘મારું ક્યાંય નામ ના આવે એનું ઘ્યાન રાખજો.. સ્કૂલમાં પાક્કી ભાઇબંધી હતી પણ કોલેજમાં ગયા પછી એનું સર્કલ બદલાઇ ગયું.


એ સટોડિયાઓ અને જુગારીઓની કંપનીમાં ભળી ગયો એટલે મેં સંબંધ ઓછો કરી નાખેલો. ઘર સારું, ખોરડું ખાનદાન ગણાય પણ આ હીરો થોડોક આડા રવાડે ચઢી ગયો છે. મને કોઇ આડી-અવળી લાઇન ફાવે નહીં એટલે મેં બાપાનો ધંધો સંભાળી લીધો.


એનેય એના બાપાએ પેઢીએ બેસવાનું કહેલું પણ ઓછી મહેનતે સટ્ટામાંથી પૈસા મેળવવાની આદત પડી ગઇ હોય પછી પેઢીમાં મજૂરી કરવાનું ક્યાંથી ગમે? આખો દિવસ શેરબજારનો સટ્ટો રમ્યા કરે છે.’


રાકેશે વીણાબહેનની આંખોમાં આખો પરોવી. ‘બીજી કોઇ ખામી નથી એનામાં પણ જુગારી સ્વભાવ છે. ગમે ત્યારે બાપાની પેઢીનું ઉઠમણું કરાવશે એવી મને બીક છે. મારા ઉપર વિશ્વાસ રાખીને તમે પૂછ્યું એટલે સાચી વાત કહેવાની મારી ફરજ. બાકી તમારી મરજી...’


વીણાબહેન વિચારમાં ડૂબી ગયા હતા. હળવે રહીને એ ઊભા થયા. ‘મારું નામ ના આવે એનું ઘ્યાન રાખજો..’ રાકેશે વિનંતી કરી. ‘કારણ વગર એવા માણસ સાથે દુશ્મનાવટ ઊભી કરીને શું ફાયદો?...’


વીણાબહેન રવાના થયા ત્યારે રાકેશના હોઠ પર વિજયનું સ્મિત રમતું હતું.


‘બીજો સારો ઝભ્ભો પહેરો..’ બીજા રવિવારે અમૃતલાલ તૈયાર થતા હતા ત્યારે બનીઠનીને ઊભેલા વીણાબહેને સૂચના આપી. ‘છોકરીનું માગું લઇને વેવાઇના ઘેર જઇએ છીએ એટલું તો ભાન રાખો..’


‘મને હજુ સમજાતું નથી..’ અમૃતલાલે નિખાલસતાથી કહ્યું. ‘રૂપે-રંગે બેઉ લગભગ સરખા છે. ભણતર પણ સરખું છે. બંને ઘર ખાનદાન છે એટલે બેમાંથી એકેય ઘરમાં સ્વાતિને તકલીફ પડે એવું નથી.. આ બેઉ હીરામાંથી તેં પસંદગી કઇ રીતે કરી ?’


પતિનો સવાલ સાંભળીને વીણાબહેનના હોઠ મલક્યા. ‘આપણે બધું લઇને તો ઉપર જવાના નથી. જે કંઇ છે એ દીકરી જમાઇને જ મળવાનું છે. દીકરી સુખી થાય એ માટે આમ તો બેઉ ઘર સરખાં જ લાગતાં હતાં. પણ આપણે તો જમાઇને પારખવાનો હતો. માણસના મનને તાગવાનું કામ સહેલું નથી.


એની પરીક્ષા કરવા માટે એનું મન કેટલું સાફ છે એ જ ચકાસવું પડે. ગયા રવિવારે વારા ફરતી બંનેને મળીને એકબીજા વિષે પૂછ્યું. રાકેશ વિષે પૂછ્યું ત્યારે આનંદે સાફ દિલથી એના વિશે સાવ સાચો અભિપ્રાય આપ્યો. જ્યારે રાકેશે ગણતરી કરીને આનંદને ખરાબ ચિતરાવાનો પ્રયાસ કર્યો.


જે માણસ સ્વાર્થ માટે થઇને મિત્ર વિશે ખોટું બોલી શકે એના ઉપર ભરોસો ના મુકાય. આનંદ શેરબજારનું કરે છે પણ એમાં માપી માપીને જોખમ લઇને કમાય છે એની માહિતી મેં મેળવી લીધી હતી. રાકેશે એની આ આવડતને જુગાર કહીને મારી આંખે પાટા બાંધવા પ્રયત્ન કર્યો પણ વીણાને પારખવામાં એ છોકરો થાપ ખાઇ ગયો.


જમાઇ થોડોક નબળો હોય તો ચાલે પણ સાફ દિલનો અને હોવો જોઇએ. બંનેની સાથે વાત કર્યા પછી લાગ્યું કે રાકેશ બહુ નાનો માણસ છે. એવા લુચ્ચા અને સ્વાર્થી માણસને દીકરી ના અપાય...’ વીણા બહેન બોલતા હતા. અમૃતલાલ અહોભાવથી એની સામે તાકી રહ્યા હતા.


(શિર્ષક પંક્તિ : લેખક)

ઊગી ગયું છે હાથમાં તે ઘાસ છે

ઊગી ગયું છે હાથમાં તે ઘાસ છે
ઝાંખી થયેલી મેંદીનો ઇતિહાસ છે

અખબારના છેલ્લા પાના પર છપાયેલી અવસાનનોંધ વાંચીને નિછાવર હબકી ગયો, ‘ઓહ્ નો! અગમ્યા ગઇ?!! આ ઉંમરે? માન્યામાં નથી આવતું!’ પણ માનવું જ પડે તેમ હતું. છાપામાં મૃત્યુનોંધના ચોકઠામાં જે વિગત છપાયેલી હતી તે એની અગમ્યાને જ લાગુ પડતી હતી. એની અગમ્યા? હા, નિછાવર એને પ્રેમ કરતો હતો માટે એની પોતાની અગમ્યા અને તેના બદલે કુરબાન પેલીને લઇ ગયો હતો માટે કુરબાનની અગમ્યા.


નિછાવર ફરી એક વાર મૃત્યુનોંધ વાંચી ગયો : ‘મારા ધર્મપત્ની અ.સૌ.અગમ્યા કુરબાન કોઠારીનું ટૂંકી બીમારી બાદ ગઇકાલે દુ:ખદ અવસાન થયેલ છે. ઈશ્વરને ગમ્યું તે ખરું. ભાઇઓ તથા બહેનોનું બેસણું બુધવારે સવારે આઠથી દસમાં નીચેના સરનામે રાખેલ છે.’


એ પછી પરિવારજનોના નામ લખેલા હતા. સૌથી ઉપર કુરબાન કોઠારીનું, પછી દીકરા-દીકરીનું અને સામેની બાજુએ અન્ય નિકટના સ્વજનોના નામો લખેલા હતા. છેક નીચે કુરબાન કોઠારીના ઘરનું સરનામું છાપેલું હતું : ‘વિસામો’, રેલવે સ્ટેશન રોડ, પ્રયાગ સ્કૂલની બાજુમાં, વડોદરા.


શબ્દે-શબ્દ વાંચી લીધા પછી નિછાવરે છાપાંમાં છપાયેલા ફોટોગ્રાફ ઉપર ઘ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું. મૃત્યુનોંધ જો એ ચોથી વાર વાંચતો હતો, તો અગમ્યાનો ફોટોગ્રાફ કદાચ ચાલીસમી વાર જોઇ રહ્યો હતો. એની આંખો અગમ્યાના ચહેરાને પી રહી હતી અને દિમાગનું કમ્પ્યૂટર એ ચહેરાનું વિશ્લેષણ કરી રહ્યું હતું :


‘એવી ને એવી જ દેખાય છે. એ જ લંબગોળ ઘાટીલું મોં, હસતી આંખો, સહેજ ભરેલા ગાલ, ધનુષ્યની કમાન જેવા નેણ, મરોડદાર હોઠ. બધું એવું ને એવું જ રહ્યું છે હજુ સુધી. જેવી સત્તરમે વરસે લાગતી હતી એવી જ ખૂબસૂરત સુડતાલીસમા વરસે લાગી રહી છે. ચહેરાનો ગુલાબી ઝાંયવાળો રંગ પણ એવો જ બરકરાર રહી શક્યો છે.


કેવી દેખાતી હતી અગમ્યા જ્યારે પોતે એના પ્રેમમાં પડ્યો હતો? નિછાવર સમયની પાંખે સવાર થઇને અતીતની સફરે ઉપડી ગયો. ત્યારે અગમ્યા હજુ મિસિસ કોઠારી બની ન હતી, માત્ર મિસ અગમ્યા પરીખ હતી અને પૂરી કોલેજના તમામ છોકરાઓ આ સૌંદર્યમૂર્તિના નામની પાછળ પોત-પોતાની અટક મૂકવાના તરંગોમાં રાચતા હતા.


નિછાવર નાણાવટીનું નામ એ યાદીમાં સૌથી મોખરે હતું. નિછાવર અગમ્યાની ચાહનામાં પાગલપનની હદ સુધી પહોંચી ગયો હતો. રોજ સવારે ઊઠ્યા પછી એ બબડી જતો હતો : ‘ગુડ મોર્નિંગ, અગમ્યા! હાઉ આર યુ? ફાઇન? આઇ એમ ઓલ્સો ફાઇન. ચાલ ત્યારે! મળીએ છીએ કોલેજમાં.’


સાડા દસ વાગ્યે એ જમવાની થાળી સામે બેસીને બંને આંખો બંધ કરીને હોઠ ફફડાવી લેતો, એની મમ્મી સમજતી કે દીકરો ભોજન શરૂ કરતા પહેલા પ્રભુની પ્રાર્થના કરે છે. શું બબડતો હતો નિછાવર? ‘હે ઈશ્વર! મારી અગમ્યા પણ અત્યારે જમવા માટે બેઠી હશે. હું ઇચ્છું છું કે આજે એની થાળીમાં એને ભાવતી વાનગીઓ પીરસવામાં આવે. એ પેટ ભરીને જમે! એનું મન કચવાય નહીં.’


આટલી પ્રાર્થના કરી લીધા પછી જ નિછાવર જમવાનું શરૂ કરતો. અગિયાર વાગે કોલેજના પ્રાંગણમાં પગ મૂક્યા પછી પહેલું કામ એ અગમ્યાને શોધવાનું કરતો હતો. આજે અગમ્યાએ કયો ડ્રેસ પહેર્યો છે, એનું કલર કોમ્બિનેશન કેવું છે, આજે એ કેવી દેખાય છે આવા બધા પ્રશ્નોમાં એને ભાન પણ ન રહેતું કે અગમ્યા ક્યારે એની બાજુમાંથી પસાર થઇ ગઇ.


એક વાર એણે જબરી હિંમત કરી નાખી. સામે ચાલીને એ અગમ્યાની પાસે પહોંચી ગયો. ત્યાં સુધી એણે ક્યારેય અગમ્યા સાથે વાત કરી ન હતી. આ પહેલો જ મોકો હતો અને એને નિછાવરે કેવો નાટકીય બનાવી દીધો હતો!


‘એક્સક્યુઝ મી, અગમ્યા...’ એણે હાથમાં પકડેલી પેન અગમ્યાની સામે ધરી દીધી, ‘આ તમારી પેન... હમણાં જ તમારા પર્સમાંથી સરકી ગઇ... હું તમારી પાછળ-પાછળ જ ચાલ્યો આવતો હતો. એટલે મારું ઘ્યાન ગયું... નહીંતર...’


‘સોરી! આ પેન મારી નથી.’ અગમ્યાએ કહી દીધું. અલબત્ત, પૂરા વિવેકથી અને હળવા સ્મિત સાથે આ વાક્ય એ બોલી ગઇ. પછી ‘એની વે, થેન્ક યુ!’ કહીને એ નાગણની પેઠે લચકાતી, વળ ખાતી, જોનારને વશીભૂત કરતી ચાલી ગઇ.


નિછાવર ક્યાંય સુધી એનાં સરકતા જતા ગોરા-ગોરા પગની પાની ઉપર નજર ચોંટાડીને ઊભો રહ્યો, પછી નિરાશ થઇને બોલી ઊઠ્યો, ‘આ પેન તારી નથી એ વાતની મનેય ખબર છે. પણ એક વાર પેનને હાથમાં લઇને પછી ના પાડવી’તી ને!


મારે તો આ પેનને તારા ગુલાબી હાથનો સ્પર્શ કરાવીને એની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા કરાવવી હતી. પછી તારી આંગળીઓની ખુશ્બૂને જીવનભર સ્મતિચિહ્ન બનાવીને સાચવી રાખવી હતી. પણ ફટ રે ભૂંડી! તેં તો પેનને અડક્યા વગર બારોબાર જ ના પાડી દીધી. પણ એક વાત સમજી લેજે કે આ નિછાવર પણ જેવી-તેવી માયા નથી. એની પાસે તારો સ્પર્શ પામવાના બીજા હજાર ઉપાયો હજુ બાકી છે.’


પંદર દિવસ પછી નિછાવરે બીજો ઉપાય અમલમાં મૂક્યો. બપોરની રિસેસમાં એણે અગમ્યાને નોટિસ બોર્ડની સામે ઝડપી લીધી, ‘એક્સક્યુઝ મી, આ તમારો હાથરૂમાલ... ક્લાસરૂમમાં તમે જ્યાં બેસો છો... ત્યાં... બેન્ચ ઉપર પડ્યો હતો... કદાચ તમે ભૂલી ગયા. સારું થયું કે મારી નજર પડી ગઇ.’


નિછાવરને ખાતરી હતી કે કમ સે કમ આ વખતે અગમ્યા રૂમાલને પોતાના હાથમાં તો લેશે જ. પછી ભલે ‘મારો નથી’ એવું કહીને પાછો આપી દે! રૂમાલની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા તો થઇ જશે ને!


પણ અગમ્યાએ લુચ્ચું સ્મિત ફરકાવીને જાણે નિછાવરની બાઘાઇ ઉપર ટોણો મારતી હોય એમ કહી દીધું, ‘સોરી, ધેટ ઇઝ નોટ માય હેન્કી. તમને એટલીયે ખબર નથી પડતી કે કોઇ યુવતી આટલો મોટો હાથરૂમાલ ન રાખે? આ લેડીઝ રૂમાલ નથી.’


સમય સરકતો રહ્યો અને નિછાવર નવાં-નવાં પેંતરાઓ અજમાવતો ગયો. ક્યારેક બર્થ-ડેનું ગ્રીટિંગ કાર્ડ તો ક્યારેક વાળમાંથી સરી પડેલું ગુલાબ. પણ એની ચાલબાજી ક્યારેય સફળ ન થઇ. કોલેજના તમામ વરસો ડરપોક ચેષ્ટાઓમાં અને વાંઝણા તરફડાટમાં પસાર થઇ ગયા.


છેક છેલ્લા વરસના છેલ્લા દિવસે નિછાવરમાં હિંમતનો ઝરો ફૂટ્યો. એ સાંજના સમયે જ્યારે અગમ્યા કોલેજમાંથી બહાર નીકળતી હતી ત્યારે એની સામે જઇને ઊભો રહ્યો, ‘અગમ્યા, એક વાત કહેવા માગું છું. હું તને ચાહું છું.’


‘હું જાણું છું. કોલેજના પ્રથમ વરસના પ્રથમ દિવસથી હું આ વાત જાણું છું. પણ સોરી! ઇટ્સ ટુ લેઇટ નાઉ.’ અગમ્યાનાં આછા સ્મિતમાં દુ:ખ હતું, દયા હતી અને બહુ ઝાંખો-પાંખો અફસોસ હતો.


‘એમાં મોડું શાનું? તું મારા પ્રેમનો સ્વીકાર અત્યારે પણ કરી શકે છે.’


અગમ્યાએ માત્ર આટલું જ કહ્યું, ‘એનો જવાબ આપનાર તારી પાછળ ઊભો છે.’ વીજળીનો આંચકો લાગ્યો હોય એવા ઝટકા સાથે નિછાવરે ડોકુ ઘૂમાવીને પાછળ જોયું તો એની સાથે જ ભણતો હતો એ કુરબાન કોઠારી ઊભો હતો.


કુરબાન ઊભો હતો અને મગરૂરીભર્યું હસી રહ્યો હતો, ‘તું મોડો પડ્યો, દોસ્ત! તું જ્યારે પેન અને હાથરૂમાલ જેવી ચીજવસ્તુઓની પ્રાણપ્રતિષ્ઠા માટે વલખાં મારતો હતો ત્યારે હું એવી જ વસ્તુઓનું શીલારોપણ કરાવી રહ્યો હતો.’


‘હું સમજ્યો નહીં.’


‘એમાં સમજવા જેવું શું છે, દોસ્ત? તારે થોડીક વધારે હિંમત દાખવવા જેવી હતી. મારી જેમ. મેં અઢીસો રૂપિયાની પેન ખરીદીને ગિફ્ટ પેકમાં બંધ કરીને સીધી જ અગમ્યાના હાથમાં મૂકી દીધી. કહી દીધું - ‘આ મારી પેન છે, પણ હવેથી તારી છે.’ વાત ખતમ થઇ ગઇ. બસ, પરીક્ષાના પરિણામની વાર છે, આ વેકેશનમાં અમે પરણી રહ્યા છીએ. લગ્નમાં તો આવીશ ને?’


નિછાવર પાષાણ જેવો જડ બની ગયો. ભેંકાર અવાજે બોલી ગયો, ‘જરૂર આવીશ... જો તું બોલાવીશ તો... અને... જો હું જીવતો હોઇશ તો...’


આ જવાબ સાંભળીને અગમ્યા ઉદાસ બની ગઇ. એને એ ક્ષણે સમજાયું કે નિછાવર પણ પોતાને કેટલો બધો પ્રેમ કરતો હતો! પણ કુરબાનની મગરૂરી બમણી થઇ ગઇ. પોતે જેને પરણવા જતો હતો એ રૂપસુંદરીને બીજા યુવાનો પણ ચાહતા હતા એ હકીકત એના માટે અભિમાન લેવા જેવી બાબત હતી. વેકેશનમાં અગમ્યા અને કુરબાન પરણી ગયા.


એ દિવસ પછી નિછાવર ક્યારેય અગમ્યાને મળ્યો નહીં. દૂર રો-રો એ એના ખબર-અંતર મેળવતો રહ્યો, પણ એનાથી વિશેષ કશું જ નહીં. આજે અચાનક અખબારી મૃત્યુનોંધ દ્વારા જાણવા મળ્યું કે અગમ્યાનું સરનામુ હવે બદલાઇ ગયું છે. માત્ર સરનામું જ નહીં, માલિકી પણ બદલાઇ ગઇ છે.


નિછાવરે નક્કી કરી લીધું - ‘હું અગમ્યાનાં બેસણામાં જઇશ. જરૂર જઇશ. ભલે એ મારી પત્ની ન બની શકી, પણ મારી પ્રેમિકા તો એ હતી ને! એનું શરીર હજુ ગઇકાલે જ આથમ્યુ છે, એનો આત્મા હજુ બહુ દૂર નહીં ચાલ્યો ગયો હોય. એને છેલ્લી વાર ‘આવજે’ કહેવા માટે તો હું જઇશ જ.’


બુધવારે બેસણામાં જનારાઓમાં નિછાવર સૌથી છેલ્લો હતો. લોકો વિખરાઇ ચૂક્યા હતા. ઊંચા બાજઠ ઉપર ગોઠવેલી લેમિનેટેડ તસવીરમાં અગમ્યા મરોડદાર હોઠોમાંથી સ્મિત વેરતી બેઠી હતી. છબિની આગળ મૂકેલી અગરબત્તી પણ બળી રહેવાની તૈયારીમાં હતી.


અગમ્યાનો યુવાન દીકરો બે નોકરો પાસે ભોંય પરની ચટ્ટાઇઓ ઊપડાવી રહ્યો હતો. તાજો વિધુર થયેલો કુરબાન લમણે હાથ દઇને શૂન્ય નજરે બેસી રહ્યો હતો. ત્યાં નિછાવરે પ્રવેશ કર્યો. એને આવેલો જોઇને કુરબાનની આંખો ફાટેલા તળાવની પેઠે ફાટી નીકળી, ‘આવ, દોસ્ત, આવ! મારી બરબાદીની ચિતા સળગી રહી છે એમાં તાપવા માટે તો નથી આવ્યો ને?’


નિછાવર સ્તબ્ધ થઇને ઊભો રહી ગયો. કુરબાન પાગલની જેમ રડતો જતો હતો અને લવારી કરી રહ્યો હતો, ‘નિછાવર, દોસ્ત! તને શું કહું? અગમ્યા વગર હું જીવી નહીં શકું. એક દિવસ પણ એના વિના કાઢવો એ મારા માટે અશક્ય છે, ભાઇ! માત્ર તું જ અમારા પ્રેમનો સાક્ષી છે. તને તો ખબર છે કે...’


‘હા, મને તો બધી જ વાતની ખબર છે, પણ તને ખબર નથી, કુરબાન! આજે હું એક જ વાત કહેવા માટે આવ્યો છું. યાદ છે તને? કોલેજના આખરી દિવસે જ્યારે તું મારી પાસેથી અગમ્યાને ઝૂંટવી ગયો ત્યારે કેટલો બધો ફુલાતો હતો!


કુરબાન, આજે એ વાતને સત્યાવીસ વર્ષ થવા આવ્યા. તું હવે કહે છે કે અગમ્યાને ગુમાવ્યા પછી જીવવું અશકય છે. હું તને દિલાસો આપવા માટે એક જ સવાલ પૂછું છું- ભાઇ, એના વગર તારે હવે કેટલાં વરસ કાઢવાના છે?


મેં સત્યાવીસ વરસ કાઢી નાખ્યા છે અને હજુ અડધી જિંદગી કાઢવાની બાકી છે. આ જગતમાં પત્નીઓ તો બહુ મોડેથી મરે છે, જે વહેલી મરી જાય છે એ તો પ્રેમિકાઓ હોય છે. હવે બસ કર! અને છાનો રહી જા! બસ, આટલું જ કહેવા આવ્યો હતો. હવે હું જાઉ છું.’

(શીર્ષક પંક્તિ : આકાશ ઠક્કર)

સત્ય કે દુ:સ્વપ્ન

ફફડતે હૈયે ઊર્મિએ ઘરમાં પ્રવેશ કર્યો. ઝડપથી ચાલવાને લીધે એને શ્વાસ ભરાઈ ગયો હતો. ઉદયનો ઑફિસેથી ઘરે આવવાનો સમય થઈ ગયો હતો પણ એને સદભાગ્યે એ ઘેર પહોંચ્યો ન હતો ! ‘હાશ, હજી આવ્યા નથી.’ કહી એ રસોડામાં ગઈ. હાથ-મોં ધોઈ, કપડાં બદલી ધીમા ગેસ પર ચાનું પાણી મૂકી એ બાલ્કનીમાં આવી ઊભી રહી. રસ્તા પર ઝડપથી દોડતી મોટર, ટેકસી અને બસ વચ્ચેથી અનેક માનવીઓ પોતાનો રસ્તો કાપી રહ્યા હતા.

વર્ષાની મેઘલી સંધ્યાએ આકાશને અવનવા રંગોથી સજાવી દીધું હતું. સામેના ગુલમહોરના ઝાડ પરથી એક પંખી ઊડ્યું અને ઊંચે ઊડી પંખીઓની ઊડતી કતારમાં ભળી ગયું…. આકાશમાં ઊડતા મુક્ત પંખીઓને એ જોઈ રહી. પંખીઓને પાંખ હતી એટલે તેઓ અસીમ અને અનંત અવકાશમાં સ્વેચ્છાએ મુક્તપણે વિહરી શકતાં હતાં. એમાં માદાઓ પણ હશે જ ને ? એના મનમાં પ્રશ્ન થયો અને એના મોં પર સ્મિત પથરાયું. ‘અરે ગાંડી ! એ તો પક્ષી કહેવાય. એમાં નર શું અને માદા શું ? પોતે તો મનુષ્ય છે. એક સ્ત્રી છે.’

