Tuesday, July 27, 2010

હું ને તું પૃથ્વીના તદ્દન ગૂઢ બે છેડા છીએ,હોય મક્કા કે બનારસ આપણી વચ્ચે જ છે

‘સર, આ મારી પત્ની છે. અમારા લગ્ન પહેલાં એને એક દગાબાજ પુરુષની સાથે સંબંધ બંધાયો હતો. લગ્નનું વચન આપીને પેલા લંપટે આ છોકરીને પીંખી નાખી. પૂરા પાંચ-પાંચ વરસ સુધી એનું જાતીય શોષણ કર્યું. છેવટે આને ખબર પડી કે એનો ભાવિ પતિ તો ભૂતકાળમાં પરણી ચૂકેલો છે. એને તો પત્ની છે અને બાળકો પણ...’ મારા કન્સલ્ટિંગ રૂમમાં બેસીને એક યુવાન એની પત્નીનો ખરડાયેલો ભૂતકાળ વર્ણવી રહ્યો હતો, ‘આ છોકરીનું હૈયું નંદવાઇ ગયું, સર! કૌમાર્ય તો ક્યારનુંયે નંદવાઇ ચૂક્યું હતું. ચાર-ચાર વાર એ એબોર્શન્સ કરાવી ચૂકી છે. હું એને લઇને તમારી પાસે એટલા માટે આવ્યો છું કે...’

‘એક મિનિટ! એક મિનિટ, પ્લીઝ! મને જરાક કળ વળવા દે, ભાઇ!’ મેં એને અટકાવ્યો, ‘આ યુવતી જેના ભૂતકાળ વિશે તું આ બધું કહી રહ્યો છે તે ખરેખર તારી પત્ની છે?’

‘યસ, સર!’

‘એનાં ભૂતકાળ વિશે તને ક્યારે ખબર પડી?’

‘શરૂઆતથી જ. અમારું લગ્ન થયું એની પહેલાં મને ખબર હતી. એણે જ મને કહ્યું...’

‘અને તો પણ તમે આનો સ્વીકાર કર્યો? હું એવા અસંખ્ય પુરુષોને જાણું છું જેમણે લગ્ન પૂર્વેના ઇન્ટરવ્યૂ વખતે સુંદર અને સુયોગ્ય યુવતીનો માત્ર એટલા માટે અસ્વીકાર કર્યો હોય કે એ છોકરીને કોલેજકાળમાં કોઇ બોયફ્રેન્ડ હતો. વિજાતીય મૈત્રી પછી ભલે ને તે સાવ નિર્દોષ હોય, તો પણ આ દેશનો પુરુષ માફ કરી શકતો નથી. પત્નીનાં પર્સ સૂંઘતા, કબાટો ફંફોસતા અને ટેબલના ખાનાં તપાસતા ‘ધણીઓ’ મને તો માણસને બદલે પોલીસ-ડોગ બનવા માટે વધુ લાયક લાગે છે. અફસોસ, આપણે એમને કૂતરા કહી શકતા નથી. આવા જગતમાં ભારત જેવા રૂઢિચુસ્ત દેશમાં તારા જેવો પુરુષ મેં આજે પહેલી વાર જોયો.’

મારું સ્ત્રી-દાક્ષિણ્યભર્યું ભાષણ સાંભળીને એ હસ્યો, ‘આવી લેકચરબાજી ઝાડવાથી સ્ત્રીઓનું કંઇ નહીં વળે, સાહેબ! કોમેન્ટ્રી આપવાથી ક્રિકેટર નથી બની જવાતું. મેદાનની વચ્ચે ઊભા રહીને શોએબ અખ્તરના ઝંઝાવાતી દડાને બાઉન્ડ્રીની પેલે પાર મોકલી શકો તો જ તમે સચિન થઇ શકો. એક નિર્દોષ, પ્રેમઘેલી કિશોરીને લગ્નની લોલીપોપ પકડાવીને બધી જ રીતે બરબાદ કરી મૂકનાર કોઇ મવાલીની ચૂંગાલમાંથી છોડાવીને પછી અગ્નિની સાક્ષીએ એનો હાથ પકડવો એ જેવા તેવાનું કામ નથી, સાહેબ, એના માટે છપ્પનની છાતી જોઇએ.’

‘ધારી લે કે તે આની સાથે લગ્ન ન કર્યા હોત તો..?’

‘એણે આપઘાત કર્યો હોત! આ ધારવાની વાત નથી, એક સાંજે એ મારી દુકાને વંદા મારવાની દવા લેવા આવી હતી. એ અમારી પ્રથમ મુલાકાત હતી. મેં મજાકમાં પૂછ્યું કે આ દવા વંદા માટે લઇ જાવ છો કે તમારા માટે?’ જવાબમાં પહેલાં એની આંખોમાં આંસુ ફૂટયા, પછી જીભ ઉપર શબ્દો! એ જ રાત્રે મેં નિર્ણય

લઇ લીધો. બીજા દિવસે આર્યસમાજમાં જઇને અમે પરણી ગયાં.’

‘તારા પરિવારમાં કોઇએ વિરોધ ન કર્યો?’

‘કર્યો! મારા પિતાને મારા સહિત કુલ ચાર દીકરાઓ છે. અમારે ચાર દુકાનો અને એક મોટું મકાન છે. મારા પિતાએ સ્વઉપાર્જિત મિલકતમાંથી વારસદાર તરીકે મારું નામ રદ કરી નાખ્યું. ધંધામાંથી કાઢી મૂક્યો. ઘરમાં એક અલગ ઓરડી કાઢી આપી. એ પણ સમય આવ્યે ખાલી કરી આપવાની શરતે. આજે હું ચાની લારી લઇને ઊભો છું. શહેરના જાણીતા વિસ્તારમાં જાહેર માર્ગ ઉપર જ્યાં અત્યાર સુધી મોટી દુકાનમાં શેઠ તરીકે ગાદી ઉપર બેસતો હતો એનાથી પાંચ ફીટ છેટે કેરોસીનવાળા સ્ટવ ઉપર કાળીમેશ જેવી તપેલીમાં ચા ઊકાળતો ઊભો રહું છું. પણ હું ખુશ છું, સાહેબ! એક યુવતીને મેં મરતા બચાવી છે.’

આ યુવાનનું નામ તપન. એની પત્નીનું નામ તૃષા. તપન એટલે મારી જિંદગીમાં મેં જોયેલો સૌથી બહાદુર અને સૌથી ઉદાર પુરુષ.

***

‘બોલ, શું પૂછવું છે?’ સામાજિક વાત પૂરી થઇ એટલે સારવારની વાત મેં શરૂ કરી. તપન એની તૃષાને લઇને મારી પાસે એટલા માટે આવ્યો હતો કારણ કે એ સગર્ભા હતી. હજુ તો સાવ શરૂઆતનો તબક્કો હતો. પણ તૃષાને સતત પેઢુનો દુ:ખાવો રહ્યા કરતો હતો. એકાદ-બે વાર એને રક્તસ્રાવના બે-ચાર ટીપાં પણ દેખાયા હતા. બંને જણાં ગભરાયેલા જણાતા હતા. ઘરમાં કોઇ વડીલોનું માર્ગદર્શન મળવું અશક્ય હતું. હવે શું થશે એની ચિંતામાં મારી પાસે દોડી આવ્યા હતા. મેં તૃષાને તપાસી લીધી.

પછી જરા પણ શબ્દો ચોર્યા વગર મેં વિજ્ઞાનને બોલવા દીધું, તમે આપેલી પૂર્વ માહિતી અને મેં કરેલી શારીરિક તપાસ આ બંનેના આધારે હું એટલું કહીશ કે તૃષાની આ ગર્ભાવસ્થા પૂરા મહિના સુધી પહોંચવી ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. વારંવારના એબોર્શન્સથી એનું ગર્ભાશયનું મુખ ઢીલું પડી ગયું છે. એ ઉપરાંત બીજી બે-ત્રણ મુશ્કેલીઓ પણ નડી શકે તેમ છે એને સંપૂર્ણ આરામ, મોંઘી દવાઓ અને ખાસ પ્રકારના ઇન્જેકશનો તેમજ રેગ્યુલર તબીબી માર્ગદર્શનની જરૂર પડશે. વારંવાર સોનોગ્રાફી જેવાં પરીક્ષણો પણ કરાવતાં રહેવું પડશે. તમે આ બધું કરી શકશો?

તૃષાની નજર જમીન તરફ ઢળી ગઇ. જેનો પતિ ચાની લારી ચલાવતો હોય એ સ્ત્રી ઘરકામ માટે નોકર ક્યાંથી રાખી શકે? નોકર ન રાખે તો એ આરામ શી રીતે કરી શકે? રસોઇનું કામ તો ઠીક છે, પણ કચરા-પોતાં અને કપડાં-વાસણ આ ચાર કામ એવા છે જે કરવા માટે એણે બેસવું પડે અને પેટ ઉપર દબાણ લાવવું જ પડે. પછી પેઢુનો દુ:ખાવો મટે શી રીતે? અને અંદર ઊછરતો ગર્ભ ટકે શી રીતે?

આ ઉપરાંત મોંઘી દવાઓ અને મોંઘાં ઇન્જેકશનો? કોઇ પણ માણસ વિચાર કરતો થઇ જાય, પણ તપને તત્ક્ષણ નિર્ણય લઇ લીધો. મને કહેવા લાગ્યો, ‘અમે ગરીબ છીએ, એટલે અમને મા-બાપ બનવાનો હક્ક નથી શું? તમે એટલું કેમ ન કરો? તૃષાની સારવાર તમારી રીતે શરૂ કરી દો. મારી પાસે હાલમાં એક પણ પૈસો નથી, પણ મારું વચન છે કે ભવિષ્યમાં ધીમે ધીમે કરીને હું તમારું પૂરેપૂરું બિલ ચૂકવી આપીશ.’

‘ભાઇ, આવું કહી કહીને અત્યાર સુધીમાં અસંખ્ય દરદીઓ મારું મુંડન કરી ગયા છે. હવે હું એવા તબક્કે પહોંચી ગયો છું કે પ્રેસિડેન્ટ ઓબામા એક ડોલર ઉધાર રાખવાની માગણી કરે તોયે હું મિશેલની સારવાર ન કરી આપું! પણ તારી વાત હું સ્વીકારી લઉં છું. જે પુરુષ એક ચૂંથાઇ ગયેલી સ્ત્રીને પત્નીનો દરજજો આપી શકે છે એ મારા પૈસા ઓળવી જવાનું પાપ તો નહીં જ કરે!’ આટલું કહીને મેં પેન હાથમાં લીધી. પ્રિસ્કિ્રપ્શન પેપર ઉપર અક્ષરો પાડવાનું... સાચું કહું તો, એક ન જન્મેલા બાળકને એનો જન્મવાનો અધિકાર આપવાનું પવિત્ર કાર્ય શરૂ કર્યું.

અને એ સાથે જ ખર્ચના આંકડાનું મીટર પણ જોશભેર ઘૂમવાનું શરૂ થઇ ગયું. હું જાણતો હતો એ ક્ષણથી તૃષાની પ્રસૂતિ જે સંભવિત સિઝેરીઅનમાં પરિણમી શકતી હતી, ત્યાં સુધીનો ખર્ચ હજારો રૂપિયાનો જંગ હોઇ શકે. અને એ બધો ખર્ચ મારે જ ભોગવવાનો હતો. મેં હસીને તપનની સામે જોયું. મારી જિંદગીમાં એ પહેલો માણસ હતો જેના વચન ઉપર ભરોસો મૂકીને હું આટલું બધું જોખમ ખેડી રહ્યો હતો.

***

તૃષાને ચોથા મહિને ગર્ભાશયના મુખ ઉપર ટાંકો મારવો પડ્યો. માત્ર ઠંડકના ઇન્જેકશનોની મૂળ કિંમત (જે ભાવે ડોક્ટરને મળે તે) ગણું તોયે ત્રણ હજાર રૂપિયા થઇ જતા હતા. છેલ્લા બે મહિના ભયંકર ગયા. અધૂરા માસે સુવાવડ ન થઇ જાય એ માટે તૃષાને મારા નર્સિંગ હોમમાં દાખલ કરવી પડી. સદ્ભાગ્યે સુવાવડ નોર્મલ થઇ શકી. એ તમામ ખર્ચનો સરવાળો કરવા હું બેઠો ત્યારે આંકડો એટલો મોટો થતો હતો કે મારે એમાં ત્રણ-ત્રણ વાર કાંટ-છાંટ કરવી પડી.

આખરે પાંચ હજાર રૂપિયા ઉપર મેં મત્તુ માર્યું. તપન અને તૃષા એમની દીકરીને લઇને વિદાય થયા. એ વાતને પાંચ-પાંચ વર્ષ વીતી ગયા. ન તપન દેખાયો, ન તૃષા. મારા પૈસા દેખાવાનો તો પ્રશ્ન જ ક્યાં રહ્યો? તપને જે જગ્યા વર્ણવી હતી ત્યાંથી ક્યારેક મારે પસાર થવાનું બનતું હતું. મેં નજર ઘુમાવી, ચાની લારી ક્યાંય દેખાતી ન હતી. મને આટલી હદે છેતરી જનાર મારી જિંદગીમાં આ પહેલો પુરુષ હતો.

***

હમણાં એક સંગીતના જલસામાં હાજરી આપીને ઘરે આવ્યો ત્યારે આયાબહેને મારા હાથમાં એક કવર મૂકર્યું. અંદર ત્રણ હજાર રૂપિયા રોકડા હતા અને આ પત્ર: ‘સાહેબ, આપ કદાચ મને ભૂલી ગયા હશો, પણ હું ન તો આપને ભૂલ્યો છું, ન આપના કરજને. હાલ પૂરતા ત્રણ હજાર રૂપિયા આપી જાઉં છું. બાકીના બે હજાર ગમે ત્યારે ચૂકવી આપીશ. તૃષા મઝામાં છે. સિલ્કીને ગઇકાલે સાતમું વરસ બેઠું. મેં બીજા વિસ્તારમાં ચાની કીટલી શરૂ કરી છે. મારા મા-બાપે અમને ઘરમાંથી એ જ વખતે હાંકી કાઢેલા જે સમયે સિલ્કીનો જન્મ થયો હતો. ખૂબ હેરાન થયા પછી હવે અમે થોડા-ઘણાં સેટલ થયા છીએ. જ્યાં સુધી બે હજાર રૂપિયા ભેગા નહીં થાય, ત્યાં સુધી હું આપને મારું મોં નહીં બતાવું. લિ. આપનો જીવનભરનો દેવાદાર તપન.’

પત્ર વાંચીને હું તડપી ઊઠ્યો. મારા હાથમાં ત્રણ હજાર રૂપિયા હતા એમાંથી મને એક પ્રામાણિક માણસના પરસેવાની સુગંધ આવી રહી હતી. આ રૂપિયાની પાછળ સિલ્કીનાં નાસ્તા, ભણતર, દૂધ અને કપડાંની અછત ડોકાતી હતી. મારે કહેવું હતું કે ‘તપન, હવે બાકીની રકમ આપવા માટે ન આવીશ! હું તારું બિલ સ્વેચ્છાએ માફ કરું છું.’ પણ મારે આ વાત એના કાન સુધી કેવી રીતે પહોંચાડવી?