બધા અવતારોમાં શ્રેષ્ઠ ગણાતો માનવ અવતાર એને સાંપડ્યો હતો. વિચાર કરવા માટે પ્રભુએ એને બુદ્ધિ આપી હતી. સુખ-દુ:ખ, સ્નેહ, માયા, મમતા અનુભવવા માટેનું દીલ હતું. મુલાયમ સંવેદનશીલ હૃદય હતું. સશક્ત કમનીય કાયા હતી, અને એ બધાં ઉપરાંત આત્મા હતો, પણ પ્રભુએ એની કેવી વિડંબના કરી હતી ! મનુષ્ય કોટિમાં જન્મ આપ્યો પણ દેહ નારીનો આપ્યો ! એ નારી હતી માટે તો આટઆટલાં બંધનોમાં હતી ! એના મનની પાંખોને જન્મથી જ કાપી લેવામાં આવી હતી કે જેથી એ ઈચ્છાનુસાર ઊંચે ઊડે નહીં. એની બુદ્ધિને જ એવી રીતે ઘડી કાઢવામાં આવી હતી કે એ સ્વતંત્ર રીતે વિચારી જ ન શકે. એના મનને એવી રીતે મચડીને વાળવામાં આવ્યું હતું કે સદાયે બીજાને આધીન રહે, પરવશ રહે, એમાં જ એનું શ્રેય હતું. એ જ એનો ધર્મ અને કર્તવ્ય હતું. એમાં જ એનું સુખ અને સલામતી હતા.

આયુષ્યની લગભગ અર્ધી સદીએ પહોંચવા છતાં અને ત્રણ ત્રણ દાયકાનું પરિણીત જીવન હોવા છતાં એના હૈયામાં ફફડાટ હતો. મનમાં ડર હતો. આમ જોઈએ તો એ તો સદાય હરિણીની માફક કંપતી ફફડતી જ રહી હતી. ઉદય ઑફિસથી ઘેર આવી ગયો હશે તો ? તો એનો ગુસ્સાભર્યો ચહેરો એને જોવો પડશે. એના આકરા શબ્દો સાંભળવા પડશે. ‘હું સાંજે ઘેર આવું ત્યારે મારી પત્નીએ ઘરમાં હાજર રહેવું જ જોઈએ. આટલે વર્ષે પણ તને ખબર નથી પડતી ? તારે એવું તે શું કામ હોય છે કે વહેલા ઘેર નથી આવી જવાતું !’ આ જાતના શબ્દો એણે પહેલાં પણ સાંભળ્યા છે….. ‘ક્યારેક બહાર ગઈ હોઉં, કોઈક બહેનપણી કે સગાસંબંધીમાં ગઈ હોઉં કે ઘરના કામ માટે બહાર ગઈ હોઉં તો ક્યારેક મોડું પણ થાય એમાં શું થયું ?’ એને ઉદયને તડને ફડ સંભળાવી દેવાનું મન થતું, શબ્દો હોઠ પર આવતા પણ એનો મિજાશ અને ગુસ્સાભર્યો ચહેરો જોતાં શબ્દો ઊર્મિના ગળામાં જ રહી જતા અને બને ત્યાં સુધી એ ઘરમાં જ રહેતી….

એક સમયે એને પણ સંગીતનો શોખ હતો. મધુર કંઠ હતો અને હલક પણ સારી હતી. લગ્ન પછી સંગીતનો અભ્યાસ આગળ ચાલુ રાખવાની એની ઈચ્છા હતી. ઘરમાં કામકાજ કરતી વખતે મંદ અવાજે કંઈક ગણગણવાની એને ટેવ હતી તે પણ એને છોડી દેવી પડી, કારણ કે, એની સાસુને એ પસંદ નહોતું. સારા ઘરની વહુવારુઓ માટે એ શોભાસ્પદ એમને નહોતું લાગતું અને પછી તો એક પછી એક ત્રણ બાળકોને ઉછેરવામાં મોટા કરવામાં એક મોટા કુટુંબમાં ઘરના અને કુટુંબના અનેકવિધ કામ વચ્ચે દિવસો વીતવા લાગ્યાં. કંઈ કેટલીયે વર્ષા અને વસંતઋતુ આવી અને ગઈ અને ઊર્મિનું જીવન એ ઘરેડમાં વીતતું ગયું. તારે આમ કરવાનું છે, ઊર્મિ આ નથી કરવાનું. ઊર્મિ લગ્નમાં જવાનું છે, તૈયાર થઈ રહેજે. તારા બાપુજી માંદા છે તે ચાર દિવસ એમને મળી આવ. પાંચમે દહાડે પાછી આવી જજે. બહુ રોકાઈ ન જતી સમજી. ઘેર મહેમાન આવ્યા હોય અથવા કોઈ પ્રસંગે કે વાર-તહેવારે શું રસોઈ કરવી એ એને કહી દેવામાં આવે છે. કોઈ સતત એને શું કરવાનું છે તે કહે છે અને ઝાઝો વિચાર કર્યા વગર નિશ્ચલ ભાવે એ કરતી રહે છે. સાસરિયાઓ એના વખાણ કરે છે. સાસુ-સસરા કહેતા, ‘વહુ બહુ ડાહી છે. ઘરની લક્ષ્મી છે. ગૃહલક્ષ્મી છે.’ પતિને પણ એનો શાંત, કહ્યાગરો, બીનઉપદ્રવી સ્વભાવ અનુકૂળ આવતો. પતિ ખુશ થઈ વાર-તહેવારે નવાં કપડાં ઘરેણાં એને ખરીદી આપતો. ઊર્મિનો સંસાર આમ વર્ષો સુધી ચાલ્યો હતો.

સામો પ્રશ્ન કરવાની, ધડ દઈને ના કહી દેવાની એને આદત જ નહોતી પડી. ઉદયના ગુસ્સાથી એ અંતરમાં ડરતી. એને સહેજ પણ નાખુશ કરવાની એનામાં હિંમત ન હતી. દીકરા-દીકરી હવે તો મોટાં થઈ ગયાં હતાં પણ તેઓને મન માની ઈચ્છાની, એના અભિપ્રાયની, એના ગમા-અણગમાની કોઈ કિંમત નહોતી. એટલે જ જ્યારે રોજ સાંજે એણે ગાર્ડનમાં, પાડોશમાં, બહેનપણીને ઘેર અને વનિતાસમાજમાં જવા માંડ્યું ત્યારે ઉદયને જ નહિ એની દીકરીઓને અને દીકરાની વહુને પણ નવાઈ લાગી.
‘મમ્મી, તમે હવે સાંજે બહુ મોડા આવો છો ! તમે હવે ખરેખર મોર્ડન થઈ ગયાં છો.’ દીકરાએ જમતી વખતે ટકોર કરી.
‘મમ્મી, આજે તમે વનિતા સમાજ પર નહીં જતાં. અમારે બહાર જવાનું છે. બાબાને તમારી પાસે મૂકીને જવાના છીએ.’ પુત્રવધૂ અંકિતાએ કહ્યું.
‘તમારે પહેલાં મને પૂછવું તો જોઈએ ને ? આજે મારે ગયા વગર ચાલે તેમ નથી.’ જેમ તેમ હિંમત પકડી ઊર્મિએ વહુને કહી દીધું.
‘અમને શું ખબર કે હવે તમે પણ રોજ બહાર જવાના છો !’ વહુએ છણકો કરતાં કહ્યું. ગયા વગર ન જ ચાલે એવું અગત્યનું કામ તો એને હતું જ નહિ પણ આજે એણે મનોમન નક્કી કર્યું હતું – પોતાને માટે પણ પોતાનો સમય છે. એને પણ પોતાનું કામ પોતાની ઈચ્છા હોઈ શકે અને સતત બીજાં પોતાનું ધાર્યું એની પાસે નહિ કરાવી શકે. Others cannot take her for granted ! એને પણ પોતાની મરજી-નામરજી હોઈ શકે. બીજાનાં દોરીસંચારથી ચાલતી એ કઠપૂતળી નહીં બની રહે.

એટલે જ જ્યારે બીજે દિવસે સૂતી વખતે ઉદયે કહ્યું : ‘ઊર્મિ ! તૈયારી કરજે. ટિકિટ આવી ગઈ છે. આ શનિવારે હું દિલ્હી જાઉં છું, તારે સાથે આવવાનું છે. દિલ્હીથી હરિદ્વાર-ઋષિકેશ થઈ પાછા આવીશું.’ ત્યારે એણે મક્કમતાથી કહી દીધું, ‘મને ફાવે તેમ નથી. મારી બહેન સુમિતા માંદી છે. હું એને મળવા વડોદરા જવા માગું છું. તમે દિલ્હી જઈ આવો.’
‘પણ મારે જવું છે તેનું શું ?’ ઉદયે મોટેથી ઘાંટો પાડ્યો.
‘એ તમારી મરજી. તમને જવાની હું ક્યાં ના પાડું છું !’
‘આજે તને થયું છે શું ? મારી સામે બોલે છે ! આટલી તારામાં હિંમત ક્યાંથી આવી ? હું એ નહિ ચલાવી લઉં. દિલ્હી તારે આવવું જ પડશે.’ ઉદયે ત્રાડ પાડતાં કહ્યું. ગુસ્સાથી એનું મોં લાલચોળ થઈ ગયું. ઊર્મિ તો આ સાંભળતી જ ન હોય તેમ નિર્વિકારભાવે બેસી રહી. થોડીવારે ઉદય કંઈક શાંત થયો. ઊર્મિનું આવું મક્કમ નિશ્ચય દઢસ્વરૂપ એણે ક્યારે જોયું નહોતું. સદાય અનુકૂળ, શાંત, ગંભીર, આજ્ઞાંકિત એનો પડ્યો બોલ ઝીલતી ઊર્મિને આજે અચાનક શું થઈ ગયું ? એનું આ નવું સ્વરૂપ જોઈ એ હેબતાઈ જ ગયો.
‘ઊર્મિ !’ સ્વરમાં બને તેટલી નરમાશ અને મૃદુતા લાવતા એણે કહ્યું, ‘તને શું જોઈએ છે ? તને થયું છે શું ? મારી કંઈ ભૂલ ? તું જ કહે.’ એણે ઊર્મિને મનાવતાં પૂછ્યું.
‘ભૂલ તમારી નથી. મારી છે. મેં જ આટલા વર્ષો ભૂલ કરી હતી. મારે એ સુધારવી છે. બીજાની મુઠ્ઠીમાં મારું સમગ્ર અસ્તિત્વ બંધ રહ્યું છે. મારે એમાંથી છૂટી જવું છે. મને મોકળાશ જોઈએ છે. મારે મુક્ત હવાનો શ્વાસ લેવો છે. હું ગુંગળાઈ ગઈ છું !’
‘હું કંઈ સમજ્યો નહિ. તને દુ:ખ શું છે ? ઘર છે, છોકરાં છે, સારો પૈસો છે. હું છું.’ ઊર્મિની નજીક બેસતાં ઉદયે પૂછ્યું.

‘નાની હતી ત્યારે માબાપની મુઠ્ઠીમાં રહેવું પડ્યું. એમણે કહ્યું તેમ કર્યું. ખવડાવ્યું તે ખાધું અને આપ્યાં તે કપડાં પહેર્યાં. આમ નથી કરવાનું અને તેમ નથી કરવાનું એમ જ સતત સાંભળ્યું છે. શબ્દો અને ભાવ એક જ રહ્યો છે. માત્ર બોલનારાં બદલાયાં છે. કપડાં સીવવા આપતી વખતે બા કહેતી, ‘જરા લંબાઈ વધારે રખાવજે. બહુ ખુલ્લું ગળું ન રખાવતી…’ બહેનપણીને ઘરેથી આવતાં મોડું થતું તો બા-બાપુજી ગુસ્સે થઈ જતાં ‘દીકરીની જાત… અમને કેટલી ફિકર થાય ?’ મેટ્રિક પાસ થઈ, કૉલેજ ગઈ. કૉલેજમાં એક વર્ષ પૂરું થયું ત્યાં તો એમને મારાં લગ્નની ચિંતા થવા લાગી. અમારી પાડોશમાં રહેતો અને મારી કૉલેજમાં અભ્યાસ કરતો રવિ અમારા ઘર પાસેથી જતો હતો. મેં એને ઘરમાં બોલાવ્યો. થોડી એની સાથે વાતો કરી. ફોઈએ એ જોઈને બાને કહ્યું, ‘ઊર્મિ મોટી થઈ ગઈ છે. એને માટે કોઈ સારું ઘર શોધી કાઢો અને પછી તો તમે જ ક્યાં નથી જાણતા ? એમણે મારે માટે વર અને ઘર શોધી કાઢ્યાં. એમના મત પ્રમાણે એ જ મારે માટે શ્રેષ્ઠ હતું. ‘બાપુજી, મારે મારો અભ્યાસ પૂરો કરવો છે.’ મેં નમ્રતાપૂર્વક કહ્યું હતું. ‘બહેન, તારે ક્યાં નોકરી કરવા જવું છે ? આટલું ભણ્યાં હોઈએ તો સારો છોકરો મળે. અમે જે કંઈ કરીશું તે તારા હિતમાં જ કરીશું ને ?’ મુગ્ધ હૈયામાં સહેજ પાંગરવા માંડેલું પ્રીતનું અંકુર ત્યાં જ મૂરઝાઈ ગયું.’

‘અઢાર વર્ષે આ ઘરમાં આવી ત્યારથી એનું એ જ સાંભળું છું. ઊર્મિ ! આમ કર અને તેમ કર ! તમે જ નહિ પણ છોકરાંઓ સુદ્ધાં એમ માને છે કે મારે એમની મરજી પ્રમાણે જીવવાનું છે. હવે હું મારું જીવન-મારું મન-મારો આત્મા અને મારું અસ્તિત્વ કોઈની મુઠ્ઠીમાં રહેવા દેવા માંગતી નથી. મારે મુક્તિ જોઈએ છે. મારે મારી રીતે પણ જીવવું છે. મારું પોતાનું અસ્તિત્વ મારે જોઈએ છે.’
‘ઊર્મિ ! મેં તને પ્રેમ કર્યો છે. તારા સુખ-સગવડનો મેં હંમેશાં વિચાર કર્યો છે.’
‘હા, ઉદય ! તમે કર્યો છે, પણ તમારી દષ્ટિએ. તમે સારા વસ્ત્રો આપ્યાં, ઘરેણાં આપ્યાં પણ એ બધું તમારી પસંદગીનું હતું. મારે શું જોઈએ છે, મને શું ગમે છે એનો વિચાર તમે ભાગ્યે જ કર્યો છે ! તમને એની જરૂર પણ નથી લાગી.’
‘તને શું દુ:ખ છે આ ઘરમાં ?’ ઉદયે અકળાઈને પૂછ્યું, ‘તું આ શું કહે છે ? મને તો સમજાતું નથી.’
‘દુ:ખ તમને નહિ સમજાય.’ ઊર્મિ મક્કમતાથી બોલી, ‘ઘરના સોનેરી પિંજરામાં મારો જીવ ગભરાય છે. મારા પ્રાણ-મારી સમગ્ર ચેતના રૂંધાય છે. તમારા બધાંની મુઠ્ઠી ખોલી હું ઊડી જવા માગું છું….. મારું મન, મારું શરીર, મારો આત્મા મારે પાછો જોઈએ છે.’ આજે પરણ્યાં પછી પહેલી જ વખત ઊર્મિ આટલું બોલી હતી, ‘સેંકડો વર્ષો પહેલાં અયોધ્યાના રાજમહેલમાં વસતી ઊર્મિલાને એના પતિ લક્ષ્મણે કે બીજા કોઈએ વનવાસમાં જતી વખતે પૂછ્યું ન હતું. એની અનુમતિ કે અનુજ્ઞા લેવાની કોઈને કશી જરૂર લાગી નહોતી. એ અબોલ ઊર્મિલાએ ચૌદ ચૌદ વર્ષ કેમ વીતાવ્યાં હશે ? કોઈને એ ખબર નથી ! મારું પણ એવું જ થયું છે. મારે માત્ર પત્ની કે મા તરીકે નહિ પણ જીવતા, જાગતા ધબકતાં માનવી તરીકે જીવવું છે. ક્યારેય કોઈની મુઠ્ઠીમાં નહિ.’

ઉદય ઊર્મિને સાંભળી રહ્યો. એને સમજ ન પડી કે આ બોલતી હતી તે જ સ્ત્રી એની પત્ની ઊર્મિ હતી ? આ સત્ય હતું કે દુ:સ્વપ્ન !

શ્રદ્ધાને શરણે

ડૉ. રે બંગાળી હતા. આમ સજ્જન પણ સ્વભાવે ઉગ્ર હતા. સમયપાલનના જબરજસ્ત આગ્રહી. મેડિકલ કૉલેજમાં પ્રોફેસર હતા. સવારે આઠ વાગ્યે એમનું લેકચર શરૂ થયું. બરાબર ત્રીસ સેકન્ડ પછી મેં પ્રવેશ કર્યો.
‘મેં આઈ કમ ઈન સર ?’
‘નો, યુ કાન્ટ !’ ડૉ. રેની નજર એમની કાંડા ઘડિયાળ પર પડી : ‘યુ. આર. લેઈટ બાય હાફ એ મિનિટ. ગેટ આઉટ !’
‘બટ, સર….! આઈ હેવ ગોટ એ વેલીડ રીઝન ટુ બી લેઈટ.’ મેં દલીલ કરી : ‘કૉલેજના કમ્પાઉન્ડમાં એક વૃદ્ધ સ્ત્રી ગબડી પડી. એનો પગ ભાંગી ગયો. આમ તો હું લેકચર માટે ખાસ્સો વહેલો હતો. પણ એને આપણી જ ગવર્નમેન્ટ હૉસ્પિટલના કેઝ્યુઅલ્ટી વિભાગ સુધી ‘શિફટ’ કરાવવામાં મોડું થઈ ગયું.’
‘યસ. ધૅટ ઈઝ એન આર્ગ્યુમેન્ટ. પણ તમે અહીં દર્દીને સારવાર આપવાનું ભણવા માટે આવો છો, એમને ઊંચકીને હૉસ્પિટલમાં પહોંચાડવાનું કામ વોર્ડબોયનું છે, ડૉક્ટરનું નહીં. આઈ કાન્ટ જસ્ટિફાય યોર એકશન. નાઉ, ગેટ લોસ્ટ…..’

હું જાણતો હતો કે ડૉ. રે ‘ગેટ આઉટ’ કહે અને ‘ગેટ લોસ્ટ’ કહે એ બે વચ્ચે મોટું અંતર હતું. પહેલામાં સૂચન હતું, બીજામાં આદેશ હતો. સૂચન સામે દલીલ થઈ શકે, હુકમ સામે નહીં. પણ મેં દલીલ કરવાની ગુસ્તાખી કરી, કારણ કે હું પ્રમાણિકપણે માનતો હતો કે મેં કંઈ ખોટું નથી કર્યું. હું મેડિકલ કૉલેજમાં ભણવા માટે આવતો હતો, મોંઘીદાટ ફી ભરીને આવતો હતો, એક ધરાશાયી થયેલી ગરીબ ડોશીને મદદ કરીને મેં ઈન્ડિયન પીનલ કોડની એક પણ કલમનો ભંગ નહોતો કર્યો અને આટલું બધું કરવા છતાં પણ હું માત્ર અડધી મિનિટ જ મોડો હતો ! એ વખતે મારાથી સહેજ ઊંચા અવાજે કહેવાઈ ગયું :
‘યસ, સર ! આઈ એમ ગેટિંગ લોસ્ટ; બટ વીલ યુ પ્લીઝ ટેલ મી વન થીંગ ? આ ડોશીની જગ્યાએ તમારા મધર હોત અને એમને મદદ કરનારું ત્યાં કોઈ ન હોત, સિવાય કે હું, તો પણ તમે મને આ જ રીતે પાછો કાઢ્યો હોત, જે રીતે અત્યારે કાઢી રહ્યા છો ?’
ડૉ.રે બરાડ્યા : ‘સ્ટૉપ ઈટ ! વન મોર વર્ડ એન્ડ યુ વીલ બી સસ્પેન્ડેડ ફોર ધી હોલ વીક…..’ એ હજી પણ કંઈક બોલવા જતા હતાં, પણ મેં તક ન આપી. હું ત્યાંથી પાછો વળી ગયો. એ આખો દિવસ મારો જીવ ચચરતો રહ્યો. કેન્ટિનમાં પણ કંઈ મન ન લાગ્યું. સાચું કહું તો હું કંઈ સંત નથી. પવિત્ર હોવાનો દાવો પણ કરતો નથી, પણ એ ક્ષણે હું સો ટકા સાચો હતો અને છતાં નિ:સહાય, નિરૂપાય હતો.

અને એ દિવસ બપોરે સાડા ત્રણ વાગ્યે હું જમીને હૉસ્ટેલમાં મારી રૂમમાં આરામ ફરમાવી રહ્યો હતો, ત્યાં બારણે ટકોરા પડ્યા.
‘યસ પાર્ટનર ! કમ ઈન……!’ મેં પથારીમાં પડ્યા પડ્યા જ બૂમ મારી. ‘પાર્ટનર’ એ અમારી મેડિકલ હૉસ્ટેલમાં રહેતા જાણીતા-અજાણ્યા કોઈ પણ સ્ટુડન્ટને માટે વપરાશમાં લેવાતું રોજિંદુ સંબોધન હતું. દરવાજો મેં અમથો જ વાસેલો હતો. બારણું ખૂલ્યું અને….. આ શું ? ડૉ. રે ત્યાં બારણાની ફ્રેમમાં મઢેલી તસવીરની જેમ ઊભા હતા : ‘મે આઈ કમ ઈન, જેન્ટલમેન ?’
હું હડબડાઈને બેઠો થઈ ગયો. રૂમ અસ્તવ્યસ્ત હતો. ચોપડીઓ, મેગેઝિનો, ચાની તપેલી, કપ, રકાબી, જ્યાં ત્યાં ફેંકી દીધેલાં કપડાં…..! ડૉ. રેને ક્યાં બેસાડવા ? હું ખુરશી ખેંચવા ગયો, પણ એમણે મને અટકાવ્યો. ખિસ્સામાંથી એક ટેલિગ્રામ કાઢીને મારા હાથમાં મૂક્યો :
‘શું છે સર ?’ મને સમજાતું નહોતું કે એ શું કરી રહ્યા હતા.
‘માય મધર ડાઈડ યસ્ટર ડે. કલકત્તાના સબર્બમાં અમારું ઘર છે. સાંજે શાકભાજી ખરીદીને આવી રહ્યા હતા. ઘરની પાછળના ઘાસવાળા મેદાનમાં આખલાએ શિંગડું માર્યું. મારી મા ઊછળી પડી. આખલો એમના શરીર પર થઈને ચાલ્યો ગયો. દુર્ભાગ્યે એ વખતે ત્યાં કોઈ જ હાજર નહોતું. તું પણ નહીં. પૂરો એક કલાક તરફડીને કાઢ્યો હશે. મદદ પહોંચી ત્યારે સ્મશાનમાં જ શિફટ કરવી પડી.’ ડૉ. રેની આંખમાં આંસુ હતાં.
‘આઈ એમ વેરી સોરી, સર…..! પણ મારો ઈરાદો…..’ હું થોથવાયો.
‘નેવર માઈન્ડ. તારો કોઈ જ દોષ નથી. તું તો આજે સવારે એ વાક્ય બોલ્યો હતો અને આ બન્યું ગઈ સાંજે. પણ હું તારી માફી માગવા અહીં સુધી આવ્યો છું. આજે રાતની ફલાઈટમાં જ કલકત્તા જવા નીકળું છું. કદાચ પાછો ન પણ આવું. હવે ત્યાં જ રહીશ. પણ એક વાત હંમેશા યાદ રાખજે; ગમે તેટલી આંતરડી કકળે, તો પણ જિંદગીમાં ક્યારેય આવા શબ્દો ન કાઢીશ. એ શબ્દો નથી હોતા, શાપ હોય છે.’ અને એ પીઠ ફેરવીને જતા રહ્યા. હું જડવત ઊભો રહ્યો.

આમ કેમ બન્યું ? આજ સુધી મને એનું રહસ્ય સમજાયું નથી. હું ચીલાચાલુ વહેમ કે અંધશ્રદ્ધામાં માનતો નથી. પૂરો એક દાયકો રેશનાલિસ્ટ મિત્રો સાથે વીતાવ્યો છે. ઈશ્વરના ઈન્કાર વિષે એમની પોકળ દલીલો બહુ નિકટથી તપાસી છે. પણ સરવાળે સમજ્યો છું કે ઈશ્વર છે. અને એટલે જ ઈશ્વરી ન્યાય જેવું પણ કશુંક છે. નાસ્તિકો કહે છે કે ઈશ્વર છે એ વાતનો કોઈ પુરાવો નથી. ભલે કહેતા ! ઈશ્વર નથી એ વાતની પણ એમની પાસે કોઈ સાબિતી નથી. ઉપર લખી છે એ વાતને તદ્દન જોગાનુજોગ માનવા માટે હું તૈયાર નથી. એમાં કોઈક વૈજ્ઞાનિક તથ્ય હશે તો એ ભાવિ નક્કી કરશે. પણ ત્યાં સુધી મારે મન તો તુલસીદાસ જ સાચા છે : ‘તુલસી હાય ગરીબ કી કબુ ન ખાલી જાય…..’ હું માનું છું કે ‘ગરીબ’ એટલે અન્યાયનો ભોગ બનનાર કોઈ પણ સાચો માનવી.

અન્યાયનો માર ખાધેલ આવો જ એક મિત્ર હતો ડૉ. જાડેજા. જાતનો રજપૂત પણ ભણી-ગણીને ડૉક્ટર બન્યા પછી તલવારની ધાર જેવું એનું વ્યક્તિત્વ રબ્બર જેવું નરમ બની ગયું હતું. એકવાર મારા પર એનો ફોન આવ્યો : ‘એક ડિલિવરીનો કેસ છે. તકલીવાળો મામલો છે. જલદી આવી જા.’ હું દોડી ગયો. અમારા બંનેનું નિદાન એક સરખું જ થયું. સ્ત્રીનો જીવ જોખમમાં હતો. પેટ ચીરીને સિઝેરિયન દ્વારા બાળકનો જન્મ કરાવવો પડે તેમ હતું. લાંબા સમય સુધીની ‘ટ્રાયલ લેબર’ આપ્યા પછી પણ પ્રસવ ન થયો. ત્યારે નાછૂટકે ઑપરેશન કર્યું. માતા અને બાળક બંનેની તબિયત સારી હતી. પૂરા એક અઠવાડિયા પછી દર્દીને રજા આપવાનો સમય થયો. ડૉ. જાડેજાએ આગલા દિવસે જ મને ફોન પર એના દિલની ઈચ્છા જાણવી હતી : ‘પેશન્ટની આર્થિક હાલત સારી નથી. આજે ટાંકા કાઢું છું. આવતીકાલે ડિસ્ચાર્જ આપીશ. પણ બીલના પૈસા બહુ વધારે લેવાની ઈચ્છા થતી નથી. જરૂરત કરતાં વધારે તો આમ હું કોઈના લેતો નથી. પણ આની પાસેથી તો સાવ મામૂલી ખાલી ટોકન રકમ લેવાનો વિચાર છે. તું શું કહે છે ?’
‘હું શું કહું ? કોઈ સારું કામ કરતું હોય તો આપણે તો એના પાછળ જ ઊભા હોઈએ ને ? આવા કામમાં આડા થોડું ઊભા રહેવાય ?’ પણ બીજે દિવસે ખબર પડી કે ડૉ. જાડેજા સાથે ભયંકર છેતરપિંડી થઈ છે. ટાંકા નીકળી ગયા એ પછી દર્દી અને એના પતિ બાળકને લઈને ચૂપચાપ દવાખાનું છોડી ગયા હતા. ડૉ. જાડેજાને કહેવા પણ રોકાયા નહીં. ઑપરેશનની પૂરેપૂરી ફી ડૂબી ગઈ. દર્દીનું સરનામું લેવાનું પણ જાડેજા ચૂકી ગયા હતા. બીજે દિવસે હું એમને મળ્યો, ત્યારે એ ભયંકર વ્યથિત હતા. હતાશમાં માત્ર એટલું જ બોલ્યા : ‘ભગવાન એના લેખા લેશે. મેં એમનું શું બગાડ્યું હતું ?’ હું સમજી ગયો. આ શબ્દો ન હતા પણ શાપ હતો.

અને સાત દિવસ પછી એ પતિ-પત્ની રડતાં કકળતાં ડૉ. જાડેજાના ટેબલ પર ચાર હજાર રૂપિયા મૂકી ગયા : ‘દાગતર સા’બ…. માફ કરો….. અમારો છોકરો ઊડી ગયો છે. તમારા બીલના પૈસા સ્વીકારી લો…..’ ડૉ. જાડેજાના અફસોસનો પાર ન હતો : ‘હવે મારાથી પૈસા ન લેવાય. બીલની વસૂલાત કરનાર હું કોણ ? એ તો ઉપરવાળાએ કરી લીધી. પણ સાચું કહું છું, હું જ્યારે પેલા શબ્દો બોલ્યો ત્યારે મારી એ ઈચ્છા નહોતી કે તારી સાથે સાવ આવું બને…….’ હું આ વાતનો સાક્ષી છું. બે-ચાર હજાર રૂપિયા માટે કોઈ ગરીબનો દીકરો ભગવાન ઊઠાવી લે એવી બદદુઆ તો કોઈ શૈતાન પણ ન કરે. પણ એક નબળી ક્ષણે ઘવાયેલા હૃદયમાંથી જે મૂંગી ચીસ ઊઠી હતી એ કમાનમાંથી છૂટેલા તીર જેવી હોય છે અને એ તીર પાછું નથી વળતું હોતું.

શરૂમાં ડૉ. રે સાહેબની વાત કરી એમને હાજરાહજૂર રાખીને જિંદગી જીવતો આવ્યો છું. ઘણીવાર માન-અપમાન, નફો-નુકશાન, ન્યાય-અન્યાય માણતો અને સહેતો રહ્યો છું. જીભની કમાન પરથી શબ્દોના તીર છૂટી ન જાય એ માટે સતત કાળજી સેવતો આવ્યો છું અને થોડા સમય પહેલાં જ ન બનવા જેવો બનાવ બની ગયો. નાની-મોટી જાહેર કે ખાનગી અનેક સંસ્થાઓમાં સક્રિય રહેવાનું મને સદભાગ્ય મળ્યા કરે છે. આવી જ એક સંસ્થાના પાંસઠેક વરસના એક કારોબારીના સભ્ય સાથે અન્યાયની બાબતમાં ઘર્ષણમાં ઉતરવાનું બન્યું. એ સજ્જન વડીલ હોવાનો ગેરફાયદો ઉઠાવ્યે જતા હતા. હું એટલો વિનય અને સ્વસ્થતા જાળવીને વાત કરતો હતો. છેવટે શિશુપાલના સો અપરાધ પૂરા થવા આવ્યા, ત્યારે મારાથી બોલાઈ ગયું : ‘માફ કરજો, નરેશભાઈ, તમે ગ્રામોફોનની રેકર્ડમાં ફસાઈ ગયેલી પીનની જેમ એકને એક જ વાત કર્યા કરો છો. હું સહન કરી લઉં છું કારણ કે તમે મારા પિતાની ઉંમરના છો, પણ તમે વગર વાંકે મને ક્રુસિફાય કરી રહ્યા છો, ભગવાન ન કરે ને તમારા પુત્રને……’
અને હું અટકી ગયો. આગળ બોલી ન શક્યો. બોલવું મને ઠીક ન લાગ્યું. પણ મનની અંદર મૂંગી ચીસ ઊઠી એ અશબ્દપણે પણ પૂરી તો થઈ જ ! મેં જાતને ઘણી વારી લીધી. પણ આ ઊઠેલા અંતરની રાવ હતી. બદનમાં પૂરજોશથી વહી રહેલું ખૂન જાણે ઈશ્વર આગળ મને થયેલા અન્યાયની ફરિયાદ કરવા દોડી રહ્યું હતું. એક ક્ષણ હતી જે બહુ ખરાબ હતી. શબ્દો મારા મનમાં જ પૂરા થયા : ‘કોઈ તમારા પુત્રને પણ મારી જેમ જ ક્રુસિફાય કરે તો તમને કેવું થાય ?’

ડૉ. રે સાહેબ સાચા હતા. આવા શબ્દો એક વાર બોલી જવાય, અરે, વિચારી જવાય તો પણ પછી શાપ બની જતા હોય છે. મને પૂરા એક મહિના પછી સમાચાર મળ્યા કે એ સજ્જનના એકના એક જુવાનજોધ દીકરાને કેન્સર થયું છે. એ સજ્જન એટલા સમૃદ્ધ અને સુખી હતા કે હું એમનું કશું જ બગાડી શકું એમ ન હતો. શું એટલે જ એમનો ન્યાય ઈશ્વરે પોતાના હાથમાં લીધો હશે !? – આ પણ કદાચ જોગાનુજોગ જ હશે. હું સંત નથી, પવિત્રતાનો મારો કોઈ દાવો નથી. ઈશ્વર જોડે મારું નિકટનું એવું કોઈ અનુસંધાન નથી. હું મેલી વિદ્યાનો સાધક નથી. જો હું આમાનું કશું પણ હોત તો ઈશ્વરને ફોન કરીને કહી દેત : ‘ભગવાન, મેં આવું કદી ઈચ્છયું નહોતું. તું પણ જબરો ન્યાયાધીશ છે, જ્યાં ટપલી મારવાની હોય ત્યાં તલવાર શા માટે મારે છે ? એ છોકરાને બચાવી લે.’

જિંદગીમાં અવારનવાર આપણને બધાને આવા અનુભવો થતા જ રહે છે. આમાં સાચું શું છે એ કદાચ ભવિષ્યમાં વિજ્ઞાન સાબિત કરી બતાવશે. પણ સાયન્સ જ્યાં સુધી કશું સિદ્ધ ન કરે ત્યાં સુધી આપણે તો શ્રદ્ધાને શરણે જ જવાનું ને ?

Shekhar

પ્રથમ તાસ પૂરો થવાનો બેલ વાગતાંની સાથે જ વર્ગશિક્ષક ચાવડાએ કલાસમાંથી વિદાય લીધી. આ સાથે જ વર્ગ 12-અમાં વિદ્યાર્થીઓનો શોરબકોર શરૂ થયો. હવે પછીનો તાસ રસિકલાલ જે. તુરખિયાનો હતો. તુરખિયા કલાસમાં લગભગ બે-ચાર મિનિટ મોડા જ આવતા. દૂર લૉબીમાં તુરખિયા આવતા દેખાયા, પરંતુ કોઈ જ વિદ્યાર્થીનું ધ્યાન તેમના ઉપર નહોતું. તુરખિયા કલાસના દરવાજે આવીને ઊભા રહ્યા તોય વિદ્યાર્થીઓનો શોરબકોર ચાલુ જ હતો.

બેઠી દડીનો ઘાટ, અદોદળી ફાંદ અને આંખ ઉપર બિલોરી કાચ જેવાં જાડાં ચશ્માં પહેરી રાખનારા તુરખિયા ક્યારેય ઈન-શર્ટ કર્યા વિના શાળામાં ન આવતા. અચાનક જ વિદ્યાર્થી-ગણગણાટમાં પરિવર્તન થયું અને ત્યાર બાદ નીરવ શાંતિ છવાઈ ગઈ. બિલોરી કાચ જેવાં જાડાં ચશ્માંની આરપાર તુરખિયાની આંખો ગુસ્સાથી ફાટી ગયેલી લાગતી હતી. જોકે આમ પણ બિલોરી કાચને લીધે તેમની આંખો મોટી તો લાગતી જ હતી, પણ આ વખતે આંખોનું કદ જરા વધારે વિસ્તરેલું લાગતું હતું.

નીરવ શાંતિ વચ્ચે કોલ્હાપુરી ચપ્પલના ચરડ-ચરડ અવાજ સાથે તુરખિયાએ વર્ગખંડમાં પ્રવેશ કર્યો અને આદેશાત્મક ભાવ તેમ જ અવાજ સાથે બોલ્યા, ‘અવરોધકતા એટલે શું ? તે શેની ઉપર આધાર રાખે છે ? તેની વ્યાખ્યા અને એકમ જણાવો.’ ભૌતિકવિજ્ઞાનના શિક્ષક રસિકલાલ જે. તુરખિયાના આ સવાલથી વર્ગખંડમાં સ્તબ્ધતા છવાઈ ગઈ. બધા વિદ્યાર્થીઓના ચહેરા ઉપરથી નૂર ઊડી ગયું. કલાસમાં બેઠેલા વિદ્યાર્થીઓની 80 આંખો અન્યમનસ્ક ચહેરે જાડાં બિલોરી કાચ જેવાં ચશ્માંને તાકી રહી. પોતાના પ્રશ્નનો કોઈ જ ઉત્તર ન મળતાં તુરખિયાનો ચહેરો લાલઘૂમ થયો અને એક ત્રાડ પડી, ‘એય ! મરી જશો મરી ! તમારો બાપોય બોર્ડમાં પાસ નહીં કરે. ગધેડાઓ ! હાલી શું મર્યા છો ! સાહેબ કલાસમાં સ્હેજ મોડા પડ્યા નથી કે ખાખા ને ખીખી કરીને વાતું જ કર્યા કરો છો ! તમારો કોઈ જ કલાસ નથી. આ વર્ગમાંથી એક પણ વિદ્યાર્થી બૉર્ડમાં નંબર તો શું લાવે, પાસ થવાને પણ લાયક નથી !’

એમ કહી તુરખિયા કલાસ-ટીચરની ખુરશી ખેંચીને તેના ઉપર બેઠા. તુરખિયા બેસી જાય એટલે તેમનું ભાષણ પૂરું થઈ ગયું એવું ક્યારેય ન બનતું. વળી પાછું તેમણે ચલાવ્યું, ‘વિદ્યાર્થી મહેનત કેવી રીતે કરે ઈ જોવું હોય તો મારા શેખરને જુઓ. સેંટ ઝેવિયર્સમાં ભણે છે. પહેલી ટેસ્ટમાં 89 પર્સન્ટેજ આવ્યા અને ઈ પણ બાર સાયન્સમાં ! હા, ટકા ઓછા કહેવાય, બટ હી વૉઝ ફર્સ્ટ ઈન હિઝ કલાસ.’

તુરખિયાની આ એક અજબ વિશેષતા હતી. જ્યારે પણ ભણવાની, હોશિયારીની કે પછી બ્રિલિયન્ટ કરિયરની વાત આવે ત્યારે તેઓ તેમના દીકરા શેખરના નામનો અચૂક ઉલ્લેખ કરતા. તેમના મતે શેખર વિશ્વનો આદર્શ વિદ્યાર્થી તેમ જ પુત્ર હતો. આજ્ઞાંકિત પિતાની તમામ પ્રકારે સંભાળ લેનારો, રસિકલાલ જે. તુરખિયાનો એકમાત્ર વંશજ શેખર આર. તુરખિયા. તુરખિયા શેખરની વાતો વર્ગમાં એવી રીતે કરતા કે જાણે શેખર સેંટ ઝેવિયર્સનો નહીં પણ આ જ માધ્યમિક શાળાના વર્ગ 12-અમાં ભણતો કોઈ વિદ્યાર્થી હોય. તુરખિયા દ્વારા કરવામાં આવેલા શેખરના પાત્ર-નિરૂપણથી અંજાઈને વર્ગના બે-ચાર વિદ્યાર્થીઓ તો શેખર જેવા જ બનવાનો પ્રયત્ન કરવા લાગી પડ્યા હતા. શેખર બનવાનો પ્રયત્ન કરનારા વિદ્યાર્થીઓમાં એક ચિરાગ પણ હતો. જ્યારે પણ તુરખિયાના મોંમાંથી ‘શેખર’ નામનો શબ્દ સરી પડે એટલે તરત જ ચિરાગના કાન સરવા થઈ જતા. શેખર વિશેની તમામ વાતો ચિરાગ ધ્યાનપૂર્વક સાંભળતો. શેખર વિશેની વાતો સાંભળ્યા બાદ તેને સતત એવું લાગ્યા કરતું કે તેના અને શેખરમાં કંઈ વધારે ફેર નથી. પરંતુ ભણવામાં ખૂબ જ હોશિયાર હોવા છતાં તુરખિયા ચિરાગને ખાસ મચક ન આપતા. તેમને મન બસ શેખર જ સર્વસ્વ હતો.

હાથની મુઠ્ઠીમાંથી રેત સરકે તેમ સમય સરકતો રહ્યો. દિવાળીનું વૅકેશન ક્યાં પૂરું થઈ ગયું તેની ખબર ન રહી અને 12 સાયન્સની પ્રીલિમિનરી પરીક્ષા માથે ઝળૂંબવા લાગી. આ વખતે ચિરાગે મનોમન નક્કી કરી લીધું હતું કે તુરખિયા સરના શેખર કરતાં તે એક માર્ક વધારે લાવીને બતાવશે. ચિરાગે પરીક્ષામાં પાસ થવા માટે તનતોડ મહેનત કરી. ભૌતિકવિજ્ઞાનનું પેપર લખવા વિદ્યાર્થીઓ બેઠા હતા, પણ આ શું ? પેપર વાંચતાંની સાથે જ પરીક્ષાખંડમાં બેઠેલા બધા વિદ્યાર્થીઓના મોતિયા મરી ગયા. વિદ્યાર્થીઓના ભાલપ્રદેશ ઉપર પ્રસ્વેદબિંદુઓ તગતગી રહ્યાં હતાં. ધવલ અને રીના જેવાં સંવેદનશીલ વિદ્યાર્થીઓ તો બેભાન થઈને પરીક્ષાખંડમાં જ ઢળી પડ્યાં. ચિરાગ પણ ખાસ્સો અસ્વસ્થ થઈ ગયો હતો. પરંતુ તેણે મન મનાવી લીધું. ‘આટલું અઘરું પેપર બૉર્ડમાં પુછાય તો નહીં જ. પણ પુછાશે તો ?! તો આ જ પ્રકારના પેપરની પ્રેક્ટિસ કાલથી ચાલુ કરી દઈશું. હજી તો બૉર્ડની પરીક્ષા માર્ચ 2008માં છે. પૂરા બે મહિનાની વાર છે ને ?’ એમ માનીને ચિરાગે પેપર લખવાની શરૂઆત કરી. પરિણામ અપેક્ષિત જ હતું. માધ્યમિક શાળાની ભૌતિકવિજ્ઞાનની પ્રીલિમિનરી પરીક્ષામાં 12-અના 40માંથી 39 વિદ્યાર્થીઓ નાપાસ થયા. એકમાત્ર ચિરાગ પાસ થયો હતો અને તે પણ 100માંથી 37 માર્કસ સાથે. કલાસમાં પેપર બતાવતી વખતે તુરખિયાએ ફરી એક વખત શેખરની વાતનો ઉલ્લેખ કર્યો : ‘શેખરિયાએ તો આપણી સ્કૂલનું પેપર જોઈને ફેંકી દીધું હો ! મને કહે, સાવ ફોફા જેવું પેપર છે. આવાં પેપર સોલ્વ કરવામાં હું મારો સમય ન બગાડું !’ ફરી એક વખત આખા કલાસનું મોં ખસિયાણું પડી ગયું. ફિઝિક્સમાં માત્ર 37 માર્કસ આવવાને કારણે ચિરાગનો મૂડ બગડી ગયો હતો, એટલે શેખર સાથે સ્પર્ધા કરવાનું તેણે બોર્ડની પરીક્ષા ઉપર ઠેલ્યું.

હવે માર્ચ 2008ની બોર્ડની પરીક્ષા ચિરાગ માટે શેખર સાથે સ્પર્ધા કરવાનો આખરી મોકો હતી. જો આ મોકો હાથમાંથી નીકળી જાય તો ખલાસ. શેખર આજીવન તુરખિયાના હૃદયમાં ‘હીરો’ બનીને રહી જાય તેમ હતું. તેને ખબર હતી કે એક બાપ તેના દીકરા કરતાં વિશેષ બીજા કોઈનેય પ્રેમ ન કરી શકે. જોકે ચિરાગને તુરખિયાના હૃદયમાં ક્યારેય સ્થાન લેવું નહોતું. તેણે તો માત્ર એક જ વાત સાબિત કરવી હતી કે શેખર કરતાં પણ હોશિયાર વિદ્યાર્થીઓ ઘણી શાળાઓમાં ભણે છે અને તેમાં પણ કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ તો તેના પિતાજી એટલે કે રસિકલાલ જે. તુરખિયાના હાથ નીચે જ ભણે છે !

અચાનક એક દિવસ શાળામાં નોટિસ નીકળી. નોટિસ પિકનિક માટેની હતી. એમાં શરત એટલી જ હતી કે જો સાયન્સના વિદ્યાર્થીઓ પિકનિકમાં જોડાશે તો તેમને રીડિંગ વૅકેશન બૉર્ડની પરીક્ષાના એક સપ્તાહ પહેલાં જ મળશે. ત્યાં સુધી બધા વિદ્યાર્થીઓએ ફરજિયાતપણે શાળાએ આવવાનું રહેશે. જોકે આ અંગેનો નિર્ણય વિદ્યાર્થીઓએ આચાર્ય સમક્ષ મૌખિક જણાવવાનો હતો. ધવલ પંડ્યાને આ પ્રકારની ઈતર પ્રવૃત્તિઓમાં વધારે રસ હતો. વળી, તેની નેતૃત્વ-શૈલી પણ સારી હોવાને કારણે તેણે આખાય કલાસને પિકનિક માટે ‘પટાવી’ લીધો. ચિરાગની ઈચ્છા પિકનિકમાં જવાની બિલકુલ નહોતી, પરંતુ અભ્યાસમાં તેજસ્વી હોવાને કારણે તેના પિતાએ પણ તેને પરવાનગી આપી અને ચિરાગે પણ મનમાં વિચાર્યું કે ‘એક મહિનાના રીડિંગ વૅકેશનને શું ધોઈ પીવાનું છે ? પિકનિક પૂરી થયા બાદ સ્કૂલમાં આવીને રીવિઝન કરીશું.’

હંમેશની આદત મુજબ તુરખિયાને પિકનિક સામે મોટો વાંધો હતો. એક વાર લાઈબ્રેરી પાસેની લૉબીમાં ચિરાગ ઊભો હતો ત્યારે તુરખિયાએ કહ્યું હતું કે ‘તમારે મન પિકનિકનું આટલું બધું શું મહત્વ છે ? ભણો, કારકિર્દી બનાવો. તમે આઠમા-નવમામાં નથી કે પિકનિકમાં જાઓ છો. આપણી સ્કૂલનું મૅનેજમેન્ટ પણ સાવ બુડથલ છે. તમારા કલાસની જવાબદારી મને સોંપી છે એટલે મારે કમને પણ પિકનિકમાં આવવું જ પડશે. તું તારી કરિયરને ગંભીરતાથી લે. આ તો મને તારામાં જરા સ્પાર્ક દેખાય છે એટલે કહું છું.’ તુરખિયા પોતાને એક સારો વિદ્યાર્થી માને છે તે જાણીને ચિરાગને હાશકારો થયો. પિકનિકના દિવસે તુરખિયાનો આખો મૂડ જ બદલાઈ ગયો હતો. વિદ્યાર્થીઓએ તેમને આટલા બધા મૂડમાં ક્યારેય જોયા નહોતા. બસમાં સીડી પ્લેયર વાગ્યું કે તરત જ તુરખિયાના પગ થનગની ઊઠ્યા. બેઠી દડીના અને અદોદળી ફાંદ સાથે પણ તુરખિયાએ ડાન્સ કર્યો. આ ઘટનાને વિદ્યાર્થીઓએ તાળીઓના ગડગડાટ તેમ જ કિકિયારીઓ સાથે વધાવી લીધી.