મિત્રો, તમને અનુરોધ કરું છું, જો કોઇ ચાની લારી ઉપર ગરીબીના અંચળા હેઠળ છુપાયેલો આ અમીર પુરુષ દેખાઇ જાય, જો એની આસપાસમાં ચિંથરામાં વીંટાયેલી એક રાજરાણી ઊભેલી હોય, જો આજુબાજુમાં એક સાત વરસની દીકરી રમતી હોય તો એને એટલું કહેજો કે હવે પેટે પાટા બાંધીને બે હજાર બચાવવાની કોશિશ ન કરે! મારી આજ સુધીની જિંદગીમાં આટલો જીદ્દી માણસ મેં આ પ્રથમ વાર જોયો છે.
(શીર્ષક પંક્તિ: હેમેન શાહ)

ગણગણો મનમાં છતાંયે ક્યાંક તો પડઘો પડે હોય અંધારું અગોચર તોય લ્યો તડકો જડે

‘કચકચ કર્યા વગર સાંભળ...’ પ્રિયાને સમજાવતી વખતે રાજેશના અવાજમાં કડકાઈની સાથે આદેશનો રણકાર ભળ્યો. ‘શનિવારે સાડા છની બસ છે. રાત્રે બાર વાગ્યે ત્યાં પહોંચી જઈશું. બુધવારે પરોઢિયે ત્યાંથી નીકળી જઈશું. સિત્તેર વર્ષની ઉંમરે બાનો સ્વભાવ નહીં બદલાય. ઘેર ગયા પછી સહેજ પણ માથાકૂટ કરીશ તો મારાથી સહન નહીં થાય. બા જોડે જીભાજોડી કરીશ તો મારી કમાન છટકશે... ધેટ્સ ઓલ.’ ત્રીસ વર્ષની પ્રિયા નીચું જોઈને ચૂપચાપ સાંભળતી હતી. રાજેશે બૂટ પહેર્યા અને ઓફિસે જવા નીકળી ગયો. પ્રિયા ઊભી થઈ.

શનિવારે રાત્રે સાસુ પાસે જઈને ત્રણ દિવસ ત્યાં રહેવાનું છે એ સાંભળીને એનાં લમણાંની નસો ફૂલી ગઈ હતી. એ ડોસીએ એના ઘરમાંથી પહેરેલે કપડે કાઢી મૂક્યાં હતાં એ આખી ઘટના યાદ આવી એની સાથે જ મોઢું કડવું થઈ ગયું. સાસુને યાદ કરીને એ જોરથી થૂંકી. બે વર્ષ અગાઉ બેબીનો જન્મ થયો ત્યારે વહુ અને પૌત્રીની ખબર પૂછવા પણ ડોસી ફરકી નહોતી, તોય રાજેશ માવડિયો બનીને ત્યાં જવા માટે કૂદકા મારે છે!

ડોરબેલનો અવાજ સાંભળીને એણે બારણું ખોલ્યું. ‘હાય પ્રિયા! વોટ્સ રોંગ વિથ યુ?...’ વાવાઝોડાની જેમ અંદર આવીને મનાલીએ એનો ચહેરો વાંચીને સીધું પૂછ્યું. ‘આટલું ટેન્શન શેનું છે?...’ પ્રિયાના બંને હાથ પોતાના હાથમાં જકડીને એણે ગંભીરતાથી પૂછ્યું. ‘રાજેશને કોઈ બીજી છોકરી જોડે ચક્કર છે?’

‘એવું નથી...’ પ્રિયાએ તરત ખુલાસો કર્યો. એ બાબતમાં તો એ હરિશ્વચંદ્રનો અવતાર છે. આખી વાત સાવ જુદી છે.
‘ટેન્શન નહીં લેને કા...’ કોલેજમાં હતી ત્યારથી મનાલી બિન્દાસ અને બેફિકર હતી. છતાં કોઈ પણ બહેનપણીને કંઈ પણ પ્રશ્ન હોય તો એ મનાલીની સલાહ લેતી. એની વૈચારિક સમજ તમામ સખીઓ કરતા લગીર ઊંચી હતી. અત્યારે એ આવી ગઈ એને લીધે પ્રિયાને પણ રાહત લાગી. ‘થેન્ક ગોડ કે લફરું નથી. એવું કંઈ હોત તો કામ અઘરું બનતું. બાકી ગમે તે પ્રોબ્લેમ હોય એનો ઉકેલ શોધી શકાય. વાત શું છે એ બોલ...’

‘તું આરામથી બેસ. હું આઈસક્રીમ લઈને આવું છું...’ પ્રિયાએ ફ્રીઝ ખોલ્યું. આઈસક્રીમનો બાઉલ મનાલીના હાથમાં આપીને બીજો બાઉલ લઈને એ એની સામે બેઠી. ‘મારા સસરા તો દેવપુરુષ હતા પણ સાસુ હિટલર જેવી છે...’ પ્રિયાએ ધીમે ધીમે રામકહાણીનો આરંભ કર્યો. ‘અમે લગ્ન કર્યા ત્યારે મારા સસરાએ તો ખરા હૃદયથી આશીર્વાદ આપેલા પણ સાસુએ કદી પ્રેમથી બોલાવી નથી... એમના છોકરાને ભોળવીને હું જાણે પરાણે એમના ઘરમાં ઘૂસી ગઈ હોય એવું એમના મનમાં છે. સસરાજી ગુજરી ગયા પછી બધો વહીવટ એમના હાથમાં આવ્યો અને મારી કઠણાઈ બેઠી. એક જ ઘટના સાંભળીને તને એમની મનોદશાનો ખ્યાલ આવશે. સાંભળ...’

મનાલી મોજથી આઈસક્રીમ ખાતી હતી. પ્રિયા યાદ કરીને બોલતી હતી. ‘પહેલી વાર રસોડામાં ગઈ ત્યારે ચોકીદારની જેમ એ સામે ઊભાં રહ્યાં. દાળ-ભાત મૂકવા માટે દોઢ વાડકી તુવેરની દાળ લીધી કે તરત એમણે સૂચના આપી કે એક જ વાડકી જોઈશે. એમની વાત ગણકાર્યા વગર મેં દોઢ વાટકી દાળ પલાળીને બાફવા મૂકી દીધી. પત્યું. બચત અને બગાડ વિશે એ વીસ મિનિટ સુધી બોલ્યાં. મારું તો માથું ભમી ગયેલું. ચિડાઈને કહી દીધું કે દાળનો બગાડ નહીં થાય, જેટલી વધશે એટલી પી જઈશ... હળવેથી મારો હાથ પકડીને એ મને રસોડાની બહાર લઈ ગયાં અને ખુરશી પર બેસાડી દીધી. હવેથી તું બધાં બહારનાં કામ પતાવજે... એમણે સ્પષ્ટ આદેશ આપ્યો... રસોડામાં આવવાની જરૂર નથી. બસ, એ પછી ત્યાં રહ્યાં ત્યાં સુધી મેં રસોડામાં પગ મૂક્યો નથી... ડોસીએ વટનાં માયાઁ ગાજર ખાધા...’

‘પછી?’ ખાલી બાઉલ બાજુ પર મૂકીને મનાલીએ પૂછ્યું. ‘આનાથી ગંભીર કોઈ ઘટના?’

‘ઘરખર્ચની બાબતમાં એકવાર જોરદાર જામી ગયેલી. મારો બર્થડે આવતો હતો અને રાજેશ પાસે મેં સોનાની બુટ્ટીની જીદ કરેલી. એ માવડિયાએ એની બાને વાત કરી એમાં તો મહાભારત થઈ ગયું. એ વખતે રાજેશ ગામની એક પેઢીમાં નોકરી કરતો હતો એટલે પગાર ઓછો હતો. ડોસીએ એને સંભળાવ્યું કે કમાતા શીખ... ખૂબ કમાઈને તારી બૈરીને સોનાથી મઢજે પણ અત્યારે મારા પૈસામાંથી આશા ના રાખતો... પછી તો હું પણ મેદાનમાં આવી ગઈ. મોટો ઝઘડો થયો અને અમે બંને પહેરેલે કપડે ઘરમાંથી નીકળી ગયેલાં...’

‘આ ફ્લેટ?મ મનાલીએ પૂછ્યું.’

‘રાજેશની મહેનતનું ફળ...’ પ્રિયાએ તરત કહ્યું. ‘શરૂઆતમાં ભાડે રહેતાં હતાં. પછી હાઉસિંગની આ સ્કીમમાં એ વખતે લાખ રૂપિયા ભરવાના હતા. રાજેશની નોકરી સારી હતી. પગાર પણ સારો હતો પણ સામટા લાખ રૂપિયા એ વખતે લાવવા ક્યાંથી? ગામના જ એક શ્રોફની પેઢી કબૂતરખાનામાં છે. રાજેશ ત્યાં જઈને એ ઠક્કરકાકાને મળ્યો. એમણે સાવ મામૂલી વ્યાજે વ્યવસ્થા કરી આપી. ધીમે ધીમે એમના પૈસા ચૂકવી દીધા. હવે હાઉસિંગના હપ્તા રેગ્યુલર ભરીએ છીએ... વાસ્તુમાં પણ ડોસી ના આવી. ક્યા મોઢે આવે? એ પછી બેબીનો જન્મ થવાનો હતો ત્યારે રાજેશે કાગળ લખેલો પણ ડોસી આવી નહીં... આજકાલ કરતાં બેબી બે વર્ષની થઈ ગઈ. મારું કે બેબીનું મોઢું જોવા એ પધાર્યા નથી...’

‘એમની પાસે ફોન છે?’ મનાલીએ પૂછ્યું ‘ના... કંઈ સામાજિક કામ હોય ત્યારે ડોસી પોસ્ટકાર્ડ લખે છે. અત્યારે ગામનું ઘર રિપેર કરાવવાનુ છે એવા બે કાગળ આવી ગયા. અ માટે પૈસાની જરૂર હશે. રાજેશે જવાનું નક્કી કરી નાખ્યું છે. કોઈ જાતની લાગણી ના હોય ત્યાં એમની સાથે કઈ રીતે રહેવાશે? હું એ ટેન્શનમાં હતી અને તું આવી ગઈ. હવે તું જ કહે. મારી જગ્યાએ તું હોય તો શું કરે?’ મનાલી ગંભીરતાથી વિચારતી હતી. ‘ગામમાં એ એકલાં રહે છે?’ એણે પૂછ્યું. ‘રાજેશે એમને અહીં રહેવા માટે ક્યારેય કહ્યું છે ખરું?’

‘એમને એમની રીતે કોઈની રોકટોક વગર આઝાદીથી રહેવું છે. મારા ઘરમાં આવે તો હવે મારા તાબામાં રહેવું પડે એવું માનીને એ નથી આવતાં... રાજેશે શરૂઆતમાં કાગળ લખેલા પણ એમણે જવાબમાં લખી નાખ્યું કે મને મારી રીતે રહેવા દો...’ મનાલી આંખો બંધ કરીને ગંભીર હતી. એણે આંખો ખોલીને પ્રિયા સામે જોયું. ‘તારે તો ત્યાં ત્રણ જ દિવસ રહેવાનું છેને?’ પ્રિયાએ માથું હલાવીને હા પાડી. ‘મારી વાત માનીશ એવું પ્રોમિસ આપ તો રસ્તો બતાવું...’ એકેએક શબ્દ ઉપર ભાર મૂકીને મનાલીએ હાથ લંબાવ્યો. ‘પ્રોમિસ...’ પ્રિયાએ એના હાથમાં પોતાનો હાથ આપીને વચન આપ્યું. ‘શબ્દશ: પાલન કરવાની તૈયારી હોય તો જ વચન આપજે.

ખાલી થૂંક ઉડાડવાની મને આદત નથી...’

‘જવાનું તો છે જ. એટલે ગોડ પ્રોમિસ...’

‘મારી વાત ધ્યાનથી સાંભળ....’ મનાલીનો અવાજ વધુ ગંભીર બન્યો. ‘મનમાંથી બધી કડવાશ ભૂલીને જાણે પહેલીવાર જતી હોય એ રીતે જ જજે. પૂર્વગ્રહનું પોટલું માથે મૂકીને જઈશ તો એ તને દુશ્મનરૂપે જ દેખાશે માટે પ્લીઝ, એમના પ્રત્યેનો જે ધિક્કાર છે એને તારા મનમાંથી કાઢી નાખ. સિત્તેર-પંચોતેર વર્ષના એ માજી હવે કેટલું જીવવાનાં? દર વર્ષે ત્રણ-ચાર દિવસ એમની સાથે વિતાવવા પડે તોય કુલ કેટલા દિવસ સાચવી લેવાના થશે? નફરતનું ઝેર મનમાં ઘૂંટીને વેરભાવે ત્યાં જઈશ તો સામેથી પણ એવો જ પ્રતિભાવ મળશે.. એક વાત સમજી લે... મા એ ગમે તે ઉંમરે મા જ હોય છે. તને તારી બેબી માટે જેટલી લાગણી છે એટલી જ લાગણી એમને રાજેશ માટે હશે. ગુસ્સામાં કે આવેશમાં એમણે કંઈક કહ્યું હશે અને સામે તેંય કચકચાવીને જવાબ આપ્યો હશે પણ એ બધું ક્યાં સુધી પકડી રાખીશ?

તમામ પૂર્વગ્રહ, વેર અને ધિક્કારથી મુક્ત થઈને ખરા હૃદયથી તારી ખુદની મમ્મીને મળવા જતી હોય એટલી ઉષ્માથી એમની સાથે રહેજે...’ એકી શ્વાસે આટલું બોલીને મનાલી સહેજ અટકી. પ્રિયાનો હાથ લાગણીથી જકડીને એણે ઉમેર્યું. ‘તું જેટલો પ્રેમ આપીશ એટલો નહીં પણ એનાથી વિશેષ પાછો મળશે એ મારી ગેરંટી... આ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી. જિંદગી બહુ ટૂંકી છે પ્રિયા, વેર અને ધિક્કારથી એને વધુ ટૂંકી શા માટે બનાવે છે?’ નીચું જોઈને સ્તબ્ધ બેઠેલી પ્રિયા કંઈ બોલી ના શકી. માથું હલાવીને એણે મનાલીની વાત સ્વીકારી.

***
શનિવારે સવારે પ્રિયા સામાન પેક કરતી હતી એ જોઈને સુખદ આશ્ચર્યથી રાજેશનું મગજ ચકરાઈ ગયું હતું. ‘આ શાલ અને ધાબળો બાને કામમાં આવશે.. એ ચંપલમાં કંજુસાઈ કરે છે એટલે એમના માપના આ નવા ચંપલ ગઈકાલે લઈ આવી. આ બે સાડી પણ એમને ગમશે...’

રાત્રે બાર વાગ્યે રિક્ષા ગામની ડેલી પાસે ઊભી રહી કે તરત બા બહાર આવ્યાં. રાજેશ અને પ્રિયાએ વારાફરતી ઝૂકીને પ્રણામ કર્યા. એ બંનેને આશીર્વાદ આપીને બાએ બેબીને પોતાની બથમાં લઈ લીધી હતી.

‘ઘર રિપેર થઈ ગયું?’ દીવાલો સામે જોઈને રાજેશે પૂછ્યું. ‘દેખાતું નથી?..’ બાએ હસીને ઉમેર્યું. ‘તને નોકરીમાંથી ટાઇમ નહીં મળે એવું લાગ્યું એટલે ધનજીભાઈને કોન્ટ્રાકટ આપીને કરાવી લીધું.’

સવારે બા પૂજા કરતાં હતાં. પ્રિયા રસોડામાં ઘૂસી. ‘દાળમાં ધ્યાન રાખજે...’ બાએ હસીને સૂચના આપી. ‘જેટલી વધશે એટલી પી જવી પડશે...’ પ્રિયા પણ હસી પડી.

બપોરે જમ્યા પછી ત્રણેય ઓરડામાં બેઠાં હતાં. બેબી બાના ખોળામાં ઊંઘી ગઈ હતી.