ગલતેશ્વરના નદીકિનારે એકાંતની પળોમાં ચિરાગે તુરખિયાની નજીક આવવાનો પ્રયત્ન કર્યો. શેખરની વાત સિવાય બીજી એવી કોઈ વાત નહોતી કે જે તુરખિયા અને ચિરાગ વચ્ચેનો સંવાદ શરૂ કરાવી શકે. ડરતાં-ડરતાં ચિરાગે પૂછ્યું : ‘સર, શેખરને પિકનિકમાં લઈ આવ્યા હોત તો સારું હતું.’
મજાકમાં હસી કાઢતા હોય તેમ તુરખિયાએ કહ્યું, ‘ભાઈ, શેખર તમારી જેમ ઉછાંછળો નથી. અત્યારે હું બહાર છું, પણ ઘરે જઈશ એટલે એણે તમામ વિષયનાં પેપર લખીને રાખ્યાં હશે. એનું ધ્યેય મેડિકલ લાઈન સિવાય બીજે ક્યાંય નથી. અમારા બેય વચ્ચે અત્યારથી જ ડીલ થઈ ગઈ છે કે જો એ મેડિકલમાં એડમિશન લે તો મારે તેને 55,000નું બાઈક અપાવવાનું અને જો તેનો બોર્ડમાં નંબર આવે તો 75,000નું બાઈક અપાવવાનું.’ હવે હદ થઈ ગઈ હોય તેમ ચિરાગથી ન રહેવાયું. તે બોલી ઊઠ્યો :
‘સર, હું શેખર કરતાં વધારે માર્કસ લાવીને બતાવું તો !’
ચિરાગના સવાલથી તુરખિયા સ્તબ્ધ થઈ ગયા. તેઓ ચિરાગની નજીક આવ્યા અને બિલોરી કાચ જેવાં જાડાં ચશ્માં ઉતારીને ચૂંચી આંખો સાથે ચશ્માં સાફ કરતાં બોલ્યા : ‘પ્રયત્ન કરવા સિવાય તારી પાસે બીજી કોઈ જ આવડત નથી, દોસ્ત !’

આ વખતે તો શેખરિયાનું આવી જ બન્યું, એમ વિચારીને ચિરાગે બૉર્ડની પરીક્ષા માટે તડામાર તૈયારીઓ શરૂ કરી. સદનસીબે પ્રશ્નપત્રો પણ ચિરાગના ધાર્યા કરતાં ઘણાં સહેલાં નીકળ્યાં. પ્રૅક્ટિકલ પણ ખાસ અઘરા નહોતા. આખા વૅકેશન દરમિયાન ચિરાગ તેના રિઝલ્ટની રાહ જોતો રહ્યો. રિઝલ્ટ કરતાં શેખરની સરખામણીએ તેના કેટલા માર્કસ આવશે તે જાણવાની તાલાવેલી તેને વિશેષ હતી.
અંતે પરિણામ જાહેર થયું.
ચિરાગ 94 ટકા માર્કસ સાથે શાળામાં પ્રથમ અને બોર્ડમાં ચોથો આવ્યો હતો. માર્કશિટ લઈને ચિરાગ સીધો સ્ટાફરૂમમાં ગયો, પણ તુરખિયા શાળામાં હાજર નહોતા. ઓહ ! આજે તો શેખરનું પણ રિઝલ્ટ છે ને, એટલે સર ઘરે જ હશે – તેમ વિચારી ચાવડા સર પાસેથી તુરખિયાનું સરનામું લઈને તે તુરખિયાના ઘરે જવા નીકળ્યો. તુરખિયાના ઘરે પહોંચતાં જ ચિરાગને ફાળ પડી. ઘરના આંગણામાં રૂપિયા 75,000ની કિંમતનું ચકચકિત, નવુંનક્કોર એક બાઈક પડ્યું હતું.

‘હવે એ જોવાનું છે કે શેખર બૉર્ડમાં પહેલો, બીજો, ત્રીજો કે પાંચમો ?’ એમ વિચારીને ચિરાગે દરવાજો ખખડાવ્યો. તુરખિયાએ દરવાજો ખોલ્યો. અસ્તવ્યસ્ત વસ્તુઓથી ભરેલા તુરખિયાના ડ્રૉઈંગ રૂમમાં તે દાખલ થયો.
‘આવ-આવ, શું નામ તારું ? હું ભૂલી ગયો…..’ તુરખિયાએ રુક્ષ સ્વરે પૂછ્યું.
ચિરાગે નમ્રપણે જવાબ આપ્યો : ‘ચિરાગ શાહ.’
‘હં…. શું રિઝલ્ટ આવ્યું ?’
‘જી, 94 ટકા, સર ! સ્કૂલમાં ફર્સ્ટ અને બૉર્ડમાં ફોર્થ……’
‘સરસ, શેમાં જવું છે ? મેડિકલમાં કે એન્જિનિયરિંગમાં ?’
‘મેડિકલમાં, સર !’
‘સારું, બેસ. હું તારા માટે આઈસક્રીમ મગાવું.’
એમ કહીને તુરખિયા ઊભા થયા. પરંતુ ચિરાગની અધીરાઈની કોઈ સીમા નહોતી. તે તરત જ બોલી ઊઠ્યો :
‘સર, શેખર….. શેખરનું રીઝલ્ટ શું આવ્યું ?’
આ વાક્ય સાંભળીને તુરખિયાના પગ થંભી ગયા. હળવેકથી તેઓ ચિરાગ તરફ મોં કરીને વળ્યા. તેમની આંખમાંથી આંસુ સરી પડ્યાં, જે બિલોરી કાચ જેવાં જાડાં ચશ્માંની આરપારથી વાસ્તવમાં ‘બોર-બોર’ જેવડાં મોટાં લાગતાં હતાં. મંથર ગતિએ ચાલતા-ચાલતા તેઓ કબાટ પાસે આવ્યા. કબાટ ખોલીને તેમણે એક મીડિયમ સાઈઝનો લેમિનેટેડ ફ્રેમ કરેલો ફોટો કાઢીને ચિરાગ તરફ ફેરવ્યો.

આશરે સોળ-સત્તર વર્ષના એક રૂપકડા છોકરાના ફોટા નીચે લખ્યું હતું : શેખર આર. તુરખિયા : જન્મતારીખ : 12-2-1980, સ્વર્ગવાસ તારીખ : 21-1-1996. ચિરાગ દિગ્મૂઢ ચહેરે તુરખિયાની સામે જોઈ રહ્યો અને તુરખિયાએ વહેતી અશ્રુધારા સાથે બાઈકની ચાવી ચિરાગ સામે ધરી.

આખુંય વન મહેંકતું રહેશે પછી સદા,

આખુંય વન મહેંકતું રહેશે પછી સદા,
વૃક્ષોનાં થડમાં નામ લીલું કોતરી જઈશ

મુંબઈના વિખ્યાત ઓર્થોપેડિક ડોક્ટરે જે કહ્યું તે સાંભળીને અમદાવાદનાં અંકિતાબહેન ડઘાઈ ગયાં. એમનાં હાથમાં એમનો લાડકવાયો દીકરો હતો જે પોતાની મમ્મીની માનસિક હાલતથી બેખબર હતો.


ડોક્ટરે શબ્દોની ધણધણાટી બોલાવી દીધી હતી, ‘તમારા દીકરાને સેરેબ્રલ પાલ્સી નામનો રોગ છે એ તમે જાણો છો. એની સારવાર તો મેં આપી દીધી. પણ હવે એના બેય પગની અક્કડતા સુધારવા માટે તમારે ખાસ પ્રકારના શૂઝ બનાવડાવવા પડશે.


ના, અમદાવાદમાં નહીં, અહીં મુંબઈમાં જ બનાવડાવવા પડશે. મને બીજા કોઈની ઉપર વિશ્વાસ નથી. દીકરાની કસરત ચાલુ રાખજો. છ મહિના પછી પાછા ‘ચેક અપ’ માટે આવી જજો. તમે હવે જઈ શકો છો. પૈસા બહાર કાઉન્ટર ઉપર ચૂકવી શકો છો. બાય! નેકસ્ટ પેશન્ટ!’


ગુજરાતના કોઈ પણ દર્દીને લઈને ક્યારેય મુંબઈ ગયા છો તમે? જો ગયા હશો તો અવશ્ય ડઘાઈ ગયા હશો. ત્યાંના ડોક્ટરોની તોતિંગ ફી અને નખશિખ પ્રોફેશનાલિઝમ જોઈને તમને અચૂક લાગશે કે આપણા ડોક્ટરો તો સાવ મફતમાં સારવાર આપે છે.


દોષ ત્યાંના ડોક્ટરોનો નથી, પણ મુંબઈના જીવનધોરણનો છે. મોંઘવારી, ક્લિનિકની જગ્યાના આસમાનને સ્પર્શતા ઊંચા ભાવ, દેશભરમાંથી આવતા દર્દીઓનો ધસારો, આમાં ડોક્ટરો ધંધાદારી ન બને તો શું કરે?


આ ડોક્ટર પણ એવા જ મજબૂર મહાત્મા હતા. પૂરા દેશમાં અમનું નામ છે. પ્રથમવારની કન્સલ્ટિંગ ફી ત્રણ હજાર રૂપિયા. દર્દી માટે ફાળવી શકાતો સમય પાંચેક મિનિટ કરતાં વધારે નહીં. અંકિતાબહેન દીકરાને ઊંચકીને બહાર નીકળ્યાં. પર્સ કાઉન્ટર પર ઊંધું વાળીને રસ્તા પર આવી ગયાં. ટેક્સી કરીને શૂઝ બનાવનારની ઓફિસે જઈ પહોંચ્યાં. દીકરાના પગનું માપ આપ્યું.


શૂ-મેકરે કીધું ‘બે દિવસ પછી આવજો. બૂટ તૈયાર હશે.’‘ભલે અંકિતાબહેન ઊભાં થયાં, અત્યારે કંઈ આપવાનું છે? એમનાં મનમાં એમ કે સો-દોઢસો રૂપિયા એડવાન્સ પેટે કદાચ આપવાના થશે.‘પાંચ હજાર રૂપિયા.’ માણસે સપાટ ચહેરે કહી દીધું ‘પૂરું પેમેન્ટ આજે જ આપવું પડશે. પછી જ અમે કામ શરૂ કરીશું.’


અંકિતાબહેન પાસે એ.ટી.એમ કાર્ડ હતું એ અત્યારે મદદે આવ્યું. રકમ ચૂકવીને ફરી પાછાં રસ્તા ઉપર. ફરી પાછી ટેક્સી. ફરી પાછું યજમાનનું ઘર એટલું વળી સારું હતું કે શાળાના વખતની જૂની બહેનપણી મુંબઈમાં પરણીને સેટલ થયેલી હતી, નહીંતર હોટેલમાં રહેવાનો ખર્ચ ઊંટની પીઠ પરના છેલ્લા તણખલા જેવો સાબિત થયો હોત.


પણ આ બધું કરવું જ પડે તેમ હતું. ત્રણ વર્ષના વહાલા દીકરા રમ્ય માટે આ દોડધામ, આ હાડમારી, આ ખર્ચાઓ, માનસિક-આર્થિક-શારીરિક એમ ત્રિવિધ પ્રકારની હાલાકીઓ ઊઠાવવી જ પડે તેમ હતી. રમ્ય સાચ્ચે જ રમ્ય હતો. પરાણે વહાલો લાગે તેવો. ટ્રેનમાં બેઠેલા અજાણ્યા પ્રવાસીઓ પણ એને રમાડવા માટે ઊંચકી લેતા. પણ હાથમાં લીધા પછી તરત જ પૂછી બેસતા ‘બેન આના પગમાં કંઈક ખોડ છે?’


સાંભળીને અંકિતાની છાતી ચીરાઈ જતી. એ બંને એટલા ઓછા વાક્યોમાં માહિતી સમાવી દેતી - ‘હા, એને જન્મથી જ સેરેબ્રલ પાલ્સીની બીમારી છે. મગજમાં કે એની વિચારશક્તિમાં કશું નુકસાન નથી, પણ પગના સ્નાયુઓમાં અક્કડતા આવી જાય છે. સારવાર ચાલુ છે. ડોક્ટરો કહે છે કે આગળ જતાં બહુ વાંધો નહીં આવે.’


જગતના શ્રેષ્ઠ ઓર્થોપેડિક ડોક્ટરોમાંના એક ડોક્ટર મુંબઈમાં હતા. એનું નામ સાંભળીને અંકિતા એમની પાસે દોડી ગઈ હતી. ડોક્ટરે ત્રણ વર્ષના રમ્યને બેહોશીનું ઇન્જેક્શન આપીને એના બંને પગના સાંધાઓમાં એક ખાસ પ્રકારનું ઇન્જેકશન આપ્યું હતું. એ દવાને કારણે અમુક મહિનાઓ સુધી પગના સ્નાયુઓ શિથિલ બની જવાના હતા. બાકીનું કામ ફિઝિયોથેરાપી અને ખાસ બનાવટના બૂટ દ્વારા પૂરું કરવાનું હતું.


શ્રેષ્ઠ સારવાર માટે મહત્તમ ધન ખર્ચીને અંકિતા પાછી અમદાવાદ આવી ગઈ. ફિઝિયોથેરાપી માટે રોજ દોઢથી બે કલાકનો ભોગ આપવો પડતો હતો. પતિની આવક મર્યાદિત હતી, સારવાર માટેની જાવક અમર્યાદિત હતી. અમદાવાદ આવ્યાને માંડ એકાદ મહિનો થયો હશે, ત્યાં બીજી મુશ્કેલી ઉત્પન્ન થઈ.


રમ્ય આખો દિવસ બૂટ પહેરી રાખતો હતો, એના લીધે બૂટના તળિયા ઘસાઈ ગયા. હવે શું કરવું? રમ્યના પપ્પાએ મુંબઈમાં ફોન લગાડ્યો. બૂટ બનાવનારે કહી દીધું ‘નવા સોલ નખાવવા પડશે, નહીંતર બૂટને નુકસાન થશે તો નવેસરથી પાંચ હજારનો ખર્ચ...’


‘ના ભ’ઈસા’બ અમે નવા તળિયાં નખાવડાવી લઈશું.’ ‘જુઓ, ત્યાં અમદાવાદમાં કોઈ કરી આપે એવું છે કે કેમ? નહીંતર કુરિયર દ્વારા અમારી પાસે મોકલી આપજો. અઠવાડિયામાં તમને બૂટ પાછા મળી જશે. મુંબઈગરાની વાત સાંભળીને અમદાવાદના મઘ્યમવર્ગીય પતિ-પત્ની ગભરાઈ ઊઠ્યા.


પૈસા! પૈસા! પૈસા! ન ધારી હોય એવી દિશાએથી નવા-નવા ખર્ચાઓ ઊભા થઈ રહ્યા હતા. માનવતા નામનો શબ્દ જાણે જગતમાંથી નષ્ટ થઈ ચૂક્યો હતો! કોઈની લાચારીમાંથી લોકોને રૂપિયાની ફસલ લણી લેવી હતી. શું કરવું? ક્યાં જવું?


કોઈએ માહિતી આપી, ‘અમદાવાદમાં એક મોચી છે. બહુ નાનો માણસ છે પણ કારીગર તરીકે મોટો છે. જાહેર રસ્તાની ફૂટપાથ ઉપર બેસીને જૂતાં સાંધવાનું અને પોલિશ કરી આપવાનું કામ કરે છે. કોઈ એક્સપર્ટની દુકાને જવાને બદલે આ ગરીબ કારીગર પાસે જઈ આવો. કદાચ કમ ખર્ચમાં તમારું કામ થઈ જાય!’


અંકિતાના દિમાગમાં વાત જચી ગઈ. બૂટ લઈને એ પહોંચી ગઈ. પાંત્રીસેક વર્ષનો એક લઘરવઘર આદમી ફૂટપાથ ઉપર પાંચ-સાત ડબ્બીઓ, બે-ચાર બ્રશ અને જૂતાં રિપેર કરવાનો સરંજામ લઈને બેઠો હતો. કારીગર હોશિયાર હોવો જોઈએ, કારણ કે એની આગળ ઘરાકોની લાઈન લાગી હતી.


કોઈ શો-રૂમમાં જેટલા નવા જૂતાં ન હોય, એટલી સંખ્યામાં જૂના બૂટ-ચંપલો આ ફૂટપાથિયાના દરબારમાં જોઈ શકાતા હતા.


સ્ત્રીને આવેલી જોઈને મોચીએ પૂછ્યું, ‘આવો, બહેન, આ તરફ આવી જાવ! તમારે લાઈનમાં ઊભા રહેવાની જરૂર નથી. બોલો, શું લઈને આવ્યાં છો?’ બોલતી વખતે પણ એના હાથ તો ચાલુ જ હતા. અંકિતાએ થેલીમાંથી બૂઢ કાઢ્યા. તરત જ મોચી થંભી ગયો, ‘દીકરો કે દીકરી?’


‘દીકરો છે?’


‘તળિયાં ઘસાઈ ગયા છે ને? અરેરે! આ બીમારી જ એવી છે, પણ તમે ચિંતા ન કરશો, બે’ન. બૂટ મૂકતાં જાવ. આવતી કાલે લઈ જજો.’


‘પણ જોજો હં, કામ બગડે નહીં...’


મોચી હસ્યો, ‘બે’ન, મારું નામ દિનેશ છે અને આખું અમદાવાદ જાણે છે કે દિનેશ આવા કામમાં મુંબઈના કારીગર કરતાંયે વધુ હોંશિયાર છે. આ ઘસાઈ ગયેલા તળિયાં કાઢીને ચામડાના નવા સોલ લગાડવાનું કામ બહુ મહેનત માગી લે તેવું છે બેન.


એટલા માટે તો મેં એક દિવસનો સમય માગ્યો છે અને બીજી એક વાત તમે જાણી લો, તમારા દીકરા જેવી બીમારીવાળા તમામ બચ્ચાંઓના બૂટ આ દિનેશ જ સમારી આપે છે તમે ફિકર ન કરશો!’


ધમધમતો ધંધો, માથે પડતી ઘરાકી, ચાર-પાંચ સહાયકો અને સમયની ખેંચ હોવા છતાં મોચીએ શક્ય એટલી ઝડપથી રમ્યના બૂટ નવા જેવા કરી આપ્યા. બીજા દિવસે જ્યારે અંકિતા વાયદા પ્રમાણેના સમયે જઈ પહોંચી, ત્યારે એનાં મનમાં આવી ગણતરી ચાલી રહી હતી, ‘આ કામ માટે મોચી સોથી દોઢસો રૂપિયા તો જરૂર લેશે જ.’


પણ એને આંચકો ત્યારે લાગ્યો જ્યારે દિનેશે જીર્ણોદ્ધાર પામેલા બૂટ એનાં હાથમાં મૂકીને કહ્યું ‘ના, બે’ન! આ કામનો હું એક પણ પૈસો નથી લેતો. આખા અમદાવાદમાં મારી મોનોપોલી છે એ હું જાણું છું, પણ.... ના... ભગવાને મને પૂરતી કમાણી આપેલી છે. તમારો જો ખૂબ જ આગ્રહ હોય તો ફી પેટે એક માગણી મૂકું છું - આવતા મહિને ફરી પાછા આવો ત્યારે તમારા મુન્નાને પણ લેતાં આવજો.’


‘કેમ?’


‘બીજું કંઈ કામ નથી, બે’ન! પણ મને ખબર તો પડે કે હું કયા ભગવાન માટે આ ભક્તિ કરી રહ્યો છું!’ બોલતાં બોલતાં દિનેશનું ગળું ભીનું થઈ ગયું અને સાંભળીને અંકિતાની આંખો!


મોચીની ભક્તિ મહિના-દર-મહિના ચાલતી રહી. પણ એક દિવસ અંકિતા માટે વીજળી બનીને ત્રાટક્યો. એ જ્યારે બૂટના સમારકામ માટે દિનેશના પાથરણાં પાસે પહોંચી ત્યારે દિનેશ ગાયબ હતો. એની જગ્યાએ એક વીસેક વર્ષનો યુવાન બેઠો હતો.


અંકિતાના ચહેરા પર ફૂટેલો સવાલ વાંચીને યુવાને બાજુના ઝાડ તરફ આંગળી ચીંધી. વૃક્ષના થડ ઉપર સ્વ. દિનેશની ફ્રેમમાં મઢેલી છબિ લટકતી હતી. એની ઉપર તાજા ફૂલોની માળા ચડાવેલી હતી.


યુવાને માહિતી આપી, ‘એ મારા કાકા હતા. વીસ દિવસ પહેલાં એક અકસ્માતમાં ગુજરી ગયા. સાઇકલ પર જતા હતા, પાછળથી બસ ધસી આવી, કાકા ચગદાઈ ગયા... પણ તમે નિરાશ ન થશો, બે’ન! લાવો, તમારાં દીકરાના બૂટ! હું રિપેર કરી આપું છું. દિનેશકાકા ખાસ મહેનત લઈને આ કારીગરી મને શીખવતા ગયા છે.’


અંકિતા કશું બોલી ન શકી, થેલીમાંથી બૂટ કાઢીને એણે યુવાનના હાથમાં મૂકી દીધાં. બીજા દિવસે જ્યારે એ પાછી આવી ત્યારે બૂટ ‘નવાં’ બની ગયા હતા.


અંકિતાએ પર્સ ખોલ્યું, ‘કેટલા રૂપિયા આપું?’


‘એક પણ નહીં.’ યુવાને જવાબ આપ્યો, પછી ઉમેર્યું ‘દિનેશકાકા આ વાત પણ મને વારસામાં શીખવતા ગયા છે. બહેન, જીવનભર આ ચામડાં ચૂંથતા રહીએ છીએ. ક્યારેક તો આવા ભજન-કીર્તન કરવા દો!


ફરી એકવાર બોલનારનું ગળું અને સાંભળનારની આંખો ભીની બની ગઈ. અંકિતાને આજે પહેલી વાર સમજાયું કે જગતમાં બધે ઠેકાણે પૈસાનું ચલણ નથી હોતું. ફૂટપાથ પર બેઠલો મોચી મેટ્રોસિટીના ડોક્ટર કરતાં પણ વધુ મોટો હોઈ શકે છે. ફૂટપાથ પરની આ ફાઇવ-સ્ટાર હસ્તીને સલામ!


(સત્ય ઘટના)
(શીર્ષક પંક્તિ : મનોજ ખંડેરિયા)

સાંજ પડતા સાંભરે તે અવસરોના સમ તને,

સાંજ પડતા સાંભરે તે અવસરોના સમ તને,
આવ પાછી, આપણી આ ઉંમરોના સમ તને

રવિ સાથે છ જ મહિનાનું લગ્નજીવન વિતાવીને શૈલુ પાછી પોતાનાં મા-બાપના ઘરે આવી ગઇ. ઘરનાં ઉંબરા પરથી જ એલાન કરી દીધું, ‘હવે હું સાસરે નથી જવાની. જો મને દબાણ કરશો તો હું આત્મહત્યા કરી નાખીશ.’ એનાં પપ્પા-મમ્મીને જબરદસ્ત આઘાત લાગ્યો, પણ તેઓ ચૂપ રહ્યાં.

આ સમય સાચવી લેવા જેવો હતો. અત્યારે જો ડહાપણ ડહોળવા બેસીએ તો બાજી બગડી જાય. પપ્પાએ હેતાળ આવકાર આપીને દીકરીને ઘરમાં લીધી, ‘આવ, બેટા, આવ! આ તારું જ ઘર છે. અમે તને વળાવી હતી, ઘરમાંથી કાઢી મૂકી નહોતી. હું તને એટલુંય નહીં પૂછું કે ત્યાં તને શું દુ:ખ હતું. આ તો ઠીક છે કે તું ચાલી આવી, નહીંતર મને ખબર પડી હોત કે મારી શૈલુને સાસરીમાં સોય જેટલુંય દુ:ખ છે તો હું જ સામે ચાલીને તને તેડી જાત!’