‘તમે આવ્યાં અને મારા માટે યાદ કરીને બધું લાવ્યાં એ બહુ ગમ્યું.’ બાએ ધીમા અવાજે બોલવાનું શરૂ કર્યું. ‘આ દેહનો કોઈ ભરોસો નથી એટલે ક્યારની તમારી રાહ જોઈને બેઠી હતી. તારા બાપાની ઇચ્છા હતી કે તું ખૂબ કમાય અને મોટો માણસ બને. અહીં ગામમાં ને ગામમાં તારી કિંમત વધવાની નહોતી એટલે તમે ગયાં ત્યારે રોક્યાં નહોતાં. મારો છોકરો ટિચાઈ ટિચાઈને આગળ વધશે એટલો વિશ્વાસ હતો મારા લોહી પર... ફલેટ ખરીદવા માટે પૈસાની જરૂર હતી અને તું ઠક્કરકાકાને મળેલો એટલે બીજા જ દિવસે ઠક્કરકાકા મને પૂછવા આવેલા. પોસ્ટ ઓફિસમાં તારા બાપાએ જે એફ.ડી. કરાવેલી એ તોડીને એમાંથી લાખ રૂપિયા મેં એમને આપેલા અને વાત ખાનગી રાખવાનું કહેલું. બાપના પૈસા દીકરાને નહીં તો પછી કોને કામમાં આવવાના હતા?’

બંને સ્તબ્ધ બનીને સાંભળતાં હતાં. બાએ પ્રિયા સામે જોયું. ‘સાથે રહીએ એટલે વાસણ ખખડે. કારણ વગર મન ઊંચાં રહે એ રીતે સાથે રહેવાની કોઈ જરૂર નહોતી એટલે અહીં એકલા રહેવાનો નિર્ણય કરી લીધેલો. આખી શેરીનાં બધાં છોકરાંઓ ચિંધેલું કામ કરી આપે છે એટલે કોઈ તકલીફ નહોતી... રૂપિયા કરતાં રૂપિયાનું વ્યાજ વહાલું હોય. તારે પિયરમાં કોઈ નથી એટલે તારી ડિલિવરીમાં આવવાનું નક્કી કરેલું. બધી તૈયારી કરેલી પણ એ જ વખતે બાથરૂમમાં લપસી પડી અને ડાબા પગમાં ફ્રેકચર થઈ ગયું. ઓપરેશન કરીને સિળયો નાખવો પડ્યો અને ચાર મહિના ખાટલામાં રહી.

ગામનાં મણિમાસીએ ખડેપગે ચાકરી કરી. એ વખતે તમને આ સમાચાર નહોતા જણાવ્યા એનું એક કારણ એ કે પહેલા જ ધડાકે તમને મારી વાત બહાનું લાગત અને ધારો કે હકીકત માલૂમ પડેત તો પણ તમે તમારી પળોજણમાં ગૂંચવાયેલાં હતાં એટલે કઈ રીતે આવતાં? સાજા થઈને આવવાનું વિચાર્યું ત્યારે તાવ અને ખાંસીમાં પટકાઈ. ડોક્ટરે કહ્યું કે ટીબીની અસર છે. હું તમારી સાથે રહું તો આ નાના ફૂલને તરત ચેપ લાગી જાય એટલે ના આવી અને તમને જાણ પણ ના કરી...’

બાએ સહેજ અટકીને ઊંડો શ્વાસ લીધો અને બંનેની સામે જોયું. ‘આ ઘરના બધા દસ્તાવેજ કરી રાખ્યા છે એટલે કાલે હું ના હોઉં તો તમને કોઈ તકલીફ ના પડે. બેન્કના લોકરમાં મારી મરણમૂડી જેવા નવ તોલાના દાગીના હતા એ ઉપાડી લાવી છું એ પ્રિયાને આપી દેવાના છે. સોનું, ઘર કે પૈસા કંઈ જોડે લઈને જવાની નથી અને હવે દેહનો કોઈ ભરોસો નથી એટલે તમને બોલાવી લીધા...’ એ બોલતાં હતાં. રાજેશ અને પ્રિયા ભીની આંખે ચૂપચાપ સાંભળતાં હતાં.

સ્વપ્નમાં આવી ચઢે છે માતબર કન્યા સખી, કેટલી ને ક્યાં સુધી જાળવવી આમન્યા સખી!

એ મારી કારકિર્દીની પ્રથમ નોકરી હતી. એ સ્થળે હું રહ્યો તો માત્ર અઢી જ મહિના પૂરતો, પણ એ સમયની યાદો હજુએ તાજી છે. લોકો કહે છે કે પ્રથમ પ્રેમ અને પહેલું ચુંબન ક્યારેય ભૂલાતાં નથી, આ યાદીમાં હું પ્રથમ નોકરીને પણ અવશ્ય મૂકું છું.

બહુ રોમાંચસભર દિવસો હતા. જિંદગીના પચીસ-પચીસ વરસ સુધી શિક્ષક પિતાના પગારમાંથી રોટીનો ટુકડો ચોરતો આવ્યો હતો, હવે પ્રથમ વાર નોકરીના તવા ઉપર શેકાતી પરિશ્રમની રોટીમાંથી મારા ખુદના પસીનાની સુગંધ આવી રહી હતી. અને નામની આગળ લખાતા ‘ડોક્ટર’નો પણ એક આગવો નશો હતો. આ એક નાનકડા છોગાની પ્રાપ્તિ માટે મેં શૈશવનાં તોફાનો, કિશોરાવસ્થાની મજાઓ અને યુવાનીનું રેશમ બાળીને રાખ કરી નાખ્યું હતું. મને યાદ છે, જે દિવસે મારા નામનો રબ્બર સ્ટેમ્પ તૈયાર થઈને આવ્યો હતો ત્યારે વિના કારણ હું કલાકો સુધી કોરા કાગળ ઉપર સિક્કાઓ છાપતો રહ્યો હતો.

વીસ માણસો રહી શકે એવા આવાસમાં હું એકલો જ હતો. નવરો ન પડું એ માટે મોડે સુધી દરદીઓ તપાસતો રહેતો હતો. ક્યારેક કમ્પાઉન્ડર ટકોર કરી જતો હતો, ‘થાક નથી લાગતો, સર? તમારા પહેલાંના જે ડોક્ટરો હતા એ તો ક્યારે કામ પતે અને ક્યારે ઘરભેગા થવાય એની જ ફિરાકમાં રહેતા હતા...’

હું જવાબ આપતો હતો, ‘એ લોકોનું તો ઘર પણ એમની સાથે હશે ને! મારે તો ફક્ત મકાન જ છે.’ વાત સાચી હતી, મારો પરિવાર અમદાવાદમાં હતો. હું જો નવરો પડું તો એકલો પડું. ઘરની કમી મારા ખાલી આવાસને વધુ ખાલી કરી નાખે. મારા દરદીઓનું કામ તનને તોડી નાખતું હતું, તો મનને રોકી પણ રાખતું હતું. અલબત્ત, સાંજ પછી તો સમય પસાર કરવો મુશ્કેલ હતો.

હું મિત્રોની શોધમાં હતો, જેમની સાથે ઊઠતી સાંજ અને ઊગતી રાતના સંધિકાળ સમા બે-ત્રણ કલાક વિતાવી શકાય. અને એક મિત્ર મળી આવ્યો. હોસ્પિટલની સાવ નજીકમાં જ રહેતો હતો. વયમાં મારાથી ચારેક વરસ નાનો હતો. અચાનક એક સાંજે મારા ક્વાર્ટરમાં ચડી આવ્યો.

હું બાલ્કનીમાં ઝુલતા હિંચકા ઉપર તકિયાના સહારે આડો પડ્યો હતો. દૂર બારણામાંથી એનો અવાજ સંભળાયો, ‘મે આઈ કમ ઈન, સર?’

‘યસ, અફ કોર્સ!’ મારો જવાબ. અને એક ગોરો, પાણીદાર આંખોવાળો પાતળીયો યુવાન ઘરમાં દાખલ થયો. ડ્રોઇંગ રૂમ વીંધીને બાલ્કનીમાં આવ્યો. મેં ચÃધેલી ખુરશીમાં બેસી ગયો.

‘સર, ગુડ ઇવનિંગ! મારું નામ નિવેશ છે. હું મેડિકલ સ્ટુડન્ટ છું. સામેની સોસાયટીમાં રહું છું. ફાઇનલ એમ.બી.બી.એસ.ની પરીક્ષા આડે થોડાક જ દિવસો બચ્યા છે. ઘરે વાંચવા માટે આવ્યો છું.’

‘કોલેજ?’

‘બી.જે. મેડિકલ કોલેજ, અમદાવાદ. મારા મિત્રો પરીક્ષાની તૈયારી માટે કેમ્પસમાં જ રોકાયા છે. પણ મારે તો સંપૂર્ણ શાંતિ જોઈએ, માટે હું તો ઘરે જ...’

‘આઈ કેન અન્ડર સ્ટેન્ડ યુ. મારે પણ તારી જેમ જ હતું.’

‘પણ સાવ મારા જેવું નહીં હોય, હું તો અહીં આવીને ફસાઈ ગયો છું. ઊલમાંથી ચૂલમાં પડ્યો છું.’

‘કેમ, એવું તે શું થયું?’

‘હું આવ્યો’તો પરીક્ષાની પૂર્વતૈયારી કરવા માટે, પણ અમારા ઘરની સામે જે ઘર આવેલું છે...’

‘એક મિનિટ! તું પ્રાર્થના સોસાયટીમાં રહે છે ને? ઘરનો નંબર?’ અત્યાર સુધીમાં હું એ નાનકડા શહેરની ભૂગોળથી ઠીક-ઠીક પરિચિત થઈ ગયો હતો. એ બધી કૃપા દરદીઓની અને એમના કેસ-પેપરમાં નોંધાતાં ઠામ-ઠેકાણાંની.

‘દસ નંબર.’

‘તો તારી બરાબર સામેનું મકાન એટલે એક નંબરનું. બરાબર છે?’

‘હા, પણ તમને એ વાતની શી રીતે ખબર?’

‘મને ખબર ન હોય તો બીજા કોને હોય? ત્યાં તો જમનભાઈ દવે રહે છે ને? એમની ઘરવાળી ભાનુબેન અને દીકરી...’

‘તોરલ’, નિવેશ બોલી ઊઠ્યો, ‘એ તોરલની જ બધી રામાયણ છે. એ મને ખૂબ ખલેલ પહોંચાડે છે. હું ગમે તેટલો પ્રયત્ન કરું તો પણ અભ્યાસમાં એકચિત્ત થઈ શકતો નથી. જો કહેવા જાઉં છું તો સામે ચોંટે છે. ઝઘડો કરે છે. મને થયું કે તમે કદાચ આ લોકોને સમજાવી શકો.’

નિવેશનું અનુમાન સાવ સાચું હતું. જમનભાઈ દવેને પેટની બીમારી હતી. જૂનો મરડૉ. અઠવાડિયામાં આઠ વાર મારી પાસે આવવું પડતું. ક્યારેક એમની સાથે પત્ની ભાનુબહેન આવતાં, ક્યારેક દીકરી તોરલ. દીકરી ચાંદનો ટુકડો હતી, પણ સ્વભાવે આગ ઝરતો સૂરજ હતી. ભાનુબહેન એની ઓરમાન માતા હતી. એનો ત્રાસ વેઠી-વેઠીને તોરલ આવી થઈ ગઈ હતી. એકાદ કલાક બેસીને નિવેશ ચાલ્યો ગયો. મેં વળતે દિવસે જ એનું કામ હાથ ઉપર લીધું. સવારે જમનભાઈ દવા લેવા માટે આવ્યા. સાથે તોરલ હતી. રોજની માફક જમનભાઈએ મને આગ્રહ કર્યો, ‘ક્યારેક અમારું આંગણું પાવન કરો, સાહેબ! સામે જ તો રહીએ છીએ. પહેલું સગું પડોશી.’

મેં ચોક્કસ દિશામાં તીર તાકર્યું, ‘ઘરમાં કોઈને એક કપ સારી ચા બનાવતાં આવડતું હોય તો જ હું આવું.’

તીરથી ઘવાયેલી મૃગલીએ તરત જ જવાબ આપ્યો, ‘આજે સાંજે જ આવો. મને તો ચા બનાવતાં આવડે છે, તમને પીતા આવડે છે કે નહીં એ વાતના પારખાં થઈ જશે!’ બસ, આમંત્રણ અપાઈ ગયું ને લેવાઈ ગયું. સાંજે સાતેક વાગ્યે મેં પ્રાર્થના સોસાયટીના એક નંબરના મકાનના ફિળયામાં પગ મૂક્યો. નિવેશની ફરિયાદનું કારણ મને ત્યાંથી જ સમજાઈ ગયું. જમનભાઈના ઘરમાં અડધું ગામ સાંભળી શકે એટલા મોટેથી રેડિયો વાગી રહ્યો હતો. પહેલા ધોરણમાં ભણતો વિદ્યાર્થી પણ ભણી ન શકે, બાપડા નિવેશની શી હાલત થતી હશે?

ત્યાં હું એકાદ કલાક બેઠો હોઈશ. મેં નોંધ્યું કે તોરલની દશા નોકરાણી કરતાં સારી ન હતી. અપરમા ઘરનું બધું કામ એની પાસે કરાવતી હતી, પોતે તો સોફામાં બેસીને આખો દિવસ જોર-જોરથી રેડિયો વગાડ્યા કરતી હતી. આટલાં દુ:ખોની વચ્ચે પણ તોરલ એ ઘરની રોશની સાબિત થઈ રહી હતી. એણે બનાવેલી ચાની પ્રશંસા કરીને હું જવા માટે ઊભો થયો. જતાં-જતાં ટકોર કરવાનું ન ભૂલ્યો, ‘તમારા રેડિયોના ગીતો મને પણ સંભળાય છે. તમારા કાન માટે આટલો અવાજ નુકસાનકારક સાબિત થશે. તમારી સોસાયટીના લોકો પણ તમારાથી નારાજ છે.’ આટલું પૂરતુ થઈ પડ્યું. આકાશવાણીનું અમદાવાદ કેન્દ્ર એ સોસાયટી માટે શાંત થઈ ગયું.

પણ નિવેશની ફરિયાદ ત્યાંની ત્યાં જ ઊભી હતી, ‘સર, તમે કંઈ કર્યું નહીં! જ્યારે એ બીજી વાર મને મળ્યો ત્યારે બોલ્યો, ‘પેલી તોરલની ખલેલ હજુ ચાલુ જ છે.’

બીજા દિવસે જમનભાઈ દવા લેવા આવ્યા, સાથે તોરલરાણી પણ પધાર્યા હતાં. મેં વાત-વાતમાં મમરો મૂક્યો, ત્યારે તોરલે ખુલાસો કર્યો, ‘રેડિયો તો એ જ દિવસથી મૂગો થઈ ગયો છે, પણ હવે મારી મા મોટેથી રાગડા પાડીને ફિલ્મી ગીતો લલકારે છે.’

‘રાગ કે રાગડો? તારી મમ્મી કેવું ગાય છે?’

‘ખરબચડા પથ્થર સાથે પતરાનું ડબલું ઘસાય અને જેવો અવાજ નીકળે એના જેવું! પણ તમને આ બધી ફરિયાદો કોણ કરી જાય છે?’

મેં કહી દીધું ‘તમારી સામે રહે છે એ દસ નંબરી. બિચારો પરીક્ષાની તૈયારી માટે આવ્યો છે, પણ...’

તોરલ હસી પડી, ‘ઓહ! પેલો ભણેશરી? એને જો વાંચવું જ હોય તો આંખો ચોપડામાં રાખે ને, શા માટે એના કાન અમારા ઘર તરફ રાખે છે?’

એ દિવસથી તોરલનાં ઘરમાં પતરાનું ડબલું પથ્થર સાથે ઘસાતું બંધ થઈ ગયું. પણ નિવેશની ફરિયાદ હજુ ત્યાંની ત્યાં જ ઊભેલી હતી. ત્રણ-ચાર દિવસ પછી એ ફરી પાછો મારે ત્યાં બેસવા આવ્યો. વાત-વાતમાં એ બોલી ઊઠ્યો, ‘સર, તમે પેલી બાબતમાં કંઈ કર્યું નહીં!’

‘અરે! મને ખબર છે ત્યાં સુધી તો જમનભાઈના ઘરમાં તદ્દન શાંતિ સ્થપાઈ ગઈ છે. હવે તને રેડિયો તરફથી પણ ખલેલ નહીં પહોંચતી હોય અને ભાનુબેન તરફથી પણ!’

‘મેં એ બે વિશે ક્યાં ફરિયાદ કરી હતી?! મેં તો એવું કહ્યું હતું કે મને તોરલ ‘ડિસ્ટર્બ’ કરે છે.’ નિવેશના ગાલ લાલ થઈ ગયા. ‘વન મિનિટ, નિવેશ! આઈ ડિડન્ટ ગેટ વ્હા‹ટ યુ સે! તને તોરલ શી રીતે ડિસ્ટર્બ કરી રહી છે?’

‘મને તો એમ કે તમે આ એક વાક્યમાં સમજી જશો, પુરુષ છો અને જુવાન છો... એટલે...! તમે હજુ સુધી તોરલને ધ્યાનથી જોઈ નથી લાગતી, સર!’

મારા દિમાગની બત્તી જલી ઊઠી, ‘આઈ સી! હવે મને સમજાય છે કે સામા બારણે અપ્સરા રહેતી હોય તો જુવાન પુરુષને કેવી અને કેટલી ખલેલ પહોંચે...? તારે મારી એ કામ માટે મદદ જોઈએ છે? આર યુ સિરીયસ એબાઉટ હર? યાદ રાખજે, મા વગરની છોકરી છે. પહેલેથી દુ:ખી છે, દગો આપીને વધારે દુ:ખી તો નહીં કરે ને?’ નિવેશે ઊભા થઈને મારા પગ પકડી લીધા, ‘વચન આપું છું, સર! તોરલને રાણીની જેમ રાખીશ.

તમે મારી જિંદગી બનાવી આપો, હું તોરલની જિંદગી બનાવી આપીશ. આ કામ તમારા સિવાય બીજા કોઈથી થાય તેમ નથી...’ ‘સારું! આવતી કાલે ફરીવાર તોરલના ઘરે એનાં હાથની ચા પીવા જવું પડશે. બીજું શું? પછી તો એ મીઠી-મીઠી ચા જિંદગીભરને માટે તારા નામે લખાઈ જવાની છે.’ મેં છેલ્લું તીર છોડ્યું. થનગનતો મૃગલો શરમાઈ ગયો.
(શીર્ષક પંક્તિ: હેમેન શાહ)

તું દરિયો છે તો મારું નામ ઝાકળ છે એ જાણી લે નદીની જેમ દોડીને તને મળવા નહીં આવું

આખું શરીર તૂટતું હતું તો પણ અંગડાઇ સવારના છ વાગ્યે ઊઠી ગઇ. આઠ મહિનાનો દીકરો સૂરજ અને અઠ્યાવીસ વર્ષનો પતિ અમન એક સરખી ગાઢ નિદ્રામાં ગુમ થઇને સૂતેલા હતા. સહેજ હસીને, માથું ઝટકાવીને અંગડાઇ બાથરૂમમાં સરકી ગઇ. મનમાં બબડી રહી, ‘આ પ્રેમ પણ ગજબની ચીજ છે ! પપ્પાના ઘરે હતી ત્યારે હું છેક સાડા નવ વાગ્યે ઊઠતી હતી. ઘરમાં સૌથી છેલ્લી. જ્યારે અહીં સાસરીમાં સૌથી વહેલી ઊઠું છું ને સૌથી મોડી સૂવું છું. તેમ છતાં કંટાળો નથી આવતો; કારણ? કારણ કે હું અમનને પ્રેમ કરું છું.’

નાહી-ધોઇને અંગડાઇ કિચનમાં ઘૂસી. સાસુ-સસરા માટે ચા-નાસ્તો તૈયાર કર્યો. બાથરૂમમાં જઇને ગીઝર ઓન કર્યું. ગરમ પાણીથી બબ્બે બાલદીઓ ભરાઇ ગઇ એ પછી સાસુને જગાડ્યાં, ‘મમ્મીજી ! ઊઠો ! જય શ્રી કૃષ્ણ.’ આ એનો નિત્યક્રમ હતો. એ સાસુને ઉઠાડે; પછી સાસુ સસરાને જગાડે. સાત વાગતાંમાં તો ઘર પૂજા-પાઠના મંત્રોચ્ચાર અને ઘંટડીના અવાજથી ગુંજી ઊઠ્યું. અમન અને સૂરજ તો પણ ઘોરી રહ્યા.

છેક સાડા આઠ વાગ્યે અંગડાઇએ પતિને જગાડ્યો. પ્રેમથી, માથાના વાળમાં હળવો હાથ ફેરવીને, ગાલ ઉપર હૂંફાળું ચુંબન કરીને, ‘એઇ..., જાગો હવે ! સાડા આઠ વાગી ગયા. તમે બ્રશ કરીને આવો ત્યાં સુધીમાં હું તમારા માટે ઓમલેટ બનાવું છું.’

ચુસ્ત વૈષ્ણવ વણિક પરિવારમાં ઓમલેટ ?! આ પણ એક જબરો વિરોધાભાસ હતો. અંગડાઇના પપ્પાના ઘરમાં તો કાંદા-લસણની પણ મનાઇ હતી. એનાં સાસુ-સસરા પણ ‘જય-જય શ્રી ગોકુલેશ’ના મુખપાઠમાંથી ઊંચા આવતાં ન હતાં. પણ અમન પાંચ વર્ષ ઘરથી દૂર હોસ્ટેલમાં રહીને ભણ્યો હતો એટલે ઓમલેટ ખાવાની આદત પડી ગઇ હતી. અને પતિનું મન સાચવવા માટે અંગડાઇ પોતાનાં સાસુ-સસરાને છેતરી લેતી હતી.

રોજ સવારે જ્યારે બંને વૃદ્ધો રણછોડજીના મંદિરે દર્શન કરવા જાય ત્યારે એ અમન માટે ભાવતી વાનગી બનાવી દેતી હતી. અને પછી બધું જેમનું તેમ કરી દેતી હતી. કોઇ હવા સૂંઘીને પણ ઇંડા કે કાંદાની ગંધ પકડી ન શકે !

‘તું તો ભારે જબરી છે, અંગડાઇ! ત્રણ વર્ષથી ઘરમાં ઓમલેટ બનાવે છે, પણ મમ્મી-પપ્પાને ખબર સુધ્ધાં પડી નથી.’ અમન ક્યારેક ખુશ થતો ત્યારે પત્નીની પ્રશંસા કરી લેતો.

‘સાચું કહું, અમન? મમ્મી-પપ્પાને છેતરવાં એ મને પણ ગમતું નથી.’

‘તો પછી તું આટલી હિંમત કેમ કરે છે?’

‘કારણ કે હું તને પ્રેમ કરું છું. તને ખુશ રાખવા માટે હું બધું જ કરી શકું છું, ગમે તે હદે જઇ શકું છું.’

‘સારું, ત્યારે તમે જે છાપું વાંચી રહ્યાં છો એ જરા મારી તરફ આવવા દો! ખબર છે ને કે મને ગરમાગરમ ચા સાથે ગરમાગરમ સમાચારો વાંચવાની પણ આદત છે?!’ કહીને અમને પત્નીના હાથમાંથી અખબાર ખૂંચવી લીધું. આ એનો રોજનો ક્રમ હતો. નાસ્તાના સમયે અખબાર ઝૂંટવી લેવાનું. અંગડાઇ વિચારતી રહી : ‘પપ્પાના ઘરે મારું કેટલું માન-પાન હતું ? ઘરમાં સૌથી મોડી જાગ્યા પછી હું પપ્પા પાસે જતી એટલે પપ્પા અધૂરું છાપું મારા હાથમાં સોંપી દેતા ! અને અહીં આવ્યા પછી ક્યારેય નિરાંતે છાપું વાંચવાનો સમય જ નથી મળતો.

હમણાં રસોઇ બનાવવી પડશે. પછી ‘જોબ’ ઉપર પહોંચી જવું પડશે. બપોરે લંચ અવરમાં ઘરે આવીને સાસુ-સસરાને જમાડવા, સૂરજને પેટ ભરાવવું, એના માટે પૌષ્ટિક પ્રવાહી આહાર બનાવીને ફ્રીઝમાં મૂકી દેવો, કામવાળી બાઇ પાસે વાસણો મંજાવવા અને ફરી પાછાં નોકરી ઉપર હાજર થઇ જવું. સાંજે ઘરે આવ્યા પછી પાછું એનું એ જ ચક્કર. સાંજની રસોઇ, રાતનું ભોજન, રાતનાં વાસણ !’

ક્યારેક અમન એને પૂછી લેતો. ક્યારેક જ, ‘‘થાકી જાય છે ને?’’

‘હા, દિવસની દોડધામ અને રાતના ઉજાગરા. અડધી રાત સુધી તું મને સૂવા નથી દેતો અને બાકીની અડધી રાત તારો દીકરો મને જગાડે છે. સુવાવડ પછી બીજી સ્ત્રીઓ ફૂલીને ઢોલ જેવી બની જતી હોય છે, જ્યારે મેં આઠ મહિનામાં દસ કિલો જેટલું વજન ગુમાવ્યું છે.’

‘આ અફસોસ છે કે ફરિયાદ?’

‘બેમાંથી કંઇ નથી; ફક્ત પ્રેમ છે.’ જવાબ આપતી અંગડાઇની આંખો ગૌરવ અને સંતોષની મશિ્ર લાગણીથી ચમકી રહી.

પાંચ વર્ષ પસાર થઇ ગયાં. પૂરાં પાંચ વર્ષ. ઘટનાસભર અને પસીનાસભર. અંગડાઇ જાત નિચોવીને અમનનો સંસાર મહેકથી છલકાવતી રહી. ક્યારેક એ વિચારતી કે એ શું કરી રહી છે ! ઘરકામવાળી બાઇ, રાંધવાવાળી રસોયણ, ઘરને સ્વચ્છ રાખનાર સફાઇ કામદાર, નોકરડી, ચાકરડી, આયા, ધોબણ, બેબી સીટર, ઘરડાં સાસુ-સસરાની ચાકરી કરનારી કેર-ટેકર અને આટલી બધી ભૂમિકાઓ ભજવ્યા પછી પાછી ‘શયનેષુ રંભા’ તો ખરી જ ! જો પ્રેમ નામના તત્વને બાદ કરી નાખવામાં આવે તો આટલાં બધાં કામ માટે ‘ગુલામડી’ કે ‘વેિઠયણ’ જેવા શબ્દો પણ ઓછા પડે ! દર મહિને એક લાખ રૂપિયા ખરચે તો પણ અમનને આટલાં બધાં કામો કરી આપનારા મજૂરો ન મળે ! ખરેખર પ્રેમ મહાન છે.

બપોરના સાડા બાર વાગ્યા હતા. અંગડાઇ નોકરી ઉપર હતી. એની ઓફિસમાં બેસીને કામ કરી રહી હતી, ત્યાં ઓપરેટરે એને લાઇન આપી, ‘મેડમ, આપ કા ફોન હૈ. બાત કિજીયે.’ સામે છેડે કોઇ યુવતીનો અવાજ હતો.

‘‘હલ્લો! આર યુ મિસિસ અમન મહેતા ? આઇ એમ જુલી. આઇ વોન્ટ ટુ ટોક ટુ યુ...’’

અંગડાઇ કોઇ જુલી-ફુલીને ઓળખતી ન હતી, છતાં એણે કહી દીધું, ‘બોલો, હું જ અંગડાઇ અમન મહેતા છું. શું વાત કરવી છે તમારે?’

‘ફોન ઉપર નહીં; હું અડધા કલાકમાં આવું છું, તમે ઓફિસમાં જ છો ને?’ અંગડાઇની ‘હા’ સાંભળીને જુલીએ ફોન કાપી નાખ્યો. થોડીવાર પછી એ અંગડાઇની સામેની ખુરશીમાં બેઠી હતી.

‘આઇ એમ સોરી, અંગડાઇ, હું જાણું છું કે હું જે કહેવા માટે આવી છું તે સાંભળીને તમને દુ:ખ થશે, પણ મને આશા છે કે તમે મને અને અમનને યોગ્ય રીતે સમજવાની કોશિશ કરશો.’ જુલીએ પાણી પહેલાં પાળ બાંધવા માંડી.

‘અમન ? હી ઇઝ માય હસબન્ડ. મારે મારા પતિને સમજવા માટે કોશિશ શા માટે કરવી પડે ? હું એને સમજીને તો પરણી છું એની સાથે. તમને ખબર છે ? લગ્ન કરતાં પહેલાં હું અને અમન બહુ સારા મિત્રો હતા. પાંચ વર્ષથી એકબીજાના ગાઢ પરિચયમાં જીવ્યાં પછી અમે લગ્ન કર્યાં છે. અને તમે મને એમ કહો છો કે મારે હજુ અમનને સમજવાની કોશિશ કરવી જોઇએ ? શા માટે ?’

‘કારણ કે...’ જુલીએ ધડાકો કર્યો, ‘હું અને અમન પ્રેમમાં છીએ.’

‘વ્હોટ?!’ અંગડાઇ ઊભી થઇ ગઇ. પછી તરત જ એને ભાન થયું કે અત્યારે એ ઓફિસમાં બેઠી છે અને ઓફિસમાં બીજા કર્મચારીઓ પણ હાજર છે. એ પાછી ખુરશીમાં બેસી ગઇ. અવાજને પણ એણે મૂળ સપાટી ઉપર લાવી દઈ પૂછી લીધું, ‘મામલો શું છે ? ટેલ મી ઇન ડીટેઇલ.’

જુલી બોલતી ગઇ, બોલતી રહી, ‘હું અને તમારો પતિ એક જ કંપનીમાં સાથે કામ કરીએ છીએ. મને અમન ગમી ગયો. એને પણ તમારાથી ફરિયાદો છે. અમે છેલ્લાં ત્રણેક વર્ષથી એકબીજાની સાથે ‘સ્ટેડી’ છીએ.’

‘સ્ટેડી મીન્સ વ્હોટ ? તમારા સંબંધો...?’

‘‘હા, અમે કશું જ બાકી નથી રાખ્યું. પણ હું હવે હોટલોના બંધ કમરા વચ્ચે ઊજવાતા સંસારથી કંટાળી ગઈ છું. મારા ઘરે પણ આ બાબતની ગંધ આવી ગઇ છે. મારાં મમ્મી-પપ્પાએ છોકરાઓ બતાવવા માંડ્યા છે, પણ એક પણ મુરતિયો મારા જેટલું કમાઇ શકે તેવો નથી. છેવટે મેં ફેંસલો કરી લીધો છે.’

‘શું ?’

‘ફ્લેટ રાખીને જુદાં રહેવાનો. પપ્પાને મેં મનાવી લીધા છે. એ લોકોને પણ અમન ગમી ગયો છે. એ પરણેલો છે એની સામે અમારા ઘરમાં કોઇને વાંધો નથી. બસ, તમે મંજૂરી આપો એટલી વિનંતી કરવા આવી છું.’

અંગડાઇ જોઇ રહી. કેવી ફાલતુ લાગી રહી છે આ છોકરી ! સાવ સળેકડી જેવી દૂબળી-પાતળી, કાળી, પાતળો લાંબો ચહેરો, ચશ્માંને કારણે હતી એના કરતાંયે વધારે અનાકર્ષક લાગતી જુલીમાં અમન શું જોઇ ગયો હશે કે પોતાની જેવી ખૂબસૂરત પત્નીને મૂકીને એની સાથે રહેવા માટે તૈયાર થઇ ગયો હશે ?

‘તમે ગભરાશો નહીં...’ જુલી બોલ્યે જતી હતી, ‘હું અમનને સાવ છીનવી લેવા નથી માંગતી. આપણે અઠવાડિયાના તમામ દિવસોને એકાંતરા વહેંચી લઇશું. અમન આપણાં બંનેનો સહિયારો પતિ બની રહેશે.’