મમ્મીએ તો શૈલુને બાથમાં જ લઇ લીધી, ‘દીકરી, અમે એમ માનીશું કે તું પિયરમાં થોડાક દિવસ રહેવા માટે આવી છો. બે મહિના, ચાર મહિના, છ મહિના તારે જ્યાં સુધી રહેવું હોય ત્યાં લગી અમે તને રાખવા માટે તૈયાર છીએ. જમાઇ સામે ચાલીને તને લેવા માટે ન આવે ત્યાં સુધી તારે અહીંથી જવાનું જ નથી.’

‘મમ્મી!’ શૈલુએ હાથમાંની બેગ જમીન પર મૂકતાં માની ભૂલ સુધારી, ‘તારો જમાઇ ગુલાંટિયાં ખાતો-ખાતો આવે કે તારાં વેવાઇ-વેવણ પગમાં પડતાં આવે, હું પાછી નથી જવાની એટલે નથી જવાની. તને ભારે પડતી લાગું ત્યારે મને કહી દેજે. હું એકલી રહીને જીવી શકું એટલું તો કમાઇ લઇશ.’ વાત પૂરી થઇ ગઇ.

સમજાવટની સીમારેખા સમાપ્ત થઇ ગઇ. બે-ચાર દિવસ થયા ત્યાં વેવાઇનો ફોન આવ્યો, ‘સુભાષભાઇ, કેમ છો? હું રમેશચંદ્ર બોલું છું. ફોન એટલા માટે કર્યો છે કે તમારી દીકરી સાવ તણખલા જેવી વાતમાં રિસાઇને અહીંથી ચાલી ગઇ છે. બે-ચાર દિવસ અમે જાણી જોઇને પસાર થઇ જવા દીધા. હવે જો એનું મન શાંત પડ્યું હોય અને તમે હા પાડતાં હો અમે જાતે આવીને અમારી વહુને તેડી જઇએ.

શૈલુના પપ્પા સુભાષભાઇએ ગાળિયો પોતાના ગળામાંથી કાઢી નાખ્યો, ‘વેવાઇ, આ મામલામાં હું વચ્ચે પડવા નથી માગતો. મારી દીકરી સામે જ બેઠી છે. હું રિસીવર એને આપું છું. તમે એની સાથે જ વાત કરો.’

શૈલુએ રિસીવર હાથમાં લેતાવેંત ગોળીબાર શરૂ કર્યો, ‘કયા મોંઢે મને લેવા આવવાની વાત કરો છો? હું તો તમારા ઘરમાં આવેલી જ હતી ને? તમને સાચવતાં ન આવડ્યું. હવે પછી તમારી ડાયરીમાંથી આ ટેલિફોન નંબર જ છેકી નાખજો. ગુડ બાય!’

સાસરીમાં ખળભળાટ મચી ગયો. રવિ પણ ગુસ્સામાં હતો. આવી પત્નીની સાથે આખો જન્મારો જાય જ કેવી રીતે? નાના-મોટા વિવાદો કે ઝઘડાઓ કોના ઘરમાં નથી હોતા? અને છ મહિનામાં પડી પડીને શૈલુનાં શિર પર કેટલું કેટલું દુ:ખ તૂટી પડ્યું હશે!

આખરે લગ્નજીવન એ સમાધાનનું જ બીજું નામ હોય છે. તદ્દન અજાણ્યા કુટુંબમાં ભિન્ન સંસ્કારો વચ્ચે ઊછરેલાં પુરુષ અને સ્ત્રી જ્યારે અચાનક એક છત નીચે જીવવા લાગે ત્યારે અનુકૂળ થવામાં થોડોક સમય તો લાગે જ ને! પણ શૈલુ તો છ જ મહિનામાં ઘર છોડીને ચાલી ગઇ. આવી પત્નીને પાછી બોલાવીને પણ ફાયદો શો?

પુત્રવધૂના હાથે અપમાનિત થયેલા રમેશભાઇએ કહી દીધું, ‘હું ફરીવાર ક્યારેય એને ફોન નહીં કરું. હું તો મારા રવિને બીજી વાર ઘોડે ચડાવીને જંપીશ.’ પંદર દિવસ પછી રવિની મમ્મી રમાબહેને હિંમત કરી. વેવાઇના ઘરનો ફોન લગાડ્યો.

આ વખતે વહુએ એમની જોડે વાત પણ ન કરી. વેવાણે-વેવાણ સામસામે ટકરાયાં. શૈલુનાં મમ્મી સુરેખાબહેને રમાબહેનને સાત-સાત મણની ગાળો ચોપડાવી દીધી. પંદર દિવસ પહેલાં જે પ્રતિજ્ઞા રમેશભાઇએ લીધેલી એ જ પ્રતિજ્ઞા હવે રમાબહેને જાહેર કરી દીધી, ‘વકીલની નોટિસ મોકલાવો. મારે આ ઘરમાં એનો ટાંટિયો ન જોઇએ. મારો દીકરો રાજાનો કુંવર છે. એના માટે શૈલુને ટક્કર મારે એવી બીજી કન્યા લઇ આવીશ.’

મહિના પછી રવિએ ફોન કર્યો. એના પણ એ જ હાલ થયા. રાજાનો કુંવર ચપરાસી બની ગયો. પ્રતિજ્ઞા પાક્કી થતી ગઇ. બે મહિનામાં તો ‘રવિની પત્ની રિસામણે બેઠી છે’ એ વાત એસ.એમ.એસ.માં ફરતા જોકની પેઠે આખી જ્ઞાતિમાં ફેલાઇ ગઇ.

વાટાઘાટો અને સમજાવટનો સિલસિલો શરૂ થઇ ગયો. રવિના મામા મોહનલાલ એક શુભ દિવસે રવિની સાસરીમાં જઇ ચડ્યા. પૂછ્યું, ‘શૈલુ બેટા! તમને તકલીફ શી છે એટલું જણાવો તો એનો ઉપાય થાય.’

શૈલુ બેટાએ વડચકું ભરી લીધું, ‘કેટલી તકલીફો ગણાવું તમને? એક વાત હોય તો ઉપાય થાય, આખું કપડું ફાટે ત્યારે થીગડાં ક્યાં મારશો? ને કેટલાં મારશો?’ પછી વાંધા-વચકાની યાદી રજૂ કરી દીધી. ‘મને નોકરી કરવા નથી દેતા. હુંયે રવિની જેટલું જ ભણી છું. મારી વિદ્યા શું મારે પાણીમાં વહાવી દેવાની?

બેય ટંકની રસોઇ મારે જ રાંધવી પડે છે. રસોઇવાળી બાઇ લાવવી હતી તો દીકરાને પરણાવ્યો શા માટે? બપોરે મને અડધો કલાક આડે પડખે થવાનુંયે સુખ નથી મળતું. ઢગલો એક કપડાંને મારે જ ઇસ્ત્રી કરવી પડે છે.’ જેટલાં કામ હતાં, એટલી ફરિયાદો હતો.

મોહનમામા પાસે એક પણ વાતનો જવાબ ન હતો. સિવાય કે વિનંતી, ‘એક વાર તમે પાછાં આવી જાવ, ધીમે ધીમે બધું થાળે પડી જશે.’ ‘થાળે તો પડશે ત્યારે પડશે, અત્યારે તો થાળીઓ પડી ચૂકી છે. ચૂપચાપ જમી લો અને પછી માનભેર સિધાવો.

મહેમાન બનીને આવેલા છો એટલે વધારે કંઇ નથી કહેતી...’ મોહનલાલ મોહનથાળ જેવા બનીને પધાર્યા હતા, વાસી રોટલા જેવા બનીને પાછા ફર્યા.

પંદર દિવસ પછી રવિના ફુવા ફુલશંકર મેદાનમાં ઊતર્યા. એમનું નસીબ તો મોહનમામા કરતાં પણ ખરાબ સાબિત થયું. રવિના કાકા કનુકાકાની આખી ન્યાતમાં ધાક જામેલી હતી. પણ કનુકાકાનાય ભૂંડા હાલ થઇ ગયા.

હવે રવિના પપ્પા સમજી ગયા : ‘શૈલુ પાછી આવે તે વાતમાં માલ નથી. પાર્થને કહો ચડાવે બાણ, હવે તો યુદ્ધ એ જ કલ્યાણ.’ અહીં પાર્થ એટલે વકીલ, બાણ એટલે છૂટાછેડાની નોટિસ અને યુદ્ધ એટલે અદાલતી કાર્યવાહી. નિર્ણય લેવાઇ ગયો. કાલે સવારે ઊઠીને પહેલું કામ વકીલને મળવાનું નક્કી થઇ ગયું.

પણ દરેક સવારની આડે એક રાત હોય છે. રવિ આખીયે રાત ઊંઘી ન શક્યો. એણે પોતાની જાતને કેટલાક પ્રશ્નો પૂછ્યા : ‘શૈલુ મને ગમે છે કે નહીં? એની સાથે છૂટાછેડા લેવાનો નિર્ણય મારા માટે યોગ્ય હશે કે નહીં? એનાં વગર બીજી સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરીને હું સુખી થઇ શકીશ એવું મને લાગે છે કે નહીં? શૈલુને હું ખરેખર ભૂલી શકીશ ખરો?’

પોતાનું કાઢેલું પ્રશ્નપેપર રવિએ જાતે જ લખ્યું અને જાતે જ તપાસ્યું. સોમાંથી સો માર્ક્સ આવ્યા. દરેક સવાલનો એક જ જવાબ હતો. રાત્રે ત્રણ વાગ્યે એણે પ્રેમપત્ર લખવાનું શરૂ કર્યું. પરોઢના પાંચ વાગ્યા સુધી લખતો રહ્યો, લખતો ગયો.

પત્રનો સાર કંઇક આવો હતો : ‘મારી અને માત્ર મારી શૈલુ, મારાં બધાં જ સગાંઓનું માનવું છે કે તું પાછી નહીં આવે. વાંધો નહીં. તું ન જ આવતી. હું તને મારા પ્રત્યેના ધિક્કારમાંથી પાછી નહીં વાળી શકું. પણ એટલું યાદ રાખજે કે તું પણ મને તારા પ્રત્યેના પ્રેમમાંથી પાછો નહીં વાળી શકે.

જિંદગીના આખરી શ્વાસ સુધી હું મારી શૈલુને જ પ્રેમ કરતો રહીશ. અને મૃત્યુ પછી પણ એ જ કામ ચાલુ રહેશે. આપણા ધર્મમાં ચોર્યાશી લાખ જન્મોની વાત આવે છે. આ એક ફેરો કોરો જાય તોયે શું? પ્રવાસ લાંબો છે, આશા અનંત છે અને ધીરજ અખૂટ છે.

તું ભલેને લાખ વાર પાણી મૂક કે પાછી નહીં આવે! હું કરોડ વાર તને કહીશ કે તું આવીશ જ. નદીના પ્રવાહમાં પડેલો પથ્થર પણ ભીનો થાય છે, તું તો શૈલુ છે. ક્યારેક તો ભીંજાઇશ જ. મને ખાતરી છે.’

એક પત્ર. બીજા દિવસે બીજો અને ત્રીજા દિવસે ત્રીજો પત્ર. સિલસિલો ચાલુ થઇ ગયો. પપ્પા રમેશભાઇને આ વાતની ખબર પડી. એમણે રવિને ખખડાવ્યો, ‘શા માટે તિજોરી ખાલી કરવા બેઠો છે? પોસ્ટલ ડિપાર્ટમેન્ટની દયા આવતી હોય તો પાંચસો ને એક રૂપિયાનું દાન જાહેર કર! આમ રોજ-રોજ એક એક પત્ર લખીને શા માટે પૈસાનું પાણી કરી રહ્યો છે?’

રવિએ કોઇની વાત ન માની, માત્ર પોતાના દિલની વાત માની લીધી. મહિનો ગયો. બે, ત્રણ, ચાર મહિના પસાર થઇ ગયા. શૈલુનાં સરનામે પ્રેમપત્રોનો અવિરત હુમલો જારી રહ્યો. શરૂઆતના પત્રો શૈલુએ ફોડ્યા પણ નહીં, પછી ઉત્સુકતાને વશ થઇને ખોલ્યા. પછી એ લખાણને બદલે લાગણી વાંચવા માંડી.

છ મહિના પછી હાલત એવી થઇ ગઇ કે ઘડિયાળના કાંટે એ ટપાલીના આગમનની વાટ જોવા માંડી. રવિના પત્રો હવે શૈલુ માટે આદત બની ગયા. કોઇ પણ સ્ત્રીને છેવટે પુરુષ પાસેથી શું જોઇતું હોય છે?! માત્ર પ્રેમ જ ને? તો એ વસ્તુ રવિ કરતાં વધારે બીજું કોણ આપી શકવાનું હતું!

શૈલુ પીગળી ગઇ, ‘પપ્પા, હું મારા સાસરે જવા માગું છું.’ એક દિવસ એણે એલાન કરી દીધું. એનાં પપ્પા-મમ્મીને તો આ નિર્ણય સામે વાંધો જ શા માટે હોય? છતાં એમણે દીકરીને સમજાવવા માટે નિકટનાં સગાંવહાલાંઓને ભેગાં કર્યા.

શૈલુના મામા મુકુન્દમામાએ મમરો મૂકયો, ‘ભાણી, એ લોકોને એમ લાગશે કે તું થાકી ગઇ. હજુ વરસ તો પૂરું થવા દે!’ ફાલ્ગુન ફુવાએ લાલચ આપી જોઇ, ‘શૈલુ, તારા માટે રવિ કરતાંયે વધુ હેન્ડસમ છોકરો હું શોધી કાઢીશ. ભૂલી જા એને!’

કિરીટકાકાએ કાયદો યાદ કરાવ્યો, ‘બેટી, તું એક અવાજ કર! હું એ બદમાશોને દહેજના કાયદામાં ફસાવીને જેલની અંદર ફિટ કરાવી દઉ! સમજે છે શું આપણને?’

જવાબમાં શૈલુ ઊભી થઇને બારી પાસે ગઇ. આષાઢનો પ્રથમ દિવસ હતો ને મોસમનો પહેલો વરસાદ પડવો શરૂ થયો હતો. રસ્તા પરના લોકોને વરસાદ ભીંજવતો હતો અને બારી પાસે ઊભેલી શૈલુને એના વરનો સાદ ભીંજવી રહ્યો હતો.

એ શરમાઇ રહી હતી અને એની હાલત જોઇને એનાં પરિવારજનો હસી રહ્યાં હતાં. છેવટે એણે આટલું જ કહ્યું, ‘હું ન જાઉ તો શું કરું? હું વધારે ખેંચીશ તો પપ્પાના ઘરમાં પત્રો સાચવવાની જગ્યા નહીં બચે!’



(શિર્ષક પંક્તિ: આકાશ ઠક્કર)

સાંભળો તો એમ લાગે સાવ સાચી વાત છે

સાંભળો તો એમ લાગે સાવ સાચી વાત છે
સૂર્ય દેખાશે ગગનમાં ક્યાંક એવી રાત છે

‘અમદાવાદ આવી તો ગયો પણ લાગે છે કે ફેમિલી સાથે અહીં નહીં રહેવાય...’ નોકરીના ત્રીજા જ દિવસે આર. કે. ગુપ્તાએ સ્ટાફના મિત્રો પાસે બળાપો કાઢ્યો. સત્યાવીસ વર્ષનો રામ ખિલાવન ગુપ્તા યુ.પી.ના અંતરિયાળ ગામડામાંથી સીધો આવ્યો હતો. અહીં રહેતા દૂરના સગાએ બેન્કની નોકરીનું ફોર્મ ભરાવેલું એમાં ગુજરાતની પસંદગી કરેલી એમાં એ ભોળિયાનો નંબર લાગી ગયો હતો.

પહેલા બે દિવસ ઓફિસમાં ગૌરાંગ અને નીલાંગની સાથે રહ્યો એટલે આજે એણે હૈયું ખોલ્યું. ‘કાલે સાંજે છૂટીને મારા રિશ્તેદારની સાઇકલ લઈને કેટલાક એરિયામાં ફરી વળ્યો. બધે ફ્લેટનું ભાડું એટલું માગે છે કે બે ટાઇમ ફેમિલીને જમવા આપે તોય ના પરવડે...’

‘તું વારેઘડીએ ફેમિલી ફેમિલી કહે છે તો કુલ કેટલા માણસો છે તારા ફેમિલીમાં? ગૌરાંગે પૂછ્યું, ‘હું ને મારી મિસિસ હજુ એક વર્ષ પહેલાં લગ્ન થયા છે. પણ અમારા યુ.પીમાં ફેમિલી કહેવાનો રિવાજ છે..’

ગૌરાંગ અને નીલાંગ હસી પડ્યા.

‘આ રીતે સાઇકલ લઈને સાત દિવસ ફરીશ તોય મકાન ભાડે નહીં મળે...’ નીલાંગે એને સાચો રસ્તો બતાવ્યો. ‘રવિવારે છાપામાં ટચૂકડી જાહેરાતો આવે છે. એ જોઈને પ્રયત્ન કરવાનો. એમાંય સસ્તા ભાડા માટે દૂર જવું પડે... બોપલ પહોંચી જા...’

સોમવારે ઓફિસ આવીને એ નીલાંગ અને ગૌરાંગની સામે બેસી ગયો. ‘સવારે આઠ વાગ્યાથી ચાર વાગ્યા સુધી રખડ્યો. ત્રણેક જગ્યાએ સારો રિસ્પોન્સ મળ્યો છે. કાલે દેશમાં જઈને ફેમિલીને લઈને શનિવારે આવી જઈશ.

રવિવારે ફેમિલી સાથે બોપલ જઈશ અને ફાઇનલ કરી નાખીશ.’ એ જેટલી વાર ફેમિલી બોલતો હતો એ વખતે ગૌરાંગ અને નીલાંગ એકબીજાની સામે જોઈને મોં મલકાવતા હતા.

‘હાશ! પતી ગયું!’ બીજા સોમવારે આવીને એણે વધામણી આપી. ‘એક બંગલામાં પાછળના બે રૂમ સસ્તામાં મળી ગયા. પહેલીવાર એકલો જોવા ગયો હતો ત્યારે જ ગમી ગયેલું પણ એ વખતે ડોસાએ હા નહોતી પાડી અને ભાડું પણ પાંચ હજાર માગેલું. કાલે ફેમિલી સાથે ગયો તો ડોસાએ તરત હા પાડી દીધી. બે હજાર રૂપિયામાં રાજી થઈ ગયો!’

નીલાંગ અને ગૌરાંગે એકબીજાની સામે માર્મિક સ્મિત કર્યું પણ રામખિલાવનનું એ તરફ ઘ્યાન નહોતું.

‘આખા સ્ટાફને કહીને લાંબુ નથી કરવાનું. અહીંના મારા રિશ્તેદાર અને તમે બે... શુક્રવારે સાંજે મારા ઘેર જમવા આવવાનું છે..’ રામખિલાવને આગ્રહ કરીને નિમંત્રણ આપ્યું.એ સાંજે ગૌરાંગ અને નીલાંગને આશ્ચર્ય થયું. આટલા ઓછા ભાડામાં આટલી સગવડ?

ચારસો વારની પ્લોટમાં સરસ મજાનો બંગલો હતો અને એમાં પાછળના બે રૂમ રામખિલાવનને ભાડે મળ્યા હતા. ખાસ્સી ખુલ્લી જગ્યા હતી. જમણવાર ત્યાં જ ગોઠવાયો હતો. રામખિલાવનના જે સગાંઓ હતા એ બધા સાવ સામાન્ય સ્થિતિના હોય એવું લાગતું હતું.

રામખિલાવનની પત્ની સવિતાને જોઈને બંનેનું મોં આશ્ચર્યથી ખુલ્લું જ રહી ગયું. બાવીસેક વર્ષના એ ગ્રામ્ય યુવતીનું રૂપ કેટરિના કૈફને પણ ઝાંખી પાડી દે એવું હતું. લાંબી પાતળી ગરદન, સાગના સોટા જેવી ઘાટીલી કાયા, ઢીંચણ સુધીના ભરાવદાર વાળ, તીણું નાક અને એકદમ ભોળી આંખો.

રામખિલાવને એ બંનેનો પત્ની સાથે પરિચય કરાવ્યો. એ પછી થોડે દૂર બેઠેલા પાંસઠ વર્ષના પુરુષ પાસે લઈ ગયો. ‘આ અમારા મકાનમાલિક અરવિંદભાઈ.’ રામખિલાવને પરિચય કરાવ્યો એ વખતે અરવિંદભાઈનું જમવાનું ચાલુ હતું.

જમવાનું પતાવીને નીલાંગ અને ગૌરાંગ બહાર નીકળીને પાનના ગલ્લા પાસે ઊભા રહ્યા. ‘આનું નામ નસીબ!’ નીલાંગ બબડ્યો ‘આવા ડોબાને આવી સરસ બૈરી મળી અને મફતના ભાવમાં મકાન પણ મળી ગયું!’

‘રામખિલાવનને જોઈને ડોસાએ ભાવ નહોતો આપ્યો પણ સવિતાને જોઈને એના મનમાં સળવળાટ થયો હશે એટલે પાંચને બદલે દોઢ હજારમાં તૈયાર થઈ ગયો.’ ગૌરાંગે તરત કહ્યું ‘આપણે એને મળ્યા ત્યારે પહેલી જ નજરે લાગ્યું કે આ નમૂનો ઘટિયા કિસમકા ચાલુ આદમી જેવો છે.’

‘રામખિલાવનને ચેતવવો પડશે. ગામડાની ગૌરીને આ લખાડ લપટાવી દેશે.’

‘આવી વાતમાં કોઈને સલાહ-સૂચન ના અપાય. કદાચ ખોટું લાગી જાય.’ ગૌરાંગે વ્યવહારુ વાત કહી ‘કોઈ પ્રોબ્લેમ થાય અને એ સામેથી કહે તો મદદ કરવાની પણ અત્યારથી આવું ના કહેવાય.’

દોઢ મહિના પછી જ એવી નોબત આવી ગઈ. શનિવારે બેન્કમાંથી નીકળ્યા પછી રામખિલાવન એ બંનેને એક હોટેલમાં લઈ ગયો. ‘તમને બંનેને મારા મોટાભાઈ જેવા માનું છું એટલે દિલ ખોલીને વાત કરું છું.’ રામખિલાવનનો અવાજ ઢીલો હતો.

‘હું તો આખો દિવસ બેન્કમાં હોઉ છું પેલો ડોસો એના બંગલામાં એકલો હોય છે એટલે ફેમિલીને પ્રોબ્લેમ થાય છે.’

રામખિલાવનને હવે ખ્યાલ આવી ગયો હતો કે ફેમિલી શબ્દ સાંભળીને આ બંનેને હસવું આવે છે એટલે એણે તરત વાક્ય સુધાર્યું ‘સવિતા બંગલામાં એકલી હોય છે અને ડોસો પાછળ આંટા મારે છે. આમ તો સવિતા આખો દિવસ બારણાં બંધ કરીને રૂમમાં જ પૂરાઈ રહે છે પણ કપડાં ધોવા માટે કે વાસણ ઘસવા માટે તો બહાર ચોકડીમાં આવવું પડેને?

એ કપડાં વાસણ કરવા બેસે એ વખતે પેલો તરત બહાર આવી જાય. બંગલો એનો છે એટલે પાછળની જગ્યામાં એ આંટા મારે એમાં એને રોકવો કઈ રીતે? જાણે આંટા મારતો હોય અને કસરત કરતો હોય એમ હળવે હળવે ચાલે અને એ વખતે એની કોડા જેવી આંખો તો સવિતાની સામે જ ખોડાયેલી હોય!

એ બાપડીએ થોડાક દિવસ જોયું પછી કાલે રડીને મને વાત કરી... હવે તમે જ કહો કે મારે શું કરવું?’

‘મકાન ખાલી કરી નાખવાનું’ નીલાંગે તરત રસ્તો બતાવ્યો. ‘ક્યારેક કંઈક બની જાય એ પછી માથાકૂટ કરવી એના કરતાં રાજીખુશીથી બીજું મકાન શોધી કાઢવાનું.’

‘એવું ના કરાય’ ગૌરાંગે તરત કહ્યું એક કામ કર. તારા બે-ચાર સગાંવહાલાંને સાથે રાખીને એ ડોસાને મળ એને સમજાવ કે આ ઉંમરે આવા ધંધા નથી શોભતા એના ઘરમાં બીજું કોણ કોણ છે?’

‘કોઈ નથી’ દુ:ખી અવાજે રામખિલાવન બબડ્યો. ‘ડોસી મરી ગઈ છે અને બધા સંતાનો અમેરિકા છે એટલે હરાયા ઢોરની જેમ અહીં એકલો રહે છે. રહેવા ગયા પછી આ વાતની ખબર પડી.’ સહેજ અટકીને એણે પોતાની મુશ્કેલી વર્ણવી. ‘મારા સગામાંથી કોઈને આ વાત કહેવાય એવી નથી.

દૂરનો કાકો છે એ પાણીપૂરી વેચે છે. બે મામા છે એ પેટ્રોલપંપ ઉપર નોકરી કરે છે. એમને વાત કરીએ તો સીધી લડાઈ કરવી પડે. એ લોકો ધારિયા અને ગુપ્તી લઈને આવી જાય અને પ્રોબ્લેમ મોટો થઈ જાય.’

એણે આશાભરી નજરે બંને સામે જોયું. તમારા જેવા સમજદાર માણસો મારી સાથે આવે તો કંઈક શાંતિથી વાત કરીને ઉપાય વિચારી શકાય.’

‘નો પ્રોબ્લેમ.. કાલે રવિવાર છે. બારેક વાગ્યે આવી જઈશું.’ બંને વતી ગૌરાંગે ખાતરી આપી.

રવિવારે બાર વાગ્યે બોપલની બધી સોસાયટીઓ સૂમસામ હતી. રસ્તા ઉપર પણ પાંખો ટ્રાફિક હતો. ગૌરાંગ અને નીલાંગ બંગલામાં પ્રવેશ્યા અને સીધા રામખિલાવનના રૂમમાં ગયા.

સવિતા નીચું જોઈને બેઠી હતી. એણે આ બંનેને ફરીથી આખી વાત કહી અને કહેતાં કહેતાં રડી પડી. ‘મૂવો આંખો ફાડીને તાકી રહે છે. મારે કપડાં-વાસણનો ટાઇમ થાય એ જ વખતે એને આંટા મારવાનું સૂઝે છે!’

‘ચિંતા ના કરો.’ ગૌરાંગે ઊભા થઈને કહ્યું ‘અમે વાત કરીએ છીએ.’ રામખિલાવન અને નીલાંગ પણ ઊભા થયા. ત્રણેય ધીમા પગલે આગળ વઘ્યા અને બંગલાના મુખ્ય દ્વારે પહોંચ્યાં.

‘વડીલ, આમ તો સાવ નાનકડી વાત છે પણ આ માણસ મૂંઝાયો છે એટલે અમારે આવવું પડ્યું.’ રામખિલાવન સામે હાથ લંબાવીને ગૌરાંગે અરવિંદભાઈ સામે જોઈને સીધી વાત શરૂ કરી.

‘એની મિસિસ ગામડાની છે પણ અમુક સૂઝ તો ઇશ્વરે દરેક સ્ત્રીને જન્મની સાથે જ આપેલી હોય છે. એ બહેન કપડાં-વાસણ કરતાં હોય એ સમયે તમે બહાર આંટા મારો છો એને લીધે એ બાપડીને મૂંઝવણ થાય છે. પ્લીઝ, એના મનના સમાધાન માટે તમારો કસરતનો સમય બદલો તો સારું.

તમારા મનમાં કંઈ હોય નહીં અને એ બિચારી ગેરસમજથી સતત ફફડતી રહે છે. તમારા જેવા વડીલ અને સમજદારને આનાથી વિશેષ કંઈ કહેવાની જરૂર નથી લાગતી.’

‘મારી વાત સાંભળશો?’ અરવિંદભાઈએ સામે બેઠેલા ત્રણેયની સામે જોઈને ધીમા અવાજે બોલવાનું શરૂ કર્યું. ‘બે દીકરા અમેરિકા છે. પત્ની અવસાન પામી છે અને અહીં હું એકલો છું એટલે મારા વિશે આવી ગેરસમજ થાય એ સ્વાભાવિક છે.

હકીકત એ છે કે બે દીકરા ઉપરાંત મારી એક દીકરી પણ હતી. અમેરિકામાં એ ડોક્ટર હતી. ગયા વર્ષે કાર અકસ્માતમાં એ મૃત્યુ પામી ત્યારે આઘાતથી પાગલ થઈ ગયો હતો.

યુપીનો આ છોકરો મકાન ભાડે રાખવા આવ્યો ત્યારે ભાડે આપવાની ઇચ્છા નહોતી એટલે પાંચ હજાર ભાડું કહીને મેં એને ફૂટાડી દીધો હતો. બીજા અઠવાડિયે એ એની પત્નીને લઈને આવ્યો ત્યારે મારું મગજ ચકરાઈ ગયું. જાણે મારી દીકરી સાક્ષાત સ્વર્ગમાંથી ઊતરીને આવી હોય એવું મને લાગ્યું.

એજ નિર્દોષ ચહેરો અને એ જ ભોળી આંખો! ખરેખર કુદરત ક્યારેક કમાલ કરે છે. અદ્દલ મારી દીકરી જેવો ચહેરો જોઈને હું હચમચી ઊઠ્યો અને મફતના ભાવમાં બે રૂમ ભાડે આપી દીધા.’

સહેજ અટકીને એમણે ત્રણેયની સામે નજર કરી ‘બાપને દીકરીનો ચહેરો જોવાનું મન થાય એ તો લાગણીની વાત છે. આખો દિવસએ બિચારી ઘરમાં પૂરાઈ રહે છે એટલે માત્ર એ કપડાં-વાસણ કરતી હોય ત્યારે એના ભોળા ચહેરાના દર્શનની તક મળે છે. એ છતાં એને અને તમને તકલીફ પડતી હોય તો હવેથી બહાર આંટા નહીં મારું.. બસ?’

ત્રણેય શ્રોતાઓ સ્તબ્ધ બનીને સાંભળતા હતા એ જોઈને એમણે ઉમેર્યું ‘એક બાપને પોતાની સ્વર્ગવાસી દીકરીના ચહેરાની ઝલક જોવાથી જે સુખ મળતું હતું એ મારા નસીબમાં નથી એમ માનીશ તમે જરાય ચિંતા ના કરતા.’

હવે શું બોલવું એ ત્રણમાંથી એકેયને સૂઝતું નહોતું. એકબીજાની સામે જોઈને ત્રણેય ઊભા થયા અને ધીમા પગલે બહાર નીકળી ગયા.

ત્રીજા દિવસે સવારે રામખિલાવન ઓફિસે આવ્યો ત્યારે ગૌરાંગ અને નીલાંગ એની રાહ જોઈને જ બેઠા હતા.

‘એક કામ કર’ ગૌરાંગના અવાજમાં આદેશ હતો. ‘આપણા સ્ટાફમાં કાંતિકાકા છે એના ફ્લેટમાં એક રૂમ-રસોડું ખાલી છે. સાંજે એમની સાથે જઈને નક્કી કરી આવ અને શનિ-રવિમાં મકાન બદલી નાખ.’

‘કેમ? અચાનક વિચાર કેમ બદલાયો?’ રામખિલાવનના ચહેરા પર આશ્ચર્ય હતું.

‘તારા ભલા માટે...’ નીલાંગે ખુલાસો કર્યો.

‘રવિવારે એ ડોસાની વાતથી પ્રભાવિત થઈ ગયા હતા પણ કાલે તારી સોસાયટીના એક ભાઈ મળી ગયા એને પૂછ્યું. એ ડોસો સાવ હરામી છે, લબાડ છે અને જુઠ્ઠો છે એને કોઈ દીકરી છે નહીં અને હતી પણ નહીં... આખી વાર્તા એ નાલાયકે ઉપજાવી કાઢી હતી.

છ મહિના અગાઉ તારા જેવા જ કપલને આવી જ રીતે ભાડે આપેલું અને ડોસો બપોરે એના રૂમમાં ઘૂસી ગયેલો. બહુ મોટી બબાલ થયેલી અને પેલાએ આ ડોસાને ઝૂડી નાખેલો. તોય હજુ સુધર્યોનથી!’

રામખિલાવનનું મોં આશ્ચર્યથી પહોળું થઈ ગયું હતું.

(શીર્ષક પંક્તિ - લેખક)

જૂઠના આ દ્રશ્ય ચાલે ક્યાં સુધી?, સાચનો પડદો પડે ના ત્યાં સુધી.

જૂઠના આ દ્રશ્ય ચાલે ક્યાં સુધી?
સાચનો પડદો પડે ના ત્યાં સુધી?

ભારતના શ્રેષ્ઠ ઓર્થોપેડીક સર્જન ડો.ધોળકિયા જયારે હયાત હતા ત્યારની વાત છે. ગુજરાતમાંથી એક પેશન્ટ હાડકાંના જટિલ ફ્રેક્ચરની સારવાર માટે મુંબઇ ગયા. ડો.ધોળકિયાએ એક્સ-રે જોઇને એક જ સવાલ પૂછ્યો, ‘કહાં સે આતે હો?’ દર્દીએ જવાબ આપ્યો, ‘ગુજરાતસે.’


ડો.ધોળકિયા તરત જ ગુજરાતીમાં આવી ગયા, ‘તો પછી મારી પાસે દોડી આવવાની શી જરૂર હતી? ત્યાં ડો.સી.એમ.શાહ છે ને? આવો કેસ ભારતમાં મારા સિવાય માત્ર એક જ ડોક્ટર ટ્રીટ કરી શકે છે, એ છે ડો.સી.એમ.શાહ.’


ડો.સી.એમ.શાહ અસ્થિતંત્રમાં જાદુગર કહી શકાય. સાચા અર્થમાં જિનિયસ. ખોપરીમાં બુદ્ધિ ઠાંસી-ઠાંસીને ભરેલી. સૌરાષ્ટ્રના ગામડે-ગામડે આ ઉક્તિ સાંભળવા મળે : ‘અકસ્માત થયો છે? હાડકાં ભાંગ્યા છે? તો સી.એમ.શાહ પાસે જાઓ. હાડકાંના ભલેને ગમે તેટલા કટકા થયા હોય, અરે, ચૂરો થયેલો હશે તોય શાહ સાહેબ એમાંથી ફરી પાછું હાડકું બનાવી આપશે!’


બસ, ડો.શાહનો એક માત્ર સદગુણ એટલે એમની તબીબી કુશળતા. સદગુણોની સરહદ અહીં સમાપ્ત થાય છે અને અવગુણોની યાદી શરૂ થાય છે. આ યાદી એટલી લાંબી છે કે એને સમાવવા માટે પૃથ્વી તો શું, આસમાન પણ નાનું પડે!


ડો.શાહને ઓળખનારા તમામ માણસો એ વાત જાણે છે કે એમના માટે પૈસો એ જ એકમાત્ર પરમેશ્વર છે. એમના અંગત શિથિલ ચારિત્ર્યની વાત જવા દઇએ તો પણ આ ડોક્ટરે એના દર્દીઓને લૂંટવામાં કશુંય બાકી નથી રાખ્યું. એમની કન્સિલ્ટંગ ફી જ એક હજાર રૂપિયા છે.


ડોક્ટર ગમે તેટલો હોશિયાર હોય તો પણ દર્દીને તપાસવાના હજાર રૂપિયાના બદલામાં એ કેટલું વળતર આપી શકે તે માત્ર ઇન્કમટેકસ ડિપાર્ટમેન્ટનો નહીં પણ નૈતિકતાનો પ્રશ્ન છે.
એક વાર બહારગામના દર્દીએ એના સગાને ફોન કર્યો, ‘મારે ડો.શાહ સાહેબને મારો ખભો બતાવવો છે.


એપોઇન્ટમેન્ટ લઇ રાખશો?’ દર્દીના સગાએ શહેરમાં રહેતા હતા. તેઓ એપોઇન્ટમેન્ટ લેવા ગયા. રિસેપ્શનિસ્ટે ચોપડો તપાસીને સમય આપ્યો, ‘અઢાર દિવસ પછીના ગુરુવારે બપોરે ચાર વાગ્યે. કન્સલ્ટિંગ ફીનાં એક હજાર રૂપિયા ભરી દેવા પડશે.’


ગરજવાનને બીજો વિકલ્પ નથી હોતો. હજાર રૂપિયા ભરી દીધા. નિર્ધારિત દિવસે દર્દી આવી તો ગયા પણ એક કલાક મોડા પડ્યા. રિસેપ્શનિસ્ટે કહી દીધું, ‘તમારા પૈસા ડૂબી ગયા. બીજી એપોઇન્ટમેન્ટ તમને બાવીસ દિવસ પછીની મળી શકશે. એના માટે પણ તમારે બીજા હજાર રૂપિયા ચૂકવવાના થશે.’


દર્દીઓની હકડેઠઠ્ઠ ભીડ. સવારે સાત વાગ્યાથી શરૂ થતી ઓ.પી.ડી. મોડી રાત સુધી ચાલ્યા કરે. એમાં રોજના ચાર-પાંચ દર્દીઓ તો લીધેલો સમય જ ચૂકી જ જાય. એટલે રોજના પાંચ હજાર રૂપિયા તો એમને એમ ડોક્ટરના ગલ્લાંમાં જમા થઇ જાય. મહિને દોઢ લાખ રૂપિયા તો દર્દીઓને નહીં તપાસવાના મળે!


અને દર્દીઓ કેવા? ગરીબ, મહેનતકશ, રોજની મહેનતનું રોજ ખાનારા, ખેડૂતો, મજૂરો, લારીવાળા, રિક્ષાવાળા, શિક્ષકો, પટાવાળા, હવાલદારો..! હાથ-પગ ભાંગે એટલે આવવું પડે. શરીર અટકી પડે તો કમાવું ક્યાંથી? એમ તો ડો.શાહનું નર્સિંગ હોમ ધનવાન દર્દીઓથી પણ ઊભરાતું રહે, પણ એ બધાંને તો નાણાંની રેલમછેલ હોય.


એમની સરખામણી ગરીબ દર્દીઓ સાથે શી રીતે કરી શકાય? દેશનાં મોટા ભાગનાં ડોક્ટરો (બધાં નહીં) એમના ગરીબ અને ધનવાન દર્દીઓ વચ્ચે પૈસાની બાબતમાં જુદા જુદા માપદંડો રાખતા હોય છે.


પણ ડો.શાહ પાસે તમામ વર્ગોને મૂંડવા માટે એક જ અસ્ત્રો હતો. એમણે પોતાનાં અંગત શબ્દકોશમાંથી માનવતા, દયા, કરુણા, લાગણી, સહૃદયતા અને સેવાભાવ જેવા શબ્દો છેકી નાખ્યા હતા.


શહેરના સમજુ નાગરિકો ઘણીવાર ડો.શાહની કમાણી વિશે ચર્ચા કરતાં. ‘કેટલું કમાયા હશે શાહ સાહેબ? એક-બે કલાક? કે વધારે?’ જવાબમાં કોઇ જાણભેદુ માહિતી આપતો, ‘કરોડોની નહીં, સાહેબ, અબજોમાં વાત કરો!


એમની પાસે આવતા દરેક દર્દીનું ન્યૂનતમ બિલ એક લાખ રૂપિયાનું બને છે. એમની પાસે સેન્ટ્રલી એરકન્ડિશન્ડ નર્સિંગ હોમ, વિશાળ બંગલાઓ, એકરોની એકરો જેટલી જમીન, હીરાનું ઝવેરાત અને ગ્રામ કે તોલામાં નહીં પણ કિલોગ્રામમાં આપી શકાય એટલું સોનું છે.’


‘સમાજે એમને આટલું બધું આપ્યું, એના બદલામાં ડો.શાહે સમાજને શું આપ્યું?’ પૂછનારે પૂછ્યું.


‘કશું જ નહીં. આટલી ધીકતી પ્રેકિટસ પછી પણ આ માણસે એક પણ પૈસો સામાજિક સેવાનાં કામમાં ખર્ચ્યો નથી. ક્યારેય કોઇ પણ મેડિકલ કેમ્પમાં એણે સેવા આપી નથી. કોઇ જાહેર ફંકશનમાં એણે હાજરી આપી નથી. શહેરનાં એક પણ પરિવાર સાથે એને ઊઠવા-બેસવાનો વહેવાર નથી.’ માહિતી આપનારે જવાબ આપ્યો.


માહિતી તદ્દન સાચી હતી. ડો.શાહનો સર્વ પ્રથમ સગો પૈસો હતો અને આખરી સગો પણ પૈસો હતો. એવું લાગતું હતું કે જાણે ઈશ્વરે જ એને એવો આદેશ આપીને પૃથ્વી ઉપર ફેંક્યો હોય કે ‘જા, બેટા! દીઘાર્યુષી બનજે અને જિંદગીની એક-એક ક્ષણનો ઉપયોગ ધન કમાવા માટે કરજે!


હું તને અલભ્ય ગણાય તેવી બુદ્ધિમતા આપું છું, તેનો ઉપયોગ તું ગરીબ, અભણ અને મજબૂર દર્દીઓને લૂંટવા માટે કરજે.’ કોઇના મનમાં પ્રશ્ન ઊઠશે કે ખરેખર જગતમાં કોઇ આવી વ્યક્તિ હોઇ શકે?! હા, હોઇ શકે નહીં, પણ છે! ડો.શાહને જાણનારા હજારો દર્દીઓ અને લાખો ત્રાહિત માણસો એકી અવાજે આ વિધાનમાં સંમત છે. એમના જ શહેરમાં પ્રેકિટસ કરી સેંકડો તબીબો પણ આવો જ મત ધરાવે છે. ત્યાંના ખ્યાતનામ અને વરિષ્ઠ તબીબનો અનુભવ તો ચોંકાવી મૂકે તેવો છે. એમણે એક વાર ફોન કર્યો. ડો.સી.એમ.શાહની રિસેપ્શનિસ્ટે ઉપાડયો, ‘શું કામ છે?’


‘તમારા સાહેબ સાથે વાત કરવી છે.’


‘સાહેબ ફોન ઉપર કોઇની સાથે વાત નથી કરતા.’ ‘પણ હું કોઇ નથી, હું પણ કન્સલ્ટન્ટ ડોક્ટર છું. મારું નામ...’


‘ઠીક છે! તમારે શાના વિશે વાત કરવી છે?’ ‘અરે, બહેન, મારે તો માત્ર તારા સાહેબને ‘વિશ’ કરવું છે. આજે એમનો બર્થ ડે છે ને! એટલા માટે ફોન કર્યો છે.’


ડોક્ટરનો ઉદ્દેશ જાણ્યા પછી રિસેપ્શનિસ્ટ પાસે હવે કોઇ દલીલ બચી ન હતી. એણે ડો.શાહને માહિતી આપી. ડો.શાહે છાશિયું કર્યું, ‘એને કહી દે કે મને ડિસ્ટર્બ ન કરે! હું છ દાયકા પહેલાં આજની તારીખે જન્મેલો એ એક બાયોલોજિકલ ઘટના હતી, આજે આટલા વર્ષો પછી એનું શું છે?


ફોન કાપી નાખ! મારા બેટા ડોક્ટરો પણ હાલી નીકળ્યા છે!!’ આ વાત પૂરા શહેરમાં ફેલાઇ ગઇ. તમામ ડોક્ટરોએ એ જ દિવસે ડો.સી.એમ.શાહના નામનું નાહી નાખ્યું.


માણસ ગમે તેટલો મેધાવી ભલેને હોય, પણ સમાજથી આટલો અલિપ્ત અને રુક્ષ બનીને કેવી રીતે જીવી શકે?!
………


ઉપરના સવાલનો જવાબ આપવા માટે જ જાણે એક ઘટના બની! ગામડાં ગામનો ગરીબ યુવાન. વાહનની ઠોકરમાં એનો પગ ભાંગ્યો. એક હજાર રૂપિયા ભરીને ડો.શાહ પાસે નિદાન કરાવ્યું. સાહેબે કહ્યું, ‘તારા ગોઠણની ઢાંકણીનું ફ્રેક્ચર છે. ઓપરેશન કરાવવું પડશે. સાડા ત્રણ લાખ લઇશ.’


બાપડા ખેતમજૂર માટે ચાલતાં થવું જરૂરી હતું. અડધું ખેતર વેચી નાખ્યું. ઓપરેશન કરાવી લીધું. પણ સારું ન થયું. ડોક્ટરે દિલાસો બંધાવ્યો, ‘થોડાં દિવસો જવા દો, પછી ચાલી શકાશે.’ થોડાંકને બદલે ઝાઝા દિવસો પસાર થઇ ગયા, પણ દર્દી પગભર ન થયો.


મહિનો, બે મહિના, ત્રણ મહિના ઊડી ગયા. ડો.શાહને પણ ખ્યાલ આવી ગયો કે ઓપરેશન સફળ નથી થયું. હવે તો એમની પાસે જવાબો પણ ખૂટયા હતા, એટલે એમણે એપોઇન્ટમેન્ટ આપવાનું જ બંધ કરી દીધું.દર્દીની ખોપરી હટી ગઇ.


ફોન ઉપર બનાવટી નામ આપીને એણે મુલાકાતનો સમય મેળવી લીધો. પછી એના એક હટ્ટા-કટ્ટા સગાને સાથે લઇને પહોંચી ગયો ડોક્ટરના કન્સિલ્ટંગ રૂમમાં. ચાલવા માટે ટેકા તરીકે બે હોકીની લાકડીઓ પણ લીધેલી હતી. બારણું અંદરથી બંધ કરીને એમણે ચૌદમું રતન ચખાડવાનું શરૂ કર્યું.


ડો.શાહને લોહીલુહાણ કરી નાખ્યા. જો રિસેપ્શનિસ્ટે પોલીસને ન બોલાવી લીધી હોત તો ડો.શાહ અવશ્ય નર્કસ્થ બની ચૂક્યા હોત! પોલીસે બંને ગુનેગારોની ધરપકડ કરી. પેલાઓએ ભાગવાની કોશિશ પણ ન કરી. એમણે તો ડો.શાહની અસલિયત જગજાહેર કરવી હતી તે કરી દીધી.


ખુદ પોલીસ સ્ટેશનમાં હવાલદારે પણ પેલા દર્દીની પીઠ થાબડી, ‘ભાઇ, બહુ સુંદર કામ કર્યું. જે અમારે કરવા જેવું હતું તે કામ તમે કરી દીધું.’ શહેરની કુલ પાંચ-છ લાખની વસતીમાંથી એક પણ માણસ એવો નથી જે આ ઘટનાથી રાજી ન થયો હોય. ડોક્ટરો પણ ડો.શાહની સાથે નથી.


કોઇકે તો વળી નવતર જાતની હેલ્પલાઇન શરૂ કરી છે : ‘શહેરની જનતાને અમારી વિનંતી છે, શું તમે પણ ડો.સી.એમ.શાહની ઉઘાડી લૂંટનો ભોગ બનેલા છો? તો અમારો સંપર્ક કરો. અમે તમને ન્યાય અપાવીશું.’ડો.શાહ અત્યારે ભાંગી-તૂટી હાલતમાં અબજો રૂપિયાના ડુંગર પર બેસીને જિંદગીનું સરવૈયું તપાસી રહ્યા છે.


(સત્ય ઘટના. નામફેર સાથે)
શીર્ષક પંક્તિ: જયંત પાઠક

એક રિશ્તા બનાયા ઝમાને લગે,

એક રિશ્તા બનાયા ઝમાને લગે,
તોડને મેં ફક્ત કુછ બહાને લગે.