અંગડાઇએ એક ઊંડો શ્વાસ છાતીમાં ભરીને મુદ્દાનો પ્રશ્ન પૂછી નાખ્યો, ‘અમનને આ વાતની જાણ છે?’

‘હા, એણે તો મને તમને મળવા માટે મોકલી છે. તમે ન માનતાં હો તો એને પૂછી શકો છો.’ જુલીએ જ અમનને મોબાઇલ નંબર લગાડ્યો. સેલફોન અંગડાઇના હાથમાં મૂકી દીધો.

અંગડાઇ રડમસ થઇ ગઇ, ‘શા માટે, અમન? મારામાં તને શાની ખોટ લાગી ?’

અમને જગતભરના પુરુષોનું સર્વસામાન્ય બહાનું આગળ કર્યું, ‘આમ તો તું બધી રીતે મને ગમે છે, ડાર્લિંગ ! પણ જુલીની સાથે મારે ઇમોશનલ બોન્ડેજ રચાઇ ગયું છે. અમારી વેવલેન્થ મેચ થાય છે.’

‘વેવલેન્થ તો આપણીયે મેચ થતી હતી, અમન! પણ હવે હું તને ઓળખી ગઇ છું. તું પુરુષ હોવામાંથી ક્યારેય ઉપર ન ઊઠી શક્યો. જાનવર હતો, જાનવર જ રહ્યો. હું તારા માટે, તારા પરિવાર માટે જાત ઘસી-ઘસીને ખતમ થઇ ગઇ. અને તેં મને શોકયનું ઇનામ આપ્યું! પણ એક-બે વાત કાન ખોલીને સાંભળી લે! હું તારી અને જુલીની આ લંપટલીલાને ક્યારેય લીલી ઝંડી આપવાની નથી. હું તમને ઉઘાડા પાડીશ. જરૂર પડે તો હું પોલીસ પાસે જઇશ, કાનૂનના બારણે ટકોરા મારીશ, મીડિયાની પણ મદદ લઇશ અને તને ઉઘાડો પાડવા માટે હું પણ ઉઘાડી થઇશ.

રાજકોટમાં એક યુવતી કપડાં કાઢીને સડક ઉપર નીકળી પડી હતી એનો આક્રોશ હવે મને સમજાય છે. તને એમ હશે કે એક છોકરાની મા બન્યાં પછી હું ક્યાં જવાની છું ? પણ અમન, હું એકવીસમી સદીની શિક્ષિત અને કમાતી નારી છું. મારા ઘરને સુઘડ રાખવાનું પણ મને આવડે છે અને એને સલામત રાખતાં પણ મને આવડે છે. ધીસ ઇઝ અ વોર્નિંગ ટુ બોથ ઓફ યુ!’ અંગડાઇના અવાજમાં આગ હતી. એણે ફોન કાપ્યો ત્યાં સુધીમાં સામે છેડે બેઠેલો અમન પણ ઠંડોગાર થઇ ચૂકયો હતો અને અંગડાઇની સામે બેઠલી જુલી પણ બરફની પૂતળી બની ચૂકી હતી. ‘સોરી, દીદી! આઇ ડોન્ટ વોન્ટ ટુ હર્ટ યુ. હું બીજી નોકરી શોધી લઇશ...’ આટલું બોલીને જુલી છૂમંતર થઇ ગઇ.

(શીર્ષક પંક્તિ : ખલીલ ધનતેજવી)

Sunday, July 11, 2010

અમે અમારી રીત પ્રમાણે રાતોને અજવાળી છે તમે ઘરે દીવો સળગાવ્યો અમે જાતને બાળી છે

બપોરના દોઢ વાગ્યે ઝુબાન ઘરે આવી. લંચ અવરમાં ઘરે આવવાનો એનો નિત્યક્રમ હતો. ઘરનું બંધ બારણું ઉઘાડવા માટે એણે પર્સમાંથી ચાવી કાઢી અને કી-હોલમાં ભરાવી, પણ એના અપાર આશ્ચર્ય વચ્ચે ચાવી ઘુમાવતા પહેલાં જ બારણું ખૂલી ગયું. આશ્ચર્યના એક દ્રશ્યની પાછળ આઘાતનું બીજું દ્રશ્ય તૈયાર જ હતું.

‘વેલકમ! ક્યાં જઇ આવ્યાં?’ ડ્રોઇંગરૂમમાં સોફા ઉપર બેઠેલા સુરાગે દાઢમાં પૂછી લીધું. સામાન્ય રીતે સુરાગ પત્નીને એકવચનમાં સંબોધતો હતો, પણ આજે એ માનવાચક સંબોધન કરી રહ્યો હતો એમાં માન ઓછું અને કટાક્ષ વધારે ઝલકતો હતો. ઝુબાન થોડી ક્ષણો પૂરતી સ્તબ્ધ થઇ ગઇ, કારણ કે આ સમયે તો સુરાગ એની ઓફિસમાં હોવો જોઇએ, એને બદલે અત્યારે ઘરમાં ક્યાંથી? અને શા માટે? ઝુબાન અભિનય કરતી હોય એવું હસી પડી, ‘બીજે ક્યાં જવાનું હોય! હું મારી ઓફિસમાં જ ગઇ હોઉં ને! તમને તો ખબર છે, રોજ આ સમયે હું લંચ માટે ઘરે આવતી હોઉં છું.’

‘ચાલો, માની લીધું! પણ હાથમાં શું છે?’

‘લંચ બોક્સ...આઇ મીન, ઓફિસમાં ભૂખ લાગે તો બાર વાગ્યે ખાવા માટે... નાસ્તાનો ડબ્બો...’ બોલી રહ્યાં પછી ઝુબાનને પણ લાગ્યું કે એના અવાજમાં હોવો જોઇએ તેટલો આત્મવિશ્વાસ ન હતો.

સુરાગ ખલનાયકની પેઠે હસ્યો, ‘હં...અ...અ..! સવારે આઠ વાગ્યે દોઢ કપ ચા સાથે પેટ ભરીને બ્રેકફાસ્ટ. પછી ઓફિસમાં બાર વાગ્યે ડબ્બો ભરીને નાસ્તો અને બે વાગ્યે લંચ. નોકરીમાં માત્ર બેસી રહેવાનું. જરા પણ થાક ન લાગે એવું કામ અને તેમ છતાં અડધા દિવસમાં ત્રણ ત્રણ વાર ખાવા ઉપર તૂટી પડવાનું! યે બાત કુછ હજમ નહીં હુઇ, મે’મસાબ!’

‘એમાં નવાઇ પામવા જેવું શું છે? તને વાત ભલે હજમ ન થતી હોય, પણ મને ખાવાનું હજમ થઇ જાય છે.’

‘શટ અપ, ઝુબાન! તારી જબાન સંભાળીને વાત કર નહીંતર હું તારી જબાન ખેંચી કાઢીશ.’ હવે સુરાગ સોફામાંથી ઊભો થઇ ગયો. માનવાચક સંબોધનની સાથે સાથે એણે સભ્યતાનો અંચળો પણ ફગાવી દીધો. ઝુબાનની સાવ નજીક આવીને, આંખો ફાડીને એ બરાડ્યો, ‘બધી ખબર પડી ગઇ છે મને. બહુ ઉલ્લુ બનાવ્યો મને. પણ હવે બધું સમજાઇ રહ્યું છે. સાચું બોલી નાખ. રોજ-રોજ આ લંચબોક્સ ભરીને કોના માટે લઇ જાય છે? તારી ઓફિસમાં રિસેસનો સમય બારથી બે વાગ્યા સુધીનો હોય છે. તું ઘરે જમવા માટે દોઢ વાગ્યે કેમ આવે છે? આ સુરાગ રઘુવંશી ગમાર નથી, એમ.બી.એ. થયેલો છે. મલ્ટિનેશનલ કંપનીનો વહીવટ સંભાળે છે. આવતી કાલથી તારાં છાનગપતિયાં બંધ કરી દેજે, નહીંતર....’ વાક્યમાં જે અધૂરું હતું એ સુરાગની આંખોમાંથી વાંચી શકાતું હતું. ઝુબાન થરથરી ગઇ. ચૂપચાપ સરકીને રસોડામાં ચાલી ગઇ.

સુરાગ બારણું પછાડીને પાછો પોતાની નોકરી ઉપર ચાલ્યો ગયો. ઝુબાન વિચારી ન શકી કે હવે શું થશે!

સુરાગ અને ઝુબાનનાં લગ્ન પ્રેમલગ્ન ન હતા, પણ બંને પક્ષના વડીલો તરફથી નિધૉરિત થયેલાં લગ્ન હતાં. સુરાગ ખૂબ સારું કમાતો હતો માટે ઝુબાનનાં મમ્મી-પપ્પાએ હા પાડી દીધી હતી અને ઝુબાન અત્યંત ખૂબસૂરત હતી માટે સુરાગ અને એનાં મા-બાપે એને પસંદ કરી લીધી હતી. પણ સુરાગ મૂર્ખ ન હતો જે ભાવિ પત્નીનાં ચારિત્રય વિશે તપાસ કર્યા વગર એની સાથે પરણી જાય. એણે તપાસ કરી. જાસૂસી નહીં, પણ તપાસ. ખુદ ઝુબાનને જ પૂછી લીધું, ‘તારે કોઇ બોયફ્રેન્ડ છે?’

‘કોલેજમાં ભણતાં હોઇએ એટલે મિત્રોનું ગ્રૂપ તો હોય જ ને? એમાં છોકરીઓ પણ ખરી અને છોકરાઓ પણ ખરા.’

‘હું દીવાન-એ-આમનું નથી પૂછતો, દીવાન-એ-ખાસ વિશે પૂછી રહ્યો છું.’ સુરાગ મીઠાશપૂર્વક જાણે કોઇ બચ્ચાને ફોસલાવતો હોય એમ પૂછી રહ્યો, ‘કોઇ તો એવું હશે ને જે બીજા બધા કરતાં તારી વધારે નજીક હોય, જેની સાથે કલાક-બે કલાક પસાર કરવાનું તને મન થતું હોય, જેની સાથે તું દિલની બધી વાતો ‘શેર’ કરી શકે..?’

ઝુબાને દિમાગ ઉપર જોર લગાવ્યું, પછી જે નામ યાદ આવ્યું તે ભોળા ભાવે કહી નાખ્યું, ‘હા, છે. એનું નામ અતિરાગ. અમારી સાથે જ ભણે છે. કરોડપતિ બાપનો દીકરો છે, પણ એના પગ જમીન ઉપર ટકેલા છે. અમે સારા મિત્રો છીએ.’ સુરાગ માટે આટલું પૂરતું હતું. એ અતિરાગ પાસે પહોંચી ગયો, ‘હાય! આઇ એમ સુરાગ રઘુવંશી. જે છોકરી સાથે હું લગ્ન કરવા માગું છું એના વિશે તારો અભિપ્રાય જાણવા આવ્યો છું.’ અતિરાગે માથાથી પગ સુધી સુરાગને નીરખ્યો, પછી પૂછ્યું, ‘હૂ ઇઝ ધેટ લક્કી ગર્લ?’

‘ઝુબાન.’

‘તો મારે કહેવું પડશે કે નસીબરદાર તું હોઇશ. મારી જિંદગીમાં મેં જોયેલી તમામ છોકરીઓમાં ઝુબાન શ્રેષ્ઠ છે. માત્ર સૌંદર્યમાં નહીં, સ્વભાવમાં અને ચારિત્રયમાં પણ.’ અતિરાગે પ્રામાણિક અભિપ્રાય આપ્યો અને સુરાગે ઝુબાનને પસંદ કરી લીધી. પણ ખરી રામાયણ લગ્ન પછી શરૂ થઇ. ઝુબાન દરેક બાબતમાં સુરાગ કરતાં ચડિયાતી હતી. સૌંદર્ય, બુદ્ધિમત્તા, ચપળતા, આવડત અને વાણીની મધુરતા, ચાર વર્ષના લગ્નજીવનમાં તમામ સગાં-સંબંધી-મિત્રોમાં ઝુબાન ધુળેટીમાં ઊડતા ગુલાલની જેમ છવાઇ ગઇ. સુરાગ ઝાંખો પડી ગયો. એના મનમાં લઘુતાગ્રંથિ ઉત્પન્ન થવા માંડી. એમાંથી પ્રતિક્રિયા જન્મવા માંડી. હવે એ નિખાલસ પતિ મટીને શંકાશીલ પુરુષ બની ગયો. એણે ઝુબાનની પળે પળની ગતિવિધિની જાસૂસી કરવા માંડી. તપાસ નહીં, પણ જાસૂસી.

ઝુબાન જ્યાં નોકરી કરતી હતી ત્યાંના પટાવાળાને પચાસ રૂપિયાની નોટ પકડાવી દીધી. પટાવાળો પોપટ બની ગયો, પટ પટ બોલવા લાગ્યો, ‘ઝુબાન મે’મસાહેબ રોજ બપોરે બાર વાગ્યે અહીંથી નીકળીને ક્યાંક જાય છે. એ પોતાના ઘરે નથી જતાં એટલું તો સ્પષ્ટ છે, કારણ કે તમારું ઘર ઓફિસથી ચાલીને જઇ શકાય એટલું નજીકમાં છે. મે’મસાહેબ રિક્ષામાં બેસીને તમારા ઘરથી સાવ વિરુદ્ધની દિશામાં જાય છે.’

‘એ ક્યાં જતાં હશે એ તું કહી આપે ખરો?’

‘કેમ નહીં? પણ એના માટે મારે રિક્ષામાં બેસીને એમનો પીછો કરવો પડે.’ પટાવાળાની આંખમાં લાલચ અને બોલવામાં માગણી હતી. સુરાગે બીજા બસો રૂપિયા એના હાથમાં મૂકી દીધા. બે દિવસ પછી પટાવાળાએ સુરાગના હાથમાં સરનામું મૂકર્યું, ‘લો, સાહેબ! પંચમ્ ફ્લેટના પાંચમા માળ પર આવેલા ફ્લેટ નંબર અઢારમાં રોજ બારથી એક વાગ્યાની વચ્ચે તમારા ઘરવાળા...’ સુરાગ હવે પૂરેપૂરો શેરલોક હોમ્સ બની ગયો, એણે ઝુબાનની ગેરહાજરીમાં એનું કબાટ ફંફોસવા માંડ્યું. કપડાં ફેંદવાનું શરૂ કર્યું. એની અંગત ડાયરી, કાગળો, પર્સ, કોઇ વસ્તુ બાકી ન રાખી. છેલ્લું કામ એણે ઝુબાનના સેલફોનની કોલ ડિટેલ્સ કઢાવવાનું કર્યું. આ સંપૂર્ણ જાસૂસીના અંતે જે એક નામ ઊભરીને એની સામે આવ્યું તે હતું: અતિરાગ દેસાઇ.

‘અતિરાગ?’ સુરાગ બબડી ઊઠ્યો, ‘એ તો અમદાવાદમાં હતો ને? ત્યાં એના બાપનો જામેલો બિઝનેસ અને બંગલો હતો એ છોડીને અતિરાગ અહીં શું કરવા આવ્યો હશે? અને આ ફ્લેટમાં..?’