મેવાલાલની ચાલીના નાકા આગળ આવીને શેઠ મલકચંદ માલપાનીની બીએમડબલ્યૂ કાર ઊભી રહી ગઇ. શોફરે હાથ ઊંચા કરી દીધા, ‘શેઠ સાહેબ, ગાડી અહીંથી આગળ નહીં જાય. તમારે અહીંયા જ ઊતરી જવું પડશે.’


‘કેમ?’ પાછલી સીટ ઉપર યુવાન પુત્ર સંવનનની બાજુમાં બેઠેલા અને પોણી સીટમાં પથરાયેલા મલકચંદે પૂછી લીધું.


‘ચાલી સાંકડી છે અને આપણી ગાડી મોટી છે.’


‘તો પછી ગાડીને પાછી લઇ લો! આ શહેરમાં પગે ચાલવું એ મારી શાનની ખિલાફ છે. ગાડી પાછી વાળ!’


બાજુમાં બેઠેલો સંવનન ‘પપ્પા, પપ્પા’ કરતો રહ્યો અને શોફરે એક ખુલ્લી જગ્યા જોઇને ગાડીનું સ્ટીયિંરગ ઘુમાવી લીધું. દસ મિનિટ બાદ બાપ-દીકરો એમના પેલેસિયલ બંગલાના વાતાનુકૂલિત ખંડમાં ગરમગરમ અંગારા જેવી દલીલબાજી કરતા હતા.


‘પપ્પા, આ તમે શું કર્યું? આપણે છોકરીના ઘરે જઇ રહ્યા હતા. થોડુંક ચાલી નાખવામાં આપણું શું જતું હતું?’


‘શું જતું હતું? અરે મૂરખ, એમ પૂછે કે શું બાકી રહેતું હતું! આખું શહેર શેઠ મલકચંદની સંઘર્ષગાથા જાણે છે. ફૂટપાથ ઉપર રખડતો-ભટકતો મલકો કેવી રીતે કડકામાંથી કરોડપતિ બન્યો એનું દ્રષ્ટાંત હવે તો બિઝનેસ મેનેજમેન્ટના વર્ગખંડોમાં ભણાવાય છે.


આ માથા પરના નવ્વાણું લાખ નવ્વાણું હજાર નવસો ને નવ્વાણું વાળ બપોરના તડકામાં શેકી-શેકીને કાળામાંથી ધોળા કરી નાખ્યા, ત્યારે મારી તિજોરીમાં ધોળામાંથી કાળાં થયેલાં નાણાં આવ્યાં છે.’


‘પણ આપણા ધનને અને કન્યાના ઘરને શો સંબંધ છે, પપ્પા?’


‘સંબંધ છે, કુંવર, સંબંધ છે. આજે આ શહેરમાં મારું નામ છે. રાજ્યના મોટા-મોટા પ્રધાનો આ શહેરમાં આવે છે ત્યારે હું એમને મળવા નથી જતો, એ લોકો લાલબત્તીવાળી ગાડીમાં બેસીને આપણા ઘરે આવે છે. એવો શેઠ મલકચંદ સામે ચાલીને એક સામાન્ય ચાલીમાં રહેતા ભૂખડી બારશ જેવા બાપના ઘરે જવા તૈયાર થયો.


શા માટે? માત્ર પોતાના દીકરાનું મન રાખવા માટે, સમજ્યો? પણ મને ખબર ન હતી કે એ છોકરી મને રોડ ઉપર લાવી દેશે. ના, મારાથી પગે ચાલીને એના ઘરે નહીં જઇ શકાય. હવે એક પણ શબ્દની દલીલ ન જોઇએ મારે.’


‘પણ પગે ચાલવાની વાત એમાં ક્યાં આવી? આપણે રિક્ષામાં બેસીને જઇ શકતા હતા ને?’


‘એમ તો ઊંધા માથે, શીર્ષાસન કરતાં કરતાં પણ જઇ શકાય છે... જો એટલી બધી ગરજ હોય તો!’ મલકચંદ શેઠની વાણી કટાક્ષમાં ઝબોળાયેલી હતી.


સંવનનને લાગ્યું કે આ સમય સાચવી લેવા જેવો હતો. બાપ નામનો બોમ્બ અત્યારે વિસ્ફોટના આરે આવી ઊભો હતો. એક વાર જો એ બોમ્બ ફાટ્યો તો પછી વાદ-વિવાદ કે સંવાદ માટે કોઇ જ અવકાશ બચતો ન હતો.


માંડમાંડ તો પોતે પપ્પાને પોતાની પ્રેમિકાના ઘરે જવા માટે રાજી કર્યા હતા. ત્યાં આ સાંકડી ચાલીના અપશુકન કાળી બિલાડીની પેઠે આડા ઊતર્યા. સંવનને હાલ પૂરતો યુદ્ધવિરામનો સફેદ ઝંડો ફરકાવી દીધો.


સંવનન પ્રેમમાં હતો. સિફત શ્રીમાળી નામની યુવતી કોઇ સામાન્ય કન્યા નહોતી, પણ કુદરતનો સર્વશ્રેષ્ઠ કરિશ્મા હતી. કોલેજમાં રોજ નવી-નવી કારમાં બેસીને આવતો મલકચંદ શેઠનો આ યુવરાજ પગે ચાલીને આવતી આ ચાલીની રાજકુંવરીનાં પ્રેમમાં પડી ગયો. આંખો બંધ કરીને આગળ-પાછળના કશા જ વિચારો કર્યા વગર એ ઊંધેકાંધ પ્રેમમાં પડ્યો.


સિફતે પહેલી જ મુલાકાતમાં સ્પષ્ટતા કરી દીધેલી, ‘સંવનન, હું ખૂબ ગરીબ ઘરની છોકરી છું. દસ-બાય-દસની એક જ ઓરડીમાં અમારો ચાર જણાનો પરિવાર જીવે છે. મારા ઘર કરતાં તો તારો બાથરૂમ મોટો હશે.’


‘તો શું થઇ ગયું! મારું દિલ મારા ઘર કરતાંયે મોટું છે. એમાં આવી દુન્યવી બાબતોને બાદ કર્યા પછી પણ તારે રહેવા માટે ઘણી બધી ખાલી જગ્યા છે. રૂપાળી છોકરીઓનો વર્તમાન દરિદ્ર હોઇ શકે, પણ એમનું ભવિષ્ય હંમેશાં સમૃદ્ધ હોય છે. તું ચિંતા ન કર. હું મારા પપ્પાને મનાવી લઇશ. પપ્પા જરાક ઘમંડી છે, પણ એ મને ચાહે છે. મને લાગે છે કે પપ્પા માની જશે.’


સંવનનની અડધી ધારણા સાચી પડી, અડધી ખોટી. થોડા દિવસો બાદ જ્યારે એણે પપ્પા આગળ સિફત સાથેના પ્રેમસંબંધ વિશે વાત રજૂ કરી, ત્યારે પહેલો સવાલ શેઠજીએ આ જ પૂછ્યો, ‘છોકરીનાં રૂપની વાત છોડ, એના કુળની વાત જણાવ.


એનો બાપ શું કરે છે? કેટલી ફેક્ટરીઓનો એ માલિક છે. એના બંગલાઓની સંખ્યા કેટલી છે અને એ ક્યાં-ક્યાં આવેલા છે? છોકરી કોલેજમાં કઇ ગાડીમાં બેસીને આવે છે, મર્સિડીઝમાં કે બીએમડબ્લ્યૂમાં?’


સંવનન નિરુત્તર હતો. એ વખતે તો ચર્ચા અધૂરી રહી. પણ થોડાક દિવસ બાદ લાગ જોઇને ફરીથી સંવનને વાત છેડી, ‘પપ્પા, તમે છોકરીના પૈસા વિશે કેમ પૂછ-પૂછ કરો છો? આપણી પાસે મબલક ધન છે, પછી એના બાપના પૈસાનું આપણે શું કામ છે? તમે એક વાર એના ઘરે જઇને એના પપ્પાને મળો તો ખરા! નહીંતર પછી આપણે એ લોકોને આપણા બંગલે બોલાવીએ.’


‘ના, એમાં તો આપણી આબરૂના ધજાગરા થાય. એના કરતાં આપણે જ એના ઘરે જઇ આવીશું.’ કહીને છેવટે શેઠ મલકચંદ સંમત થયા. પણ આખરે છેલ્લે ઘડીએ બધું ઊંધું વળી ગયું. ચાલીમાં દાખલ થવાનો સાંકડો માર્ગ અને શેઠજીની મોટી, લાંબી, પહોળી કાર, આ બે પરિબળોએ સંવનન-સિફતનો બંધાઇ રહેલો માળો વિખેરી નાખ્યો.


ફરી એક વાર સંવનન ગમ ખાઇ ગયો. ઈશ્વર નામના ન્યાયાધીશ પાસેથી જિંદગીની અદાલતમાં મહોબ્બતનો કેસ લડવા માટે ફરી એક વાર એણે મુદત માગી લીધી. પંદરેક દિવસ પસાર કરી નાખ્યા પછી સંવનને નિર્ધાર કરી નાખ્યો કે આજે તો કિસ્મતની ક્રિકેટ મેચની આખરી ઓવર રમી જ નાખવી.


બપોરના સમયે એ પિતાની ઓફિસમાં જઇ પહોંચ્યો. શેઠ મલકચંદ માલપાની લંચ પેટે પાંચ લાખનો ધંધો કરીને વામકુક્ષી કરતાં ખુરશીમાં બેઠા હતા. દીકરાને આવેલો જોઇને એમણે અધખુલ્લી આંખો સાથે પૂછ્યું, ‘બોલ, બેટા! કેટલા રૂપિયાની જરૂર પડી?


દસ-પંદર હજાર જેટલા પરચૂરણ માટે તો તારે મારા સુધી આવવું જ નહીં. બહાર બેઠેલા એકાઉન્ટન્ટ પાસેથી જ...’


‘હું પૈસા માટે નથી આવ્યો, પપ્પાજી! હું પૂછવા માટે આવ્યો છું કે આપણે સિફતના પપ્પાને મળવા ક્યારે જવાના છીએ!’ મલકચંદ ઢળેલા હતા એમાંથી સહેજ બેઠા થયા, ‘તું હજુ સુધી એ છોકરીને ભૂલ્યો નથી? મેં તો તારા માટે એક-એકથી ચડિયાતી કન્યાઓ શોધવાનું શરૂ પણ કરી દીધું છે.’


‘તો એ કામ બંધ કરી દો, પપ્પા! તમારો સંવનન જો લગ્ન કરશે તો માત્ર સિફત સાથે. મેં એને પ્રેમ કર્યો છે, રમત નહીં. અમારો પ્રેમ સાચો છે. એને જ્ઞાતિ, જાતિ, ધર્મ કે દોલત જોડે જરા પણ નિસ્બત નથી.’


‘મતલબ? જેની શેરીમાં તારી ગાડી ન જઇ શકે ત્યાં તું પોતે..?’


‘મારી ગાડી ન કહો, પપ્પા! એ તમારી ગાડી છે. અને તમને જો તમારી ગાડી વિશે આટલો બધો અહંકાર હોય તો બેસી રહો એને બાથ ભરીને... જિંદગીભર... દીકરા વગર... એકલા...’


‘એટલે તું કહેવા શું માગે છે? તારા બાપની મનાઇની ઉપરવટ જઇને પણ તું એ જ છોકરીની સાથે લગ્ન કરવાનો છે?’ પપ્પા ત્રાડૂક્યા.


‘હા, મેં નિર્ણય કરી નાખ્યો છે. તમે મારા પિતા છો તો એ મારી પ્રેમિકા છે. અડધી જિંદગી મેં તમારી સાથે પસાર કરી, હવે પછીની જિંદગી હું એની સાથે ગુજારીશ.’ સંવનનની જીભ પરથી ખુમારી ટપકતી હતી.


‘ઘર છોડતાં પહેલાં ફરી એક વાર વિચારી લેજે, બાપની મિલકતમાંથી તને ફૂટી કોડી પણ નહીં મળે!’ શેઠ મલકચંદ માલપાનીએ માલપાણીની લાલચ દેખાડી.
‘જોઇતી પણ નથી.


હું જાઉ છું, પપ્પા! તમારી દૌલત તમને મુબારક. હું દુનિયાને બતાવી આપીશ કે પ્રેમ પાત્ર જોઇને થાય છે, પૈસો જોઇને નહીં.’ સંવનન પગ પછાડતો નીકળી ગયો. પાછું વળીને જોવા પૂરતોય ન રોકાયો. મહોબ્બતની ઝૂંપડી આગળ મલકચંદનો મહેલ ઝાંખો પડી ગયો.


બે કલાક પછી સંવનન એની પ્રેમિકાની સાથે એક બગીચામાં બેઠો હતો, ‘સિફત, આખરે હું આવી ગયો છું... તારી પાસે... બધું છોડીને... પપ્પા, પૈસા, પ્રતિષ્ઠાનો દંભ બધું ત્યાગીને! લગ્નપછી આપણે બંને જણાં કામકરીશું, સંઘર્ષ કરીશું, એક-એક તણખલું ભેગું કરીને આપણો સંસાર સજાવીશું.’


એક આંચકા સાથે સિફતે એના હાથમાંથી પોતાનો હાથ છોડાવી લીધો, શું?! તું તારા બાપની તમામ સંપત્તિને ઠોકર મારીને આવ્યો છે? આપણે લગ્ન કરીને એ મોટા બંગલામાં નથી જવાનું? ભાડાનું ઘર? બે-અઢી હજારની નોકરી? પ્રેમના નામ પર જુવાનીના બે-ત્રણ દાયકાનું બલિદાન?


ઓહ નો! સંવનન, આઇ એમ સોરી! હું આવા મુફલીસીભર્યા પ્રેમમાં તસુભાર પણ વિશ્વાસ ધરાવતી નથી. આવા મુરતિયા તો મારી ચાલીમાંથીયે મળી રહે છે. સંવનન મારું સૌંદર્ય સંઘર્ષ માટે નથી સર્જાયું. એ તો સર્જાયું છે સોદાબાજી માટે. મારું રૂપ અને સામેવાળાના રૂપિયા. ઇઝ ઇટ ક્લિયર ટુ યુ? બાય, સી યુ નેવર ઇન ધીસ લાઇફટાઇમ..!


અને સિફત ઊડી ગઇ. સૌંદર્યને સંકોરતી, સ્વાર્થને વિખેરતી, રસ્તા પર આવી ગયેલા પ્રેમીને ઊભો રાખીને, કોઇ મહેલમાં બેઠેલા માલદાર મુરતિયાની તલાશમાં એ સિફતપૂર્વક ઊપડી ગઇ.


(શીર્ષક પંક્તિ : કિશન સ્વરૂપ)

વાત જો ગમતી નથી તો સાંભળવી નથી

વાત જો ગમતી નથી તો સાંભળવી નથી,
આ કાન માત્ર કાન છે, કોઇની થૂંકદાની નથી

લાભશંકર શાસ્ત્રીએ ત્રીજી વાર ટીપણું વાંચ્યું. આઠમી વાર આંખો બંધ કરી. વીસમી વાર વેઢા ગણ્યા. છેલ્લા અડધા કલાકની અંદર નવ્વાણુમી વાર નિ:સાસો નાખ્યો. પછી માથું હલાવીને આખા બ્રહ્માંડમાં સંભળાય એટલા મોટેથી નાદ ઉચ્ચાર્યો, ‘હરી ઓ...મ્..! હરી ઓ...મ્..!’

એમના સિવાય એ ઓરડામાં બીજા છ જણાં હાજર હતા. બધાંની મીટ લાભશંકર શાસ્ત્રીની ઉપર ખોડાયેલી હતી. શાસ્ત્રીજી ખાલી આટલું બોલ્યા, ‘તમારે લગ્ન કરવા જ છે ને? તો કરો, હું આડી જીભ નહીં ઘાલું.’

શાસ્ત્રીજીની સામે બે જૂથમાં ત્રણ-ત્રણ વ્યક્તિઓ બેઠેલી હતી. જમણી તરફ છોકરી અને એનાં મમ્મી-પપ્પા હતાં, ડાબી તરફ છોકરો એના મમ્મી-પપ્પાની સાથે બેઠો હતો. છોકરાનું નામ તપોવન ભટ્ટ હતું અને છોકરીનું નામ હતું ટ્રેસી ક્રિશ્વિયન.

છોકરાના પપ્પા મયંકભાઇએ મૌન તોડ્યું, ‘શાસ્ત્રીજી, લગ્ન તો કરવાના જ છે. એ માટે તો તમારું માર્ગદર્શન મેળવવા આવ્યા છીએ. આડી નહીં તો ઊભી, પણ જીભ તો તમારે ઘાલવી જ પડશે. છોકરા-છોકરીનાં જન્માક્ષરો મળતાં ન હોય તો ખુલાસો કરો, તમારી પાસે એનુંય નિવારણ તો હશે જ ને?’

એક વિષાદપૂર્ણ નજર સામે પડેલા ટીપણા તરફ અને બાજુમાં પડેલા બે જન્માક્ષરો તરફ જોઇ લીધું. પછી આંખો ઉઘાડી નાખી, ‘લાભશંકર શાસ્ત્રી ત્રિકાળજ્ઞાની ખરો, પણ ત્રિકાળ-નિયંતા નથી જ નથી. હું ભૂતકાળને વાંચી શકું છું, પણ એને ભૂંસી શકતો નથી અને ભવિષ્યના કાગળ પર લખાયેલા લેખ ઉકેલી શકું છું, પણ એને બદલી શકતો નથી.

જો આ બંને જાતકો મા-બાપની સંમતિથી ગોઠવાયેલા લગ્ન કરવા ઇચ્છતા હોત તો મારી સલાહ કંઇક જુદી જ હોત. પણ એ બંને તો પ્રેમમાં પડીને, એકબીજાંની સાથે લગ્ન કરવાનું નક્કી કરી લીધા પછી માત્ર ઔપચારિકતા ખાતર મારી પાસે જન્માક્ષરો વંચાવવા આવ્યા છે. જ્યાં મારા વચનનું વજન ન હોય ત્યાં શબ્દોને થૂંકવાનું મને પસંદ નથી. જાવ, મારા આશીર્વાદ છે : કુર્યાત સદા મંગલમ્ ’

શાસ્ત્રીજીએ પાછા હોઠ સીવી લીધા. સામે બેઠેલા બંને જૂથો મૂંઝવણમાં પડી ગયા. આ શાસ્ત્રીજીએ તો ભારે કરી નાખી! શહેરભરમાં શાસ્ત્રીજીની ભારે મોટી પ્રતિષ્ઠા હતી એટલે એમની સાથે તોછડું વર્તન કરી શકાય તેમ ન હતું. ઉપરાંત મયંકભાઇ એ વાત જાણતા હતા કે લાભશંકર શાસ્ત્રીની આ ખાસિયત હતી, ટૂંકા ટૂંકા વાક્યો બોલવાની.

એમનું ભવિષ્યકથન સચોટ હતું, અફર હતું, પણ એ ક્યારેય એકી ઝાટકે જ હોય તે બધું કહી દેતા નહીં. નાનાં-નાનાં વાક્યોની બનેલી અધૂરી રેખાઓને જોડીને તમારે એક સંપૂર્ણ ચિત્ર બનાવી લેવું પડે. અત્યારે પણ શાસ્ત્રીજી એવું જ કરી રહ્યા હતા.

ટ્રેસીનાં પપ્પા ડેનિયલભાઇ જરા ઊંચા અવાજમાં બોલી ગયા, ‘જે હોય તે ખુલ્લે ખુલ્લું બોલી નાખો, શાસ્ત્રીજી! લગ્ન તો પાક્કાં જ છે અને અમારામાં તો જન્માક્ષર જોવાનો રિવાજ જ નથી હોતો. પણ મયંકભાઇ આવા બધામાં ખૂબ માને છે એટલે અમે પણ પછી ના ન પાડી. તમે ભલે ને ગમે તે કહો, અમારા ઉપર કશી જ અસર નહીં થાય. માટે જે હોય તે બોલી નાખો!’

ડેનિયલભાઇની વાત સાવ સાચી હતી. એ લોકો ખ્રિસ્તી હતા. લાભશંકર શાસ્ત્રીને જન્માક્ષર ને કુંડળીના મેચીંગનો સ્કોર એ બધાં સાથે એમને શું સંબંધ?! જોકે ટ્રેસી અને તપોવન પ્રેમમાં પડ્યા એ વાત સાથે પણ એમને નિસબત ન હતી. આ તો બે જુવાન હૈયાઓનો ખેલ હતો, જે પાછળથી મા-બાપોની અદાલતમાં દાખલ થયો હતો.

છોકરો બ્રાહ્મણ હતો અને છોકરી ખ્રિસ્તી. એટલે વડીલો તરફથી વિરોધ થવો તદ્દન સ્વાભાવિક હતો. પણ આખરે ટ્રેસીની મક્કમતા અને તપોવનની જીદ આગળ ચારેય વડીલોએ નમતું જોખવું જ પડ્યું. ડેનિયલ અને માર્થા સામે ચાલીને છોકરાવાળા પક્ષ પાસે જવાનું વિચારતા જ હતા, ત્યાં તો મયંકભાઇ અને મીનાબહેન એમના ઘરે જઇ પહોંચ્યા.

આવતા ડિસેમ્બરમાં જ શુભ મુહૂર્ત જોવડાવીને બંને ધર્મની બેવડી વિધિ અનુસાર લગ્ન ઊજવવાનું નક્કી પણ થઇ ગયું. વાત-વાતમાં મયંકભાઇએ સહેજ અમથો વસવસો વ્યક્ત કરી નાખ્યો, ‘અમે તો જન્માક્ષરો મેળવવામાં ખૂબ વિશ્વાસ ધરાવીએ પણ હવે...’

ડેનિયલભાઇએ તરત જ ભાવિ વેવાઇનો બોલ ઝીલી લીધો, ‘અમે ભલે એમાં ન માનતા હોઇએ, પણ જો તમને શ્રદ્ધા હોય તો ભલે જન્માક્ષરો મેળવો! અમને શો વાંધો હોય?’ મયંકભાઇનો ચહેરો ખીલી ઊઠ્યો. એમણે ટ્રેસીનાં જન્માક્ષર માગ્યા.

ડેનિયલભાઇ હસી પડ્યા, અમારી પાસે ફક્ત ટ્રેસીની જન્મતારીખ અને જન્મનો સમય છે. તમે એના આધારે જન્મકુંડળી બનાવડાવી લો તો અમને વાંધો નથી.’ કુંડળી તૈયાર કરાવી. ફળાદેશ કઢાવ્યું.

પછી ટ્રેસી અને તપોવન બંનેની કુંડળીઓ લઇને શહેરના જાણીતા ને માનીતા ભવિષ્યવંતા લાભશંકર શાસ્ત્રીના શરણમાં પહોંચી ગયા, ‘શાસ્ત્રીજી, આ પ્રેમલગ્નનો મામલો છે. અમારે તો માત્ર આશીર્વાદ જ આપી દેવાના છે. એના માર્ગમાં કોઇ નાનો-મોટો અવરોધ તો નથી દેખાતો ને? જો એવું કંઇ લાગતું હોય તો એને દૂર કરાવવા માટે જરૂરી વિધિ...’

ડેનિયલભાઇએ જ્યારે શાસ્ત્રીને ઉશ્કેર્યા, ત્યારે એમની પાસે સ્પષ્ટતા કરવા સિવાય અન્ય કોઇ વિકલ્પ રહ્યો નહીં. ‘ભયંકર!!’ શાસ્ત્રીજીએ વિશાળ નેત્રોને વધુ વિશાળ કર્યા, ‘ભયંકર અનર્થ સર્જાવાનો યોગ મને સાફ-સાફ દેખાઇ રહ્યો છે.’

મયંકભાઇ ગભરાઇ ગયા, પણ ડેનિયલભાઇ હસવા માંડ્યા. બોલ્યા, ‘ભયંકર અનર્થમાં થઇ-થઇને શું થવાનું છે એ કહો ને! વરઘોડાના સમયે સળગતું રોકેટ વેવાઇના પેન્ટમાં ઘૂસી જવાનું છે?’ બધાં હસી પડ્યા, પણ ન હસ્યા લાભશંકર શાસ્ત્રી, ‘સ્પષ્ટ દેખાઇ રહ્યું છે કે લગ્નના માત્ર બે જ મહિનાની અંદર...’