એ જે હોય તે, પણ એક વાત નક્કી થઇ ગઇ હતી કે અતિરાગ અને ઝુબાન રોજ મળતાં હતાં, નિયમિત રીતે મળતા હતા અને એકાદ કલાક જેવો સમય સાથે ગુજારતાં હતાં. હવે ઝુબાનની ઊલટતપાસ લેવાની મજા આવશે. એ ગુરુતાગ્રંથિમાં રાચે છે એને જમીન ઉપર લાવી દેવી પડશે. આટલી સુંદર પત્નીને ઘરમાંથી કાઢી તો ન જ મુકાય, પણ કંઇક એવું તો કરવું જ પડશે જેનાથી એ જીવનભર દબાઇને રહે. જે કરવા જેવું હતું એ સુરાગે તે દિવસે બપોરે કરી બતાવ્યું. ઝુબાનને રિમાન્ડ ઉપર લઇ નાખી. એ રાત્રે ફરીથી એણે ઝઘડો કર્યો, ‘બેશરમ! બેવફા! ચારિત્રયહીન સ્ત્રી! મને કહ્યા વગર તારા જૂના પ્રેમીને મળવા જતાં તને શરમ ન આવી? મને તો લગ્ન કરતાં પહેલાં જ તમારા ઉપર શંકા હતી, પણ મને એમ કે એ ફકત નિર્દોષ મિત્રતા હશે. હવે સમજાય છે. બધું સમજાય છે.’ ઝુબાન હવે સહનશક્તિ ગુમાવી બેઠી, ‘શું સમજાય છે?’

‘બીજું શું? એ જ કે...બહોત યારાના લગતા હૈ! હં? બહોત યારાના લગતા હૈ!’ સુરાગ ગબ્બરની જેમ ડોળા ચકર-વકર કરીને બોલી ગયો, ‘પણ ડરીશ નહીં. હું તને કશું જ નહીં કરું... પણ તારા એ યારને હું જીવતો નહીં મેલું. ના, એને મારી ન નંખાય. એમાં તો મને ઉમરકેદ થાય. હું એને જાનથી મારી નહીં નાખું. હું...હું એના બંને ટાંટિયા ભાંગી નાખીશ. એને કાયમને માટે અપંગ બનાવી દઇશ. પછી એ કશું જ નહીં કરી શકે... હા...હા...હા..!’ સુરાગ બદલાની આગમાં અંધ બની ગયો હોય એમ બરાડા પાડવા લાગ્યો અને અડધા કલાક પછી એ ખરેખર બે ભાડૂતી ગુંડાઓને લઇને પંચમ્ ફ્લેટના પાંચમા માળે પહોંચી પણ ગયો. ડોરબેલ વગાડવાની જરૂર ન પડી. બારણું ખુલ્લું જ હતું. સુરાગે ફ્લેટમાં ઘૂસી સાથેના માણસોને ઇશારો કર્યો, ‘આ સામે પથારીમાં સૂતો છે એ જ છે આપણો શિકાર. ભાંગી નાખો એના ટાંટિયા!’

અતિરાગ ફિક્કું હસ્યો, ‘કોણ? સુરાગ? આવ, ભાઇ! પણ તું મોડો પડ્યો. તારી પહેલાં ભગવાને જ મને ભાંગી નાખ્યો છે. તને ક્યાંથી ખબર હોય? પપ્પાને ધંધામાં મોટું નુકસાન ગયું. લેણદારોની ધોંસ વધી પડી. એમણે ઝેર ખાઇ લીધું. મમ્મી તો વરસો પહેલાં ગુજરી ગયાં હતાં. મને સમાચાર મળ્યા એટલે હું ગાડીમાં બેસીને ઘરે આવવા નીકળ્યો. ઝડપનું ભાન ન રહ્યું. અકસ્માત કરી બેઠો અને આજીવન અપાહજિ થઇ બેઠો. કરોડરજજુ કપાઇ ગઇ. નીચેનું અડધું અંગ નિર્જીવ બની ગયું. કોલેજના જૂના મિત્રોએ મને આ શહેરમાં બોલાવી લીધો. બાપડા મારું ખૂબ ધ્યાન રાખે છે. દરેકે કામ વહેંચી લીધું છે.

ઝુબાનના ફાળે બપોરના ભોજનની જવાબદારી...’ અતિરાગ બોલ્યે જતો હતો, પણ સુરાગની આંખે અંધારાં આવી રહ્યાં હતાં. એક સાથે બે પ્રશ્નો એને પજવી રહ્યા, એક, અત્યારે અતિરાગની આદ્રg નજરનો સામનો શી રીતે કરવો અને બીજું, ઘરે ગયા પછી ઝુબાનની નજરને કેવી રીતે ઝીલવી! આજ સુધી જે પુરુષ કહેતો રહેતો હતો: ‘સમજાય છે, સમજાય છે’ અને હવે કશું જ સમજાઇ રહ્યું નહોતું. (શીર્ષક પંક્તિ : ખલીલ ધનતેજવી)

Friday, July 9, 2010

ખરી તકલીફ વેઠીને ખુમારી શ્વાસમાં રાખી કરી પૂરી ફરજ મારી નજર આકાશમાં રાખી

‘હોદ્દો ભલે પ્રોફેસરનો રહ્યો પણ મૂળભૂત રીતે તો તું માસ્તર જ કહેવાય. વેદિયાવેડા તમારા લોહીમાં જ હોય.’ ડોક્ટર દીપક દેસાઇની જીભ કાતરની જેમ ચાલતી હતી. પ્રોફેસર પત્નીને ધમકાવતી વખતે કાતર વધુ ધારદાર બની જતી. દેવાંશી અર્થશાસ્ત્રની પ્રાધ્યાપિકા હતી પરંતુ એની પરિપક્વતા અને સમજદારી એટલી સંગીન હતી કે પતિ ટોણા મારવાના મૂડમાં હોય ત્યારે એ શાંત રહેતી. દીપક પોતાનો બધો ઊભરો કાઢી લે ત્યાં સુધી શાંતિથી સાંભળ્યા પછી માત્ર બે કે ત્રણ વાક્યમાં જ એ એવો રણકતો જવાબ આપતી કે ડોક્ટરે કાન પકડવા પડતા. ડોક્ટરનું બોલવાનું હજુ ચાલુ હતું. ‘એ લોકો મીઠું મીઠું બોલીને મોટા ભા બનાવે એ સાંભળવાનું. હા એ હા કરવાની. પછી છેલ્લી ઘડીએ એવો આઇડિયા કરવાનો કે આપણો હાથ ઉપર રહે. મારા જેવા ચાર ઇ.એન.ટી. સર્જનને એમણે પકડ્યા હશે. એટલે મનમાં હરખશોક નહીં રાખવાનો.’ મીઠું હસીને દીપકે દેવાંશીને પૂછ્યું. ‘માસ્તરસાહેબ, સમજણ પડી?’

દેવાંશી કંઇ જવાબ આપે એ અગાઉ ફ્લેટની ડોરબેલ રણકી. ભરબપોરે આટલી ગરમીમાં કોણ હશે? દેવાંશીએ બારણું ખોલ્યું. લગભગ ચાલીસ-પિસ્તાલીસ વર્ષનો એક પુરુષ અને ચાલીસેક વર્ષની સ્ત્રી સહેજ સંકોચ સાથે બારણામાં ઊભાં હતાં. ‘સોરી સાહેબ, આરામના સમયે આપને તકલીફ આપી.’ પુરુષે વિવેકથી કહ્યું, ‘દસ-પંદર મિનિટનું કામ છે. વસતી ગણતરી માટે આવ્યાં છીએ.’

‘આવો...’ દીપક કંઇ આડોઅવળો જવાબ આપી દે એ અગાઉ દેવાંશીએ એ બંનેને અંદર આવવા કહ્યું. પુરુષના હાથમાં સૂટકેસની સાઇઝની કાળા રંગની પ્લાસ્ટિકની થેલી હતી.

એના ઉપર નાનકડા ગોળ સફેદ વર્તુળમાં વસતી ગણતરી ૨૦૧૧નો લોગો છપાયેલો હતો. સ્ત્રીના હાથમાં થેલી હતી. બંને પરસેવે રેબઝેબ હતાં. આ કામ માટે આવી ગરમીમાં એ લોકો રઝળતા હશે એ જોઇને દેવાંશીએ સહાનુભૂતિથી સોફા તરફ આંગળી ચિંધી. ‘બેસો...’ એ બંને બેઠાં. દેવાંશી કિચનમાં જઇને પાણીના બે ગ્લાસ લઇને આવી.

‘થેંક્યુ...’ પાણી પીધા પછી પુરુષે પોતાની ઓળખાણ આપી. ‘અનિલ સોલંકી.’ જોડેની સ્ત્રી તરફ આંગળી ચિંધીને એણે ઉમેર્યું. ‘મારી મિસિસ નિમિષા. મારે હેલ્થનો પ્રોબ્લેમ છે એટલે એને જોડે રાખવી પડે છે.’

અનિલે પોતાનો થેલો ખોળામાં મૂકીને નિમિષા સામે જોયું. ‘કાચું ફોર્મ આપ...’ નિમિષાએ એની થેલીમાંથી એક પાનાનું એક ફોર્મ કાઢીને અનિલને આપ્યું. થેલા ઉપર ફોર્મ મૂકીને અનિલ એ ભરવાનું શરૂ કરે એ અગાઉ એનો મોબાઇલ રણકયો. મોબાઇલમાં સામા છેડેથી જે કહેવાતું હતું એ સાંભળીને એનો ઘઉંવર્ણો ચહેરો ચિંતાતુર બની ગયો હતો. ‘ચિંતા ના કરતી. હું સીધો હોસ્પિટલ આવું છું.’ વાત પૂરી કરીને એણે નિમિષા સામે જોયું. ‘ખુશ્બૂનો ફોન હતો. બાપાને હાર્ટએટેક આવ્યો છે. મોટાભાઇ એમને હોસ્પિટલ લઇ ગયા છે.’

‘એક કામ કરો.’ એ બંને જે રીતે ગભરાયેલાં હતાં એ જોઇને દેવાંશીએ એમને સમજાવ્યું. ‘સીધા હોસ્પિટલ જવું હોય તો આ બધો સામાન અહીં મૂકીને જ જાવ. ત્યાં આ બધું ક્યાં જોડે ફેરવશો? મારે વેકેશન છે એટલે હું ઘેર જ હોઉં છું. જરાયે ચિંતા કર્યા વગર સીધા હોસ્પિટલ પહોંચી જાવ. બાઇક છે કે સ્કૂટર? જે વાહન હોય એ શાંતિથી ચલાવીને જજો.’

‘એમને ડાબા પગે પેરેલિસિસ છે. એટલે રિક્ષામાં જ જવાનું છે.’ ઝડપથી પગ ઉપાડતી વખતે નિમિષાએ જવાબ આપ્યો. ‘સોસાયટીના ગેટ પાસે જ રિક્ષાઓ ઊભી હશે.’ દેવાંશીએ છેલ્લી માહિતી આપી ત્યાં સુધીમાં તો એ બંને ફ્લેટની બહાર નીકળી ચૂક્યાં હતાં.

ત્રીજા દિવસે સવારે ડોક્ટર દીપક એના ક્લિનિક પર જવા રવાના થયા, એ પછી દસેક મિનિટ બાદ અનિલ એકલો આવ્યો. ત્રણ દિવસની દાઢી વધેલી હતી. ‘કેમ છે તમારા ફાધરને?’ દેવાંશીનો સ્વભાવ લાગણીશીલ હતો અને સમાજના છેવાડાના માણસો પ્રત્યે એના હૃદયમાં સાચી સંવેદના હતી એટલે અનિલ આવ્યો કે તરત એણે પૂછ્યું, ‘સારું છે. અડતાળીસ કલાક હેમખેમ વીતી ગયા એટલે વાંધો નહીં આવે... ઉપરવાળાની મહેરબાનીથી બચી ગયા.’

દેવાંશીએ અંદરના રૂમમાંથી લાવીને અનિલના બંને થેલા ટિપોઇ પર મૂક્યા. અનિલે એમાંથી માર્કરપેન બહાર કાઢીને ફ્લેટના બારણાં ઉપર વ.ગ.૨૦૧૧ લખ્યું પછી બ્લોક નંબર અને ઘર નંબર લખીને એ અંદર આવ્યો. થેલામાંથી ઝેરોક્સ કરેલું સાદું ફોર્મ લઇને એણે દેવાંશીને પૂછવાનું શરૂ કર્યું. ‘આ કાચું ફોર્મ અને પાકું ફોર્મ એટલે શું?’ પ્રાધ્યાપિકા તરીકે દેવાંશીએ જિજ્ઞાસાથી પૂછ્યું.

‘આ પાકા ફોર્મ...’ અનિલે મોટા થેલામાં સીધા રહી શકે એ રીતે મૂકેલા બે ફોર્મના નમૂના દેવાંશી તરફ લંબાવ્યા. ‘આ લાલ ફોર્મમાં ચૌદ કોલમ છે. એમાં ફેમિલીના એકેએક માણસની બધી વિગત લખવાની અને આ પીળા ફોર્મમાં ટોટલ પાંત્રીસ કોલમ છે. મારા બ્લોકમાં જેટલાં ઘર હોય એ દરેકની બધી વિગત એમાં ભરવાની.’

‘ઓહ ગોડ!’ બંને ફોર્મ ધ્યાનથી જોયાં પછી દેવાંશીએ આશ્ચર્યથી કહ્યું, ‘સરકાર આટલું ઝીણું કાંતે છે એ પહેલી વાર જોયું.’

‘આ ફોર્મમાં કોઇ ચેકચાક કે ભૂલ ના થવી જોઇએ.’ અનિલે સમજાવ્યું. ‘એટલે અમે લોકો અહીં કાચા ફોર્મમાં બધી વિગત લઇ લઇએ. પછી ઘેર શાંતિથી બેસીને પાકા ફોર્મ ભરવાનાં. બહુ કાળજીથી કામ કરવું પડે છે.’

‘રાધાબહેન,’ એ બોલતો હતો એ દરમિયાન દેવાંશીએ કામવાળા બહેનને ચા-નાસ્તો લાવવાની સૂચના આપી.

‘તમારે કુલ કેટલા ઘરમાં જવાનું?’

‘આમ તો સવાસો-દોઢસો ઘરનો નિયમ છે પણ મારું નસીબ નબળું એટલે સૌથી મોટો બ્લોક મળ્યો છે. લગભગ સાડા ત્રણસો ઘર ઉપરાંત રોડ ઉપરની ચાલીસ-પચાસ દુકાનો પણ લટકામાં!’

‘આજે તમારા મિસિસ જોડે નથી આવ્યાં?’

‘બાપા હજુ હોસ્પિટલમાં છે.’ અનિલે સમજાવ્યું. ‘કાલથી આવશે. આજે ધીમે ધીમે થાય એટલા ઘર કરીશ. મારાથી ચાલતાં ચાલતાં પડી જવાય છે. ડાબા પગે લકવો છે અને ચહેરાનો આ ડાબો હિસ્સો પણ સાવ જડ છે.’ અનિલે પોતાના હાથે ડાબા ગાલ ઉપર જોરથી થપ્પડ મારી. ‘અહીં બ્લેડ મારો તો પણ મને ખબર ના પડે.’

‘તોય તમને આવા કામમાં જોતરી દીધા? હેલ્થના ગ્રાઉન્ડ ઉપર આ લોકો નથી વિચારતા?’

‘એકચ્યુઅલી, મારા સાહેબને આ કામનો ઓર્ડર મળેલો. આ કામમાં ના પાડી ના શકાય. એમનાથી પહોંચી વળાય એવું નહોતું એટલે એમણે મને પૂછ્યું. તમે જ કહો બહેન, જે સાહેબ કાયમ આપણને સાચવતો હોય એને આવા કામમાં ના કઇ રીતે પડાય? મેં હા પાડી એટલે એમણે ઓર્ડર સુધરાવીને મારા નામનો કરાવી નાખ્યો.’

‘તમે શેમાં નોકરી કરો છો?’

‘ઇરિગેશન ડિપાર્ટમેન્ટમાં. મારા બાપા રમણભાઇએ પૂરી નિષ્ઠાથી નોકરી કરેલી એટલે રોજમદાર તરીકે સાહેબોએ મને રાખી લીધેલો. પછી તો વર્કચાર્જ કારકૂન તરીકે કાયમી થઇ ગયો.’

‘તમારી મિસિસનો સ્વભાવ સારો છે. વસતી ગણતરીના કામમાં જોડે રહીને સારી મદદ કરે છે.’