‘બે મહિનાની અંદર? શું થવાનું છે?’

‘આ કન્યારત્નનું મત્યુ થઇ જશે. આ બે કુંડળીઓનો મેળાપ કરતાં એવું કારમું ભાવિ...’ શાસ્ત્રીજી જાણે સામેની દીવાલ ઉપર લખાયેલું અદ્રશ્ય લખાણ વાંચતા હોય એમ બોલ્યે જતા હતા અને ઓરડામાં હાજર છ વ્યક્તિઓમાં જુદી જુદી પ્રતિક્રિયાઓ ઊઠી રહી હતી.

મયંકભાઇ જે અત્યાર સુધી સખત તણાવમાં દેખાતા હતા એમને જરાક ‘હાશ’ વરતાઇ રહી હતી. એમના પત્ની મીનાબહેને બાજુમાં બેઠેલા દીકરા સામે જોઇને જરાક હસી દીધું. મનમાં બબડ્યા પણ ખરાં, ‘હાશ! મારા તપોવનના માથા પર તો મોતની ઘાત નથી ને!’

તપોવન પ્રેમિકાનાં મોતની કલ્પના માત્રથી હાલક ડોલક થઇ ઊઠ્યો. પણ સૌથી ધેરા પ્રત્યાઘાતો સામેના જૂથમાંથી ઊઠ્યા. ડેનિયલભાઇના મોં ઉપરથી હાસ્ય ઊડી ગયું. માર્થાબહેન રડમસ થઇ ગયાં. ટ્રેસીની આંખોમાં યમરાજાનો પાડો જોઇ લીધો હોય એવો ભય ડોકાવા માંડ્યો.

‘શાસ્ત્રીજી.’ ડેનિયલભાઇએ મુદ્દાનો પ્રશ્ન પૂછી નાખ્યો, ‘તમારું ભવિષ્યકથન જો ખોટું સાબિત થયું તો..?’

શાસ્ત્રીજી હસ્યા, ‘તો શું? હું ખોટો પડીશ તો સૌથી વધારે આનંદ મને થશે.’ પછી ગંભીર થઇને ઉમેર્યું, ‘પણ જિંદગીમાં ક્યારેય હું ખોટો પડ્યો નથી.’ બધાં ઊભા થઇને બહાર નીકળ્યા. ડેનિયલભાઇની શકલ-સૂરત બદલાઇ ચૂકી હતી, ‘માફ કરજો, મયંકભાઇ! આ લગ્ન નહીં થઇ શકે. હું મારી દીકરીનાં જીવનું જોખમ ન લઇ શકું.’

તપોવને થોડી-ઘણી દલીલો કરી જોઇ, પરંતુ એ જેને ચાહતો હતો એનાં મૃત્યુની આગાહી સાંભળીને એ પણ ભાંગી પડ્યો હતો. ન થઇ શકેલા વેવાઇ-વેવાણોએ ક્ષમાયાચના કરી લીધી. તપોવન-ટ્રેસીએ છેલ્લી વાર એકબીજાને સ્નેહભરી નજરે નિહાળી લીધાં. પછી સૌ પોત-પોતાના ઘર તરફ ચાલ્યા ગયા.

ટ્રેસી એક ખ્રિસ્તી છોકરા સાથે પરણી ગઇ. તપોવને પણ મમ્મી-પપ્પાએ પસંદ કરેલી યુવતી સાથે સંસાર વસાવી લીધો.

પ્રેમ-વિચ્છેદનો જખમ સમયના મલમથી રુઝાઇ ગયો. આજે તો એ ઘટનાને વર્ષો નહીં પણ દાયકાઓ થઇ ગયા છે. વડીલો હવે સ્વર્ગવાસી બની ગયા છે અને તપોવન અને ટ્રેસી પોતાનાં જીવનસાથીઓ સહિત હવે વડીલોની પંગતમાં બેસી ચૂક્યા છે.

તપોવનનો દીકરો યુવાન થઇ ગયો. એ પણ એક વિધર્મી યુવતીનાં પ્રેમમાં પડ્યો છે. નસરીન રૂપાળી છે, આધુનિક છે અને ભણેલી છે. તપોવનનો દીકરો તથાગત બે વરસથી એને જાણે છે અને ચાહે છે.

છોકરાં નથી જ માનવાનાં એ વાતની ખાતરી થયા પછી તપોવને વાત મૂકી, ‘દીકરા, લગ્ન ભલે કર, પણ નસરીનની જન્મતારીખ અને જન્મનો સમય જાણતો આવજે. એ લોકોમાં ભલે જન્માક્ષર ને કુંડળીની પ્રથા ન હોય, પણ આપણે તો એમાં માનીએ છીએ.’

તથાગત બીજા જ દિવસે બેય વિગતો જાણી લાવ્યો. એ લઇને તપોવનભાઇ જન્માક્ષર -બનાવી આપનાર એક વયોવૃદ્ધ જાણકાર પાસે ગયા.

જાણકારે હસીને આવકાર આપ્યો, ‘પધારો, જજમાન! તમે તો સ્વર્ગસ્થ મયંકભાઇ ભટ્ટના સુપુત્ર છો ને? તમારાં લગ્ન સમયે પેલી કન્યાની જન્મકુંડળી મેં જ બનાવી આપી હતી. પેલી ખ્રિસ્તી છોકરીની. તમારો દીકરો પણ વિધર્મી કન્યાનાં પ્રેમમાં પડ્યો છે?

સમજી ગયો, જજમાન! તમે પણ તમારા પિતાશ્રીની જેમ... હા, હા! સમજી ગયો. કન્યાની બનાવટી કુંડળી એવી ભયંકર બનાવી આપું કે ગમે તેવો શાસ્ત્રી પણ આ લગ્નને મંજૂરી ન આપે. મયંકભાઇએ મને ખાસ વિનંતી કરી હતી અને દક્ષિણા પણ સારી એવી આપી હતી...’

પેલો બોલ્યે જતો હતો, પણ તપોવનભાઇ ક્યાં સાંભળતા હતા? એ તો પચીસ વરસ પહેલાંના એ દિવસોમાં પહોંચી ગયા હતા, જ્યારે હૃદયમાં તાજા ઊઘડેલા ગુલાબની ખુશ્બૂ હતી અને ઉપર ટ્રેસીનાં સાચા પ્યારનો હળવો સ્પર્શ હતો.

પિતા મયંકભાઇની વિધર્મી યુવતી માટેની નારાજગી, જન્માક્ષર બનાવી આપનાર આ લેભાગુની બદમાશી અને પોતાની હથેળીમાંથી એકાએક ભૂંસાઇ ગયેલું એક ખૂબસૂરત નામ! તપોવનભાઇની છાતીમાંથી કાળી ચીસ જેવો ચિત્કાર ઊઠ્યો, ‘જાલીમ છે આ દુનિયા! રણમાં ગુલાબ ખીલે એ પહેલાં જ અહીંની ગરમ-ગરમ રેતી એને મુરઝાવી નાખે છે.’

સીમ આખી છે અમારું આગણું

સીમ આખી છે અમારું આગણું

ને અતિથિ થઇ તમે આવી ઊભા

‘મીના, તારી ભાભી ક્યાં ગઇ? વાતોનાં વડાં પછી કરજો. એને શોધીને જમવા બેસી જા.’ મનોજે કાંડા ઘડિયાળ સામે નજર કરી અને નાની બહેનને સૂચના આપી. ‘તારી ભાણી ત્યાં ઊભી છે. બૂમ પાડીને એને પણ પંગતમાં બેસાડી દે.

‘આપણે હજુ અમદાવાદ જવાનું છે. આ બધા તો હમણાં ઘરભેગાં થઇ જશે. આપણે એકસો સિત્તેર કિલોમીટર ડ્રાઇવ કરવાનું છે. પંગતમાં જગ્યા શોધીને બેસી જાવ.’

મનોજની પત્ની નીતા જમવા બેસી ગઇ હતી. ચિંતુ દોડીને મમ્મી પાસે જગ્યા શોધીને બેસી ગયો. આખી પંગતમાં બેઠેલી સ્ત્રીઓની નજર એ મા-દીકરા પર હતી. ભારેખમ સિલ્કની સાડી અને છવ્વીસ તોલાના દાગીનામાં ચમકતા હીરાની ચમકને લીધે નીતાનું વ્યક્તિત્વ પ્રભાવશાળી લાગતું હતું.

ચિંતુ પણ હીરો જેવો રૂપાળો દેખાતો હતો. ગળામાં સોનાની જાડી ચેઇન અને જમણા હાથમાં સોનાની લકી એણે આ લગ્નપ્રસંગ માટે જ પહેરી હતી. એ બંનેની પાસે મનોજની બહેન મીના અને એની દીકરી બેઠાં હતાં. એ બંનેએ પણ પ્રસંગને અનુરૂપ દાગીના પહેર્યા હતા.

મનોજે ટાઇનો નોટ ઢીલો કર્યો. પંગતમાં બેસવાની જગ્યા શોધવા એ આગળ વઘ્યો. ‘આવી જાવ એન્જિનિયર સાહેબ,..’ એક વડીલે બૂમ પાડીને એને બોલાવ્યો અને સહેજ ખસીને જગ્યા કરી આપી.

મનોજ જાનમાં આવ્યો હતો. જાન ભાવનગર વિદાય થઇ અને મનોજને પાછું અમદાવાદ જવાનું હતું એટલે કન્યાપક્ષવાળાએ આગ્રહ કરીને જમવા રોક્યો હતો.

જમ્યા પછી બધા ફટાફટ કારમાં ગોઠવાયા. મનોજે સ્ટિયિંરગ સંભાળ્યું. નીતા એની પાસે બેઠી હતી. ચિંતુ, મીના અને મીનાની ભાણી પાછળની સીટ પર બેસી ગયાં. બોટાદની બહાર નીકળ્યા પછી રાત્રે સાડા આઠ વાગ્યે સૂમસામ રોડ ઉપર અંધકાર વધુ ગાઢ લાગતો હતો. કાર સડસડાટ આગળ વધતી હતી. મ્યુઝિક સિસ્ટમમાં ફિલ્મી ગીતો વાગી રહ્યાં હતાં.

‘આ ગયું એ ખાંભડા.’ સાઇન બોર્ડ જોઇને મનોજે નીતાને સમજાવ્યું. ‘પહેલાં અહીંના પેંડા બહુ વખણાતા હતા.’ હાઇવેની આજુબાજુ સાવ નાનકડા ગામડાઓની ઝાંખી-પાંખી લાઇટો ઝડપથી પસાર થઇ જતી હતી. ‘આ રોડ ઉપર ટ્રાફિક નથી હોતો એટલે તમને ઉતાવળ કરવાનું કહેતો હતો.’

નીતાને કહેતી વખતે મનોજે રોડ ઉપર ગામનું નામ લખેલું સાઇનબોર્ડ મનમાં વાંચ્યું. ગુંદા-બેલા... ગામ તો ખાસ્સું એકાદ કિલોમીટર અંદર હતું એટલે ગામની લાઇટો ટમટમતાં કોડિયાં જેવી સાવ ઝાંખી દેખાતી હતી.

અચાનક કારનું વ્હીલ ધબાક દઇને બેસી ગયું. ટાયર બર્સ્ટ થઇ ગયું હતું! નીતાએ ચિંતાતુર નજરે મનોજ સામે જોયું. પાછળની સીટ પર અડધી ઊંઘમાં હતાં એ ચિંતુ, મીના અને એની ભાણી ઝબકીને જાગ્યાં.

‘હવે?...’ મનોજ બેબાકળો બનીને ટોર્ચ શોધી રહ્યો હતો. ત્યારે ચિંતુએ પૂછ્યું ‘ડિકીમાં સ્પેરવ્હીલ છે?’

‘લગભગ તો નથી.’ મનોજે નિરાશાથી માથું ધુણાવ્યું. ‘છતાં જોઇએ...’ ટોર્ચ લઇને એ બહાર આવ્યો. ભીષણ અંધકાર અને સૂમસામ રસ્તાને જોઇને નીતા રીતસર ગભરાઇ ગઇ હતી. બાપ-દીકરાએ ડિકી ખોલીને નિસાસો નાખ્યો.

‘જેક છે પણ વ્હીલ વગર કરવાનું શું?’

‘ભાભી, તમે સાડી ગરદન ફરતે લપેટી દો.’ મીનાએ આજુબાજુનો સૂનકાર જોઇને સલાહ આપી. ‘બધા દાગીના દેખાય નહીં.’

મીના આ બોલી એટલે મનોજને વાસ્તવિકતાનું ભાન થયું. આટલા બધા જોખમ સાથે રાતની આવી મુસાફરી કરવા બદલ એને અત્યારે પસ્તાવો થતો હતો. અજાણ્યા ભેંકાર રોડ પર બરાબરનાં ફસાયાં હતાં.

નીતા અને મીના મનોમન ગાયત્રીમંત્ર બોલતાં હતાં. મનોજનો ચહેરો પરસેવે રેબઝેબ થઇ ગયો હતો. આવી સ્તબ્ધ પરિસ્થિતિમાં દસેક મિનિટ પછી બધાની આંખ ચમકી.

દૂરથી વાહનની હેડલાઇટનો પ્રકાશ દેખાયો. ખખડધજ મોટરસાઇકલનો અવાજ પણ સંભળાયો.

‘કોણ છો અલ્યા?’ છલાંગ મારીને મોટરસાઇકલ પરથી ઊતરેલા છ ફૂટ લાંબા પડછંદ યુવાને બધાની સામે જોઇને એ રીતે પૂછ્યું કે નીતા રીતસર હબકી ગઇ.

આ કોઇ ગુંડો-મવાલી હશે તો હમણાં છરી કાઢશે અને બધા દાગીના લઇ જશે. એ ફાટી આંખે પેલાની સામે તાકી રહી.

ત્રણ-ચાર દિવસની વધેલી દાઢી, પહોળા ખભા, તીણું નાક, ભરાવદાર મૂછ, સહેજ લાંબા અસ્તવ્યસ્ત વાળ, સાદાં બૂશર્ટ-પેન્ટ ઉપર એણે ગામઠી ખરબચડી શાલ ઓઢી હતી. ‘પાછળના વ્હીલમાં પ્રોબ્લેમ છે.’ મનોજનો અવાજ ધ્રૂજતો હતો. ‘સ્પેરવ્હીલ પણ નથી.’

‘જેક તો છે ને?’ એણે મનોજ, નીતા, ચિંતુ, મીના અને એની બેબી-બધાના ગભરાયેલા ચહેરા સામે જોઇને પૂછ્યું અને જેક લઇને પાછળના વ્હીલ પાસે બેસી ગયો. ચિંતુએ એને ટૂલકિટ આપી. મનોજ ટોર્ચ ધરીને ઊભો રહ્યો.

‘ક્યાંથી આવો છો?’ ‘બોટાદથી. અમદાવાદ સેટેલાઇટ રોડ પર રહીએ છીએ.’

એણે વ્હીલ કાઢીને મનોજ સામે જોયું. ‘બાબાને વ્હીલ લઇને મારી પાછળ બેસાડી દો. બોટાદ ગયા વગર મેળ નહીં પડે.’ નીતાના ચહેરા પર ગભરાટ હતો અને મનોજની આંખોમાં દ્વિધા. એ પારખવામાં એને વાર ના લાગી.’

‘જુઓ બહેન, મારું નામ કરણ ગઢવી છે. આ ગુંદા બેલા ગામ દેખાય છે ત્યાં મારું ઘર છે. જરાયે ચિંતા કર્યા વગર આરામથી ઊભા રહો. અહીંયા કોઇ જોખમ નથી. કોઇ પણ આવે તો કહી દેજો કે કરણ ગઢવીની બહેન છું.’

બીજો કોઇ વિકલ્પ નહોતો. વ્હીલ લઇને ચિંતુ એની મોટરસાઇકલની પાછળ બેસી ગયો. મનોજે ચિંતુને પૈસા આપ્યા. મોટરસાઇકલની પાછળની લાલ લાઇટ દેખાઇ ત્યાં સુધી બધા એ તરફ તાકી રહ્યા.

‘આ ચિંતુડાએ જીદ કરીને ચેઇન અને લકી પહેરી.’ નીતા રડમસ અવાજે બબડી. ‘આ માણસ સહેજ આગળ જઇને લાફો મારીને બધું લેશે તો? પછી બે-ચાર સાથીદારને લઇને અહીં આવીને આપણને લૂંટી લેશે તો?’

એ ફફડાટ તો મનોજના હૈયામાં પણ હતો. પણ પત્ની અને બહેનને હિંમત આપવા માટે એણે સમજાવ્યું. ‘માણસ આમ તો વ્યવસ્થિત લાગતો હતો. વળી, સામેના ગામનો જ છે. એણે એનું નામ પણ આપ્યું... કરણ ગઢવી.’

ઘડિયાળના કાંટા સામે તાકીને બધા ચૂપચાપ ઊભા રહ્યા. ‘તમે એને ઓળખતા હતા?’ પાંત્રીસ મિનિટ પછી નીતા રડવાની તૈયારીમાં હતી. એણે મનોજનો હાથ પકડીને હચમચાવ્યો.

‘તેણે નામ કહ્યું અને તમે માની લીધું અને એકના એક દીકરાને એની સાથે મોકલી દીધો. પૈસા માટે આજકાલ લોકો શું નથી કરતા? હે ભીમનાથદાદા! મારા ચિંતુની રક્ષા કરજે. ચેઇન અને લકી જાય તો મૂવા પણ મારા દીકરાને સલામત રાખજે.’

‘પ્લીઝ,’ મનોજે ધૂંધવાઇને કહ્યું, ‘શાંતિથી મનમાં ગાયત્રીમંત્ર બોલ. આડુંઅવળું વિચારવાનું બંધ કર. બોટાદ જઇને આવવામાં સવા કલાક તો થાય.’

મીનાએ એની બેબીને કારની પાછળની સીટ પર ઊંઘાડી દીધી હતી. એ, મનોજ અને નીતા ચિંતાતુર ચહેરે રોડ સામે તાકીને ઊભાં રહ્યાં.

દોઢ કલાક પછી બાઇકની લાઇટ દેખાઇ એટલે ત્રણેયના જીવમાં જીવ આવ્યો. કરણે ફટાફટ જેકની મદદથી વ્હીલ ગોઠવી આપ્યું. ‘બધી દુકાનો બંધ થઇ ગઇ હતી.’ ચિંતુએ માહિતી આપી.‘આ અંકલે દુકાનદારના ઘેર જઇને દુકાન ખોલાવી એટલે મેળ પડ્યો.’

‘કરણભાઇ, તમારો કઇ રીતે આભાર માનવો એ સમજાતું નથી.’ કરણ સાથે હાથ મિલાવીને મનોજ આભારવશ નજરે એની સામે તાકી રહ્યો. નીતાએ એને ઇશારો કર્યો એટલે ખિસ્સામાંથી પાકીટ કાઢીને મનોજે પાંચસોની નોટ કરણ સામે લંબાવી.

‘અરે સાહેબ, આ શું મશ્કરી માંડી છે!’ મોટરબાઇક પર પવનથી અસ્તવ્યસ્ત થયેલા વાળને હાથની આંગળીઓથી વ્યવસ્થિત કરીને કરણ હસી પડ્યો. ‘આવું કામ કોઇ પૈસા માટે કરે? અરે, મોટાભાઇ તમે ફેમિલી સાથે રોડ ઉપર ઊભા હતા એટલે બોટાદનો ધરમધક્કો ખાધો.’

એણે હાથ લંબાવીને ગામની ઝાંખી લાઇટો બતાવી. ‘અહીંથી ગામ સુધીનાં મોટા ભાગનાં ખેતર અમારાં છે. ઈશ્વરની મહેરબાનીથી જલસા છે.’ એણે નીતા સામે જોયું. ‘બાબાને લઇ ગયો ત્યારેય તમારા મનમાં ફફડાટ હતો એની મને ખબર હતી.

તમે અઢીસો-ત્રણસો ગ્રામ સોનું પહેર્યું છે એ દેખાય છે પણ મોટાબહેન, આ ગુંદા-બેલાની સીમનું સત છે. કોઇના મનમાં એવો કુવિચાર ના આવે. મારા ગામની સીમમાં આવું બને તો પછી આ મૂછ મૂંડાવી નાખવી પડે.’

‘તમારે પેટ્રોલ તો બળ્યું ને?’ મનોજે ફરીથી પાંચસોની નોટ એની સામે લંબાવી.

કરણ બે હાથ જોડીને મનોજ અને નીતા સામે ઊભો રહી ગયો. ‘એવો હિસાબ કરવાનું ઉપરવાળાએ નથી શિખવાડ્યું. તમારો ખોટકો નીકળી ગયો એટલે મારી મહેનત ફળી. એની રૂપિયા-પૈસામાં કિંમત ના કરાય મોટાભાઇ!’ એ એની બાઇક તરફ આગળ વઘ્યો.

મનોજ, નીતા, ચિંતુ અને મીના બધા જાણે કોઇ દેવદૂતને જોતાં હોય એટલા આદરથી એની સામે તાકી રહ્યાં હતાં. અચાનક કંઇક યાદ આવ્યું હોય એમ એ અટક્યો. બે ડગલાં પાછળ ભરીને પાછો બધાની સામે આવીને ઊભો રહ્યો. ‘તમારે સેટેલાઇટ રોડ જવાનું છે એટલે મોડું થતું હશે પણ એક નાનકડી વાત યાદ આવી ગઇ.’

એણે હસીને કહ્યું. ‘સાંભળવા જેવી છે. ગયા ઉનાળે મારી ફૂઇને આંખનું ઓપરેશન કરાવેલું. ત્યાં સેટેલાઇટ રોડ ઉપર બહુ જાણીતો અને હોશિયાર ડોક્ટર છે પણ એ ડોબાએ એના બંગલામાં હોસ્પિટલ બનાવી છે એટલે મારા જેવા અજાણ્યાને જડે નહીં. ફૂવાએ કાર્ડ આપેલું પણ એ અંગ્રેજીમાં.

ભરબપોરે હું ને મારા બાપા આ મોટરસાઇકલ ઉપર કેટલીય સોસાયટીમાં રખડેલા. બાપાને તરસ લાગેલી. બંગલાઓનાં બારણાં બંધ હોય. ઝાંપો ખખડાવીએ અને કાર્ડ બતાવીએ ત્યારે જાણે કૂતરાં-બિલાડાં હોઇએ એ રીતે હડધૂત કરે.

બિચારા બાપાને પાણી પીવું’તું. સરખો જવાબ પણ ના મળે ત્યાં પાણીનો તો વાત જ ક્યાં કરવી? છેક રોડ ઉપર દુકાન આવી ત્યારે ત્યાંથી બોટલ લીધી. એ બંગલાઓની બે-ચાર સોસાયટીઓમાં એવા અટવાઇ ગયેલા કે વાત ના પૂછો.

માથું ફાડી નાખે એવી ગરમી અને કોઇ જવાબ ના આપે. ધૂળવાળાં મેલાં કપડાં, વધેલી દાઢી અને આ ભંગાર મોટરસાઇકલ જોઇને બધા હડધૂત કરે. અંતે, તમારા જેવા એક સારા માણસે કાર્ડ વાંચીને સાચો રસ્તો બતાવ્યો. પણ એ એક કલાક બહુ આકરો ગયેલો.’

એણે બે હાથ જોડીને ઉમેર્યું. ‘કરવું હોય તો એટલું જ કરજો. ગામડેથી આવેલો કોઇ ગરીબ રસ્તો પૂછે તો એને સારો જવાબ આપજો.’ એણે કીક મારીને બાઇક સ્ટાર્ટ કરી. પાછળની લાલ લાઇટ દેખાઇ ત્યાં સુધી બધા એ તરફ તાકી રહ્યા.

(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)