‘એનાથી ડબલ ફાયદો થાય છે. સાડા ત્રણસો ઘરની ગણતરી એટલે સવારથી સાંજ સુધી ફર્યા વગર છુટકો નથી. એ જોડે હોય એટલે બપોરે પણ ફરી શકાય. હું એકલો હોઉં તો બપોરે કોઇના ઘેર ના જવાય.’

‘સાચી વાત છે.’ દેવાંશીને અનિલની વાતમાં રસ પડ્યો હતો. ‘એ કોઇ નોકરી કરે છે?’

‘જી... એ સિવાય આ પગારમાં કઇ રીતે પૂરું થાય? એક રાજસ્થાની જૈન શેઠાણીનો સાડીઓનો શોરૂમ છે. શેઠાણીનો સ્વભાવ સારો છે એટલે સાત વર્ષથી એમના શો રૂમમાં કામ કરે છે.’ અનિલે ઉમેર્યું. ‘નોકરી ઉપરાંત ખુશ્બૂ અને મહર્ષિને ભણાવવાની જવાબદારી પણ એ ઉઠાવે છે. મારી બા અંગૂઠાછાપ છે પણ એમની કોઠાસૂઝ બહુ ઊંચી. બધાં ભાઇ-બહેનોને પેટે પાટા બાંધીને ભણાવેલાં. એ અભણ પણ એમણે અમને એક જ વાત શીખવી કે મહેનત કરીને આગળ આવો. અને ક્યારેય હરામનો એક પૈસો પણ ખાવાની દાનત નહીં રાખવાની. આજે એમની તાલીમ અને આશીર્વાદથી બધાં સુખી છીએ.’

કામવાળા બહેન આવીને ચાનો ખાલી કપ લઇ ગયાં અને પાણીનો ગ્લાસ મૂકી ગયાં.

અનિલે કાચા ફોર્મના બધા સવાલ-જવાબ પૂરા કર્યા અને પછી ઊભા થઇને દેવાંશી સામે હાથ જોડ્યા. ‘બહેન, તમે પ્રોફેસર છો છતાં મારા જેવા નાના માણસ જોડે આ રીતે વાત કરી એ બહુ ગમ્યું. અમુક ઘરમાં તો બારણે ઊભા રહીને જ વાત કરવી પડે છે.’ અનિલે હસીને ઉમેર્યું. ‘જોકે એ પણ સાચું છે. બધે આ રીતે બેસીએ તો દોઢ વર્ષે પણ કામ ના પતે. આમ કડાકૂટિયું છે અને આ ગરમીનો ત્રાસ છે. એ છતાં જવાબદારી લીધી છે એટલે કોઇ પણ ભોગે પૂરી કરવાની. જે કામ કરવાનું જ છે એમાં કંટાળો લાવીને શું ફાયદો? પાકા ફોર્મ ભરવામાં રોજ રાત્રે બાર વાગે છે. એ છતાં એવી રીતે ચીવટથી કરવાનું કે એમાં એક પણ ભૂલ ના જાય. સરકારે ફરજ સોંપી એટલે દિલથી પૂરી કરવાની.’

અનિલે વિદાય લીધી. બપોરે દોઢ વાગ્યે દીપક આવ્યો એટલે બંને સાથે જમવા બેઠાં. જમવાનું ચાલુ હતું અને દીપકનો મોબાઇલ રણકયો. સ્ક્રીન ઉપરનું નામ જોઇને એણે એક સેકન્ડ માટે મોં કટાણું કર્યું. પછી હસીને ફોન ઉઠાવ્યો. ‘બોલો ગણાત્રાસાહેબ, મજામાં?’

રાજકોટના ગણાત્રાની એક સેવાભાવી સંસ્થા દર વર્ષે એ બાજુના ગ્રામ્યવિસ્તારમાં મેડિકલ કેમ્પનું મોટા પાયે આયોજન કરતી હતી. ચાર દિવસ અગાઉ એમણે બીજા ત્રણ-ચાર ઇ.એન.ટી. સર્જનની સાથે દીપકને પણ વાત કરીને બે દિવસ માટે એ કેમ્પમાં સેવા આપવાની વિનંતી કરી હતી. આવતી કાલે બપોરથી કેમ્પ શરૂ થવાનો હતો એટલે ફરીથી યાદ કરાવવા માટે એમણે ફોન કર્યો હતો. ‘તમારા જેવા સેવાભાવી ડોક્ટરોનો સાથ મળે એટલે આપણે મજા જ હોઇએ છે.’ ગણાત્રાએ પૂછ્યું. ‘કાલે સવારે તમે ડોક્ટર રાવલની સાથે જ કારમાં નીકળો છો ને?’

‘સો ટકા આવવાનું નક્કી હતું પણ અબ્બી હાલ કાર્યક્રમ બદલાઇ ગયો.’ ગણાત્રા સાથે વાત કરતી વખતે દીપકે દેવાંશી સામે આંખ મીચકારીને વાત ચાલુ રાખી. ‘મિસિસના મામા સવારની ફ્લાઇટમાં મુંબઇથી આવે છે. એમને કિડનીનો સિરિયસ પ્રોબ્લેમ છે એટલે એમની સાથે રહેવું પડશે. સોરી ગણાત્રાસાહેબ, ફરીથી ક્યારેક ચોક્કસ રાજકોટ આવીશું...’એ બોલતો હતો. દેવાંશી એના કલીનશેવ્ડ ગોરા ચહેરા સામે તાકી રહી.

(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)

Tuesday, July 6, 2010

ઉછાળી જુઓ પ્રેમનું પરચુરણ બસ, પરત તમને બમણાં એ સિક્કા મળે છે

સૌરાષ્ટ્રની એક માત્ર મેડિકલ કોલેજ. પચાસના દાયકાના મધ્યભાગમાં એની સ્થાપના થઇ હતી. એ સમયે કોલેજમાં પ્રવેશેલા વિદ્યાર્થીઓ અત્યારે તો એમની ડોક્ટર તરીકેની કારકિર્દી લગભગ પૂરી કરી ચૂક્યા છે. પણ એ પંચોતેર-એંશી વર્ષના વૃદ્ધ તબીબો ‘ડો..ની ડાયરી’ માટે ક્યારેક ખૂબ સુંદર અને માની ન શકાય તેવા કથાબીજો મોકલતા રહે છે. પ્રસ્તુત કથાનક લગભગ ૧૯૬૦ના વર્ષમાં બનેલી સત્ય ઘટના વિશેનું છે.


થોડાક સમય પહેલાં એ મેડિકલ કોલેજની છ નંબરની હોસ્ટેલમાં ચાલતી મણિભાઇની મેસ વિશે મેં લખ્યું હતું. એ જ મેસના મણિભાઇની અગાઉના સંચાલક એટલે મધુભાઇ. બહુ સોહામણું વ્યક્તિત્વ. ચબરાક માણસ. બોલવામાં એવા મીઠા કે ગોળનું દડબું એમની વાણી આગળ ફિક્કું લાગે! આર્થિક સ્થિતિ સાધારણ. પણ વાણીના જોર ઉપર બોયઝ હોસ્ટેલની મેસનો કોન્ટ્રેકટ એમણે મેળવી લીધો હતો.


એમણે શરૂઆત કરી એ સમયે જ એમના બે હરીફોએ એમને મોંઢામોંઢ મહેણું માર્યું, ‘મધુભાઇ, તમે આ ધંધામાં ખોટા આવી ભરાયા. નહીં ફાવો, દુકાન શરૂ કરવી સહેલી છે, એને ચાલુ રાખવી અઘરું કામ છે.’


મધુભાઇના દિમાગમાં અપશબ્દો ઊગ્યા હશે, પણ એમની જીભ ઉપર તો નર્યું મધ જ ઊભર્યું, ‘બાપલીયાવ! તમે તો જૂના જોગીઓ છો. તમારી આગળ હું તો બચોલિયું ગણાઉં. મારે આ ધંધામાંથી બે પૈસા કમાવા નથી. મારે તો બસ, આ વિદ્યાર્થીઓને જમાડતાં જમાડતાં મારા બે ટંકનો રોટલો નીકળી જાય એટલે ભયો ભયો! મારે તો ભગવાને આપ્યું છે એ જીવતર પૂરું કરવું છે. તમે જોયા કરો, થઇ જશે!’


મધુભાઇએ પહેલો ઘા ભાવ તોડવાથી માર્યો. આખા મહિનાનું ફૂડ બિલ ફક્ત ત્રીસ રૂપિયા લેવાનું જાહેર કર્યું. રોજનો એક રૂપિયો. એમાં બંને ટંકનું પાક્કું અનલિમિટેડ ભાણું. દર રવિવારે મિષ્ટાન્ન. દર ગુરુવારે રાત્રે ચટાકેદાર ફરસાણ. પંદર જ દિવસમાં ભરણું છલકાઇ ગયું. કિફાયતી ભાવથી ખેંચાયેલા ગ્રાહકોને ટકાવી રાખવા માટે શું કરવું? મધુભાઇ પાસે બે રસ્તા હતા. એક, સારું ભોજન જમાડવું તે અને બીજો રસ્તો પોતાની જીભનો જાદૂ ચખાડવાનો. મધુભાઇ ફરી વળ્યા.


બપોરે એક વાગ્યે મેડિકલ કોલેજ છુટે. માત્ર એક કલાક પૂરતો લંચ અવર. એક સાથે બસો વિદ્યાર્થીઓ ભૂખ્યા ડાંસ બનીને ત્રાટકે. મધુભાઇની મેસમાં પચાસથી સાંઇઠ જણાં એક સાથે બેસી શકે એટલી સગવડ. પણ મધુભાઇ પહોંચી વળે.


‘આવો, પધારો, ડોક્ટર સાહેબો! ફક્ત પાંચ જ મિનિટ પૂરતું તમારે ઊભા રહેવું પડશે. આ ફર્સ્ટ એમબીબીએસવાળા છોકરાઓ નવા છે એમને પહેલાં જમી લેવા દો. બાપડા તાજા જ ઘર છોડીને આવેલા છે. વાટ જોવાની આદત હજુ પડી નહીં હોય. તમે તો સિનિયર છો. એમના મોટાભાઇ કે’વાવ!’ આમ કરતાં કરતાં પાંચને બદલે પંદર મિનિટ પસાર કરાવી નાખે. વધુ ગરમા-ગરમી થશે એવું લાગે તો ઊભેલા વિદ્યાર્થીઓને છાશ પીવડાવીને ટાઢા પાડી દે. જે વિદ્યાર્થીઓ જમી રહ્યા હોય એમનેય ઉતાવળ ન કરાવે, આગ્રહ કરી કરીને જમાડે. તો પણ પંદરમી મિનિટે એક પંગત પૂરી થઇ જાય. વિદ્યાર્થીઓને પોતાને જ ઊતાવળ હોય એટલે અડધો કલાક બેસવા માટે નવરું કોણ હોય?


દર રવિવારે ‘ફીસ્ટ’ હોય, એ માટેની મીઠાઇ શનિવારે રાત્રે તૈયાર થઇ જાય. આ વાત જાણનારા કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ આગલી રાતે મેસમાં પહોંચી જાય. જાણી જોઇને અજાણ્યા થવાનો ડોળ કરે, ‘મધુભાઇ, અમે તો ખાલી પાણી પીવા માટે આવ્યા છીએ. અમારા રૂમમાં માટલું ખાલી થઇ ગયું છે.’


મધુભાઇ તરત જ સાચા દિલનું આમંત્રણ આપે, ‘એમ એકલું પાણી ન પીવાય, સાહેબો! ખાલી પેટમાં પાણી વાગે. લ્યો, બબ્બે ગુલાબજાંબુ ખાઇ લો!’ પછી હોસ્ટેલના વિદ્યાર્થીઓ ઝાલ્યા રહે? બેને બદલે બાર ગુલાબજાંબુ ઉડાવી જાય. અને મધુભાઇના પેટનું પાણીયે ન હલે.


બે-પાંચ વિદ્યાર્થીઓની આર્થિક હાલત બહુ સારી ન હતી. એ છોકરાઓ મહિનામાં એકાદ-બે વાર ‘કટ’ પ્રથાનો લાભ ઊઠાવી લેતા. ‘કટ’ લેવો એટલે ઓછામાં ઓછા ત્રણ દિવસ સતત મેસમાં ભોજન ન કરવું. તો જ ફૂડ બિલમાંથી કપાત મળે. જેને શનિ-રવિની રજાઓમાં ઘરે જવું હોય તે એક દિવસ બહારની હોટલમાં જમી લે એટલે ત્રણ દિવસનો મેળ બેસી જાય. આવું તો બધાં જ કરતા રહે. પણ ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ હોસ્ટેલમાં જ હોય ત્યારે પણ પૈસા બચાવવા માટે મહિનમાં એક-બે વાર આ રીતે ત્રણ ત્રણ દિવસ ભૂખ્યા રહી લેતા.


મધુભાઇની પાસે જિંદગીનો અનુભવ હતો. એક દિવસ એક વિદ્યાર્થીએ ત્રણ દિવસનો ‘કટ’ લખાવ્યો. મધુભાઇએ પૂછ્યું, ‘શું થયું છે? ગામડે જવાના છો?’‘ના, મારા પેટમાં ગરબડ છે. ત્રણ દિવસ સુધી ખાવા-પીવાની મનાઇ છે.’ વિદ્યાર્થી જૂઠ્ઠુ બોલ્યો. મધુભાઇ ત્યારે તો કંઇ ન બોલ્યા, પણ બીજા દિવસે બપોરે દોઢ વાગ્યે પેલાના રૂમમાં પહોંચી ગયા. કોઇનો લાડકવાયો કાગળના પડીકામાંથી સેવ-મમરા આરોગી રહ્યો હતો.


‘વાહ રે, ભાઇ! પેટની ગરબડમાં ભાત-છાશ લઇ શકાતા નથી, પણ ચણાના લોટની સેવ ખાઇ શકાય છે. મને મૂર્ખ બનાવો છો? ચાલો, ઊભા થાવ! તમારો ત્રણ દિવસનો ‘કટ’ ગણાઇ જશે, પણ હવે મહેરબાની કરીને જમી લો! મારી મેસનો વિદ્યાર્થી પૈસાના અભાવમાં ભૂખ્યો રહે તો મને પાપ લાગે. ચાલો, મારા સાહેબ...’


ગરીબના નિમાણા દીકરાને ‘સાહેબ’ કહીને ભોજન માટે ખેંચી જાય એ મધુભાઇનું ભોજનાલય ધમધમ્યા વિનાનું રહે ખરું? છ જ મહિનાની અંદર બીજા બે હરીફોની ‘મેસ’ ભાંગી પડી. એ પછી પણ મધુભાઇએ ફૂડબિલની રકમમાં વધારો ન ઝીંકયો કે ન બગાડ્યું ભોજનનું સ્તર.


પ્રગતિનું એક ઉચ્ચ શિખર સર કરી લીધું મધુભાઇએ. બોયઝ હોસ્ટેલમાં હવે આનાથી વધુ વિકાસ સાધવાની કોઇ તક બચી ન હતી. ત્યારે સાવ અણધારી દિશામાંથી તક નામની કુંવરીએ મધુભાઇના માથા ઉપર આમંત્રણનો કળશ ઢોળ્યો.આ દિશા હતી ગર્લ્સ હોસ્ટેલની. મેડિકલ કોલેજમાં ભણતાં છોકરાઓ-છોકરીઓ વચ્ચે ભોજન વિશેની ચર્ચાઓ ચાલ્યા કરતી હતી. એમાં દરેક છોકરીના હોઠ પર એક ફરિયાદ સર્વસામાન્ય હોય, ‘અમારી મેસમાં જમવાનું તદ્દન કચરાપટ્ટી હોય છે. લોટ, પાણી ને લાકડાં! જો આવું ભોજન તમારે છોકરાઓએ જમવાનું હોય તો હજુયે ચાલી જાય.’


‘કેમ? અમે માણસજાતમાં નથી આવતા?’ કોઇ છોકરો વચમાં પૂછી બેસતો.‘ના, એવું નથી કહેતી, મારા કહેવાનો આશય એ છે કે છોકરાઓને ભોજનની ગુણવત્તા અને સ્વાદની બાબતમાં ઓછી સમજ પડે. અમે છોકરીઓ તો ભોજન રાંધી જાણીએ એટલે મેસની રસોઇમાં ક્યાં, શું ખૂટે છે એ વાતની તરત જ ખબર પડી જાય. વળી, તમે તો ખાવાનું ન ભાવે તો તરત જ મેસમાંથી બહાર નીકળી જાવ, ઝઘડો કરો, આંદોલન ચલાવો અને બીજું કંઇ નહીં તો છેવટે વધારે પૈસા ખર્ચીને કેમ્પસ બહારની કોઇ સારી રેસ્ટોરન્ટમાં જમી પણ આવો. જ્યારે અમે તો આમાંનું કશું જ ન કરી શકીએ.’


એક છોકરાએ મારગડો બતાવ્યો, ‘આમાંથી એક કામ તો તમે કરી શકો. આંદોલન ચલાવવાનું! તમે તમારી મેસનો કોન્ટ્રાક્ટર બદલાવવા માટેનું અભિયાન શરૂ કરી દો. પછી જુઓ કે ચમત્કાર થાય છે કે નહીં!’ચમત્કાર થયો જ. ગર્લ્સ હોસ્ટેલની છોકરીઓએ એમની નેતા તરીકે એક તેજતરૉર છોકરીને ચૂંટી કાઢી. તેજલ એનું નામ. એ ઓવરસીઝ સ્ટુડન્ટ હતી. અમેરિકામાં જન્મી હતી. એનાં મમ્મી-પપ્પા એન.આર.આઇ. હતા. તેજલને તો મેસનું ખાવાનું સહેજ પણ ભાવતું ન હતું. છોકરીઓએ ભૂખ હડતાળ શરૂ કરી દીધી. મોટા લંબચોરસ પૂંઠાઓ ઉપર હાથ વડે સૂત્રો લખીને નારાબાજી શરૂ કરી. ત્રીજા ટંકે જ રેકટર અને ડીન હલી ગયા. વાટાઘાટો માટે શિખર મંત્રણાનો આરંભ થયો.


ડીન સાહેબે પૂછ્યું, ‘મિસ તેજલ, ટેલ મી એકઝેકટલી વ્હોટ યુ વોન્ટ!’તેજલે ટૂંકું ને ટચ પરખાવ્યું, ‘ગર્લ્સ એન્ડ બોયઝ આર ઇકવલ. વી વોન્ટ સેઇમ મેસ કોન્ટ્રેકટર એઝ ઇન બોયઝ મેસ.’ડીને માગણી સ્વીકારી લીધી. ગર્લ્સની મેસનો હવાલો પણ મધુભાઇના હાથમાં સોંપી દેવામાં આવ્યો. મધુભાઇ હવે નારીજગતમાં ફરી વળ્યા. વાનગીઓની મીઠાશ એ એમની આવડત હતી અને વાણીની મીઠાશ એ એમનો સ્વભાવ હતો.


‘આવો, મેડમ સાહેબો! આવો, લેડી ડોક્ટરો! તમે તો શક્તિના અવતારો છો. મા જગદંબાના સ્વરૂપો છો. તમને ભૂખ્યા રાખીને નબળા પાડવાનું પાપ આ મધુભાઇથી ન જ થાય! બેસો, ભોજન કરો. જે વાનગી ન ભાવે એને ચાખીને ફેંકી દેજો. ખામી લાગે એ મને જણાવજો, ખૂબી લાગે એ પેટમાં પધરાવજો!’ મધુભાઇએ શક્તિનાં અવતારોને ખુશ ખુશ કરી દીધાં.


એમાંય શક્તિસમૂહની સરદાર તેજલ તો રાજીની રેડ થઇ ગઇ. આજ સુધી અમેરિકન હોટ ડોગ અને બીજી નોનવેજ વાનગીઓને જ સ્વાદિષ્ટ માનતી આવેલી એ હોટ ગર્લને હવે જ ખબર પડી કે ભારતીય ભોજનમાં કેટલું વૈવિધ્ય છે અને કેવો અદભૂત સ્વાદ છે!


‘મિ. મધુભાઇ! તમારી વાઇફ ખરેખર લક્કી હશે. ડેઇલી આવું જ ફૂડ ટેસ્ટ કરવા મળતું હશે.’ એ બોલી ગઇ.મધુભાઇ હસ્યા, ‘વાઇફ હોય તો લકનો સવાલ આવે ને!’


‘ડોન્ટ ટેલ મી.’ તેજલ ફાસ્ટ કિસમની છોકરી હતી, ‘ધેન આઇ થિંક આઇ હેવ અ ચાન્સ. લેટ અસ ગેટ મેરીડ. ડીયર મધુ, મને આમ પણ ડોક્ટર બનવામાં ઇન્ટરેસ્ટ નથી. યુ આર એ નાઇસ પર્સન. મને લાગે છે કે તમે મને હેપ્પીનેસમાં રાખશો.’


મધુભાઇ મૂર્ખ હતા કે આવી તક જતી કરે? મધુ અને તેજલ ગાયબ થઇ ગયા. આજ સુધી કોઇને ખબર નથી કે તેઓ ક્યાં છે? ગર્લ્સની મેસ પાછી જૈસે થે ની હાલતમાં આવી ગઇ અને એ પછી છોકરાઓની મેસ મણિભાઇના હાથમાં આવી, જેના વિશે હું લખી ચૂકયો છું.‘ (શીર્ષક પંક્તિ: ગૌરાંગ ઠાકર)

સાવ નાના દુશ્મનો છે એમની પરવા નથી દોસ્ત સૌ દિલદાર ધરખમ એટલે પરવા નથી

એડોસો તો મરીને સ્વર્ગમાં પહોંચી ગયો પણ હું અધમૂઓ થઇ ગયો. વજનદાર મોટરસાઇકલને દોરીને ચાલતી વખતે સુરેશ પટેલ મનોમન બળાપો કાઢતો હતો. સફેદ ઝભ્ભો પરસેવાથી રેબઝેબ થઇ ગયો હતો. મોબાઇલની રિંગ વાગી એટલે એ અટકયો. મહાપ્રયત્ને બાઇકને સ્ટેન્ડ પર ચઢાવીને એણે ખિસ્સામાંથી મોબાઇલ બહાર કાઢ્યો. બપોરે બાર વાગ્યે સૂર્ય બરાબર માથા ઉપર હતો. ‘બોલ હાર્દિક...’ સ્ક્રીન ઉપર નામ જોઇને એણે થાકેલા અવાજે કહ્યું, ‘હું ને અવનિ તારા ઘેર આવીને બેઠાં છીએ. ભાભીએ કહ્યું કે તું બાપુનગર બાજુ ક્યાંક લાૈકિકે ગયો છે. કેટલી વારમાં આવે છે?’

‘આરામથી બેસો. એકાદ કલાકમાં આવું છું.’

‘સામેના પાર્ટીપ્લોટમાં મેરેજમાં આવ્યાં છીએ. તું શાંતિથી આવ. અમે જમ્યા પછી નિરાંતે આવીશું.’

‘શ્યોર...’ સુરેશે થાકેલા અવાજે રામકહાણી સમજાવી. ‘અમારી ઓફિસમાં તપોધનસાહેબ છે એમના બાપા મરી ગયા. બાપુનગરથી આગળ છેક હાઇવે પાસે રહે છે. સવારે સાત વાગ્યે પહોંચી ગયેલો. એમની સાથે જ શબવાહિનીમાં બેસીને સ્મશાને ગયેલો. હમણાં પાછા આવ્યા. પછી ઘેર આવવા નીકળ્યો ત્યાં રસ્તામાં બાઇકને પંચર પડ્યું. સાવ ભંગાર રસ્તા ઉપર બાઇકને દોરીને પંચરવાળાને શોધું છું. સાવ અજાણ્યા એરિયામાં છેંતાળીસ ડિગ્રી તાપમાં ભૂખ્યો-તરસ્યો રખડું છું... તમે લોકો જમીને ચોક્કસ આવજો. ત્યાં સુધીમાં તો ઘેર પહોંચી જઇશ.’

વાત પૂરી કરીને સુરેશે મોબાઇલ ખિસ્સામાં મૂક્યો. રૂમાલ કાઢીને પરસેવો લૂછયો અને બાઇકને દોરીને આગળ વધવાનું ચાલુ રાખ્યું. ઇન્ડિયા કોલોની પહોંચ્યા પછી કોઇકે માહિતી આપી કે આગળ ચાર રસ્તા પાસે પંચર બનાવે છે.

ચાર રસ્તે પહોંચીને સુરેશે ચારે બાજુ નજર ફેરવી. સામે એક નાનકડી હોટલ હતી. એની બાજુમાં રોડ ઉપર પંચરવાળો બેઠો હતો. ગરમીથી બચવા માટે મોટી છત્રીની નીચે બેસીને એ છાપું વાંચતો હતો. સુરેશ બાઇક લઇને ત્યાં પહોંચ્યો. કોઇ કંપનીની જાહેરાતવાળી એની રંગીન છત્રી માત્ર એને એકલાને તડકાથી રક્ષણ આપી શકે એવી હતી. ‘અડધા કલાક ઉપર થશે. આરામથી ક્યાંક છાંયે બેસો...’ એની સલાહ સાંભળીને સુરેશે આજુબાજુ નજર ફેરવી. હોટલ ઉપર મોટા અક્ષરે લસ્સીના ભાવ લખ્યા હતા.

બાર રૂપિયાથી પાંત્રીસ રૂપિયા સુધીની લસ્સી મળતી હતી. કકડીને ભૂખ લાગી હતી. લસ્સીથી રાહત મળશે એ આશા સાથે એ હોટલમાં ઘૂસ્યો. છેક અંદર પંખા નીચેની ખાલી જગ્યા જોઇને એ ત્યાં ગોઠવાયો. વેઇટર પાણી લઇને આવ્યો. ‘લસ્સી લાવ...’ સુરેશે ઓર્ડર આપ્યો. ‘કઇ?’ વેઇટરે પૂછ્યું. ‘બાર રૂપિયાવાળી સાદી.’ સુરેશે તરત કહ્યું. કાજુના ત્રણ-ચાર ટુકડા નાખીને બારને બદલે વીસ રૂપિયા પડાવી લે એના માટે સુરેશ તૈયાર નહોતો.

વેઇટર પૂરી પંદર મિનિટ પછી આવ્યો. એણે ટેબલ ઉપર લસ્સીનો જે ગ્લાસ મૂક્યો એ જોઇને સુરેશ ચમકયો. ખાસ્સો મોટો ગ્લાસ અને જાડી મલાઇની તર ઉપર ઠાંસી ઠાંસીને કાજુ-દ્રાક્ષ ભરેલાં. ‘અલ્યા, લોચો માર્યો. આ પાંત્રીસવાળી લસ્સી મેં નહોતી મંગાવી.’ જવાબમાં વેઇટરે કશું બોલ્યા વગર કાઉન્ટર તરફ આંગળી ચિંધી. ગરદન પાછળ ઘુમાવીને સુરેશે કાઉન્ટર સામે જોયું. તાલવાળા જાડાપાડા માણસને જોઇને એને કંઇ ઓળખાણ ના પડી. આરામથી લસ્સી પીને આવ. જાડિયાએ ઇશારાથી સૂચના આપી. લસ્સી સરસ હતી. લસ્સી પતાવીને સુરેશ કાઉન્ટર પાસે જઇને ઊભો રહ્યો.

‘સુરિયા, હું તને ઓળખી ગયો પણ તને ટ્યૂબલાઇટ નથી થઇ.’ ગૂંચવાયેલો સુરેશ હજુ એના ચહેરા સામે તાકીને બાળપણના મિત્રોના ચહેરા યાદ કરી રહ્યો હતો. ‘માથા ઉપરના બધા વાળ જતા રહ્યા છે અને શરીર ત્રણગણું વધી ગયું છે એટલે હવે મારે જ ઓળખાણ આપવી પડશે. ચંદુ સોમાણીનો ચહેરો યાદ કર.’

‘ધત્ તેરે કી.’ સુરેશે બંને હાથે કાનની બૂટ પકડી અને અંદર જઇને ચંદુની પાસે ખુરશી પર બેઠો. ‘સત્તર વર્ષે આવી રીતે તું મળી જઇશ એવું તો સ્વપ્નેય નહોતું વિચાર્યું. લીંબડી છોડ્યા પછી તને પહેલી વાર જોયો. હોટલ સારી જમાવી છે એ જોઇને ખરેખર આનંદ થયો.’

‘સુરિયા, તું મને નથી ઓળખતો? મારા નસીબમાં હોટલની માલિકી હોય ખરી? આખી જિંદગી મિત્રોની મહેરબાનીથી આપણી ગાડી દોડી છે. વનાળાના દિલુભા રાણા તો યાદ છે ને? એમની હોટલ છે. મહિને એકવાર એ હિસાબ લેવા આવે. બાકી રોજેરોજનો કારભાર મારે સંભાળવાનો.’ ચંદુના અવાજમાં લાગણીની ભીનાશ ભળી. ‘બપોરે હોટલમાં ભીડ ના હોય ત્યારે ક્યારેક વિચારવાયુ થઇ જાય. કુદરત મારી સામે પડી છે.

એકેએક ડગલે મુશ્કેલી ઊભી થઇ છે પણ દર વખતે કોઇક દોસ્તારે હાથ પકડીને ઉગારી લીધો છે. યાદ કર. આઠમા ધોરણમાં ડાકોર-ગળતેશ્ચરની ટૂરમાં શું થયું હતું? તરતાં નહોતું આવડતું ને દોઢો થઇને ગળતેશ્ચર નદીમાં પડેલા પછી ડૂબતો ત્યારે ચીસાચીસ કરી મૂકેલી, એ વખતે બામણ બોડિeંગવાળા જગાએ કૂદકો મારીને બચાવી લીધેલો. એ તો મને ભૂલી ગયો હશે પણ ટીવી ઉપર એનો કોમેડી પ્રોગ્રામ જોઉં ત્યારે તરત યાદ કરું... જીવ બચાવેલો એ અહેસાન કેમ ભુલાય.’

બધા ભાઇબંધોમાં ચંદુ સૌથી ભોળિયો અને ગરીબડો હતો. સુરેશને જોઇને એ અત્યારે લાગણીશીલ બની ગયો હતો.‘અંકેવાળિયાના ત્રણેય દરબાર છોકરાંઓએ ઝઘડો કરીને મને મારવા લીધેલો ત્યારે તું જ મારી પડખે ઊભો રહ્યો હતોને? તેં એમને ધમકાવી કાઢેલા એ પછી એમણે મને વતાવવાનું છોડી દીધેલું. ચોમાસામાં ઘરની ભીંત બેસી ગઇ હતી ત્યારે મારી ભાઇબંધીને લીધે બિપીન દોશીએ આખા ઘરનાને એક મહિના સુધી આશરો આપેલો એ ગણ કેમ ભુલાય? મેટ્રિકની પરીક્ષામાં પહેલા ધડાકે પાસ કઇ રીતે થયેલો? ગણિત અને વિજ્ઞાનમાં મને ચોખ્ખું દેખાય એ માટે પંકજ ત્રિવેદીએ મોટા મોટા અક્ષરે પેપર લખેલા.

એ તો અત્યારે ડોક્ટર થઇને લીંબડીમાં જામી ગયો છે.’ ચંદુ આભારવશ અવાજે મિત્રોનું સ્મરણ કરી રહ્યો હતો. ‘બાપાને એક્સિડન્ટ થયો અને હોસ્પિટલમાં રાખ્યા ત્યારે મારામાં ક્યાં પહોંચ હતી? તમે બધા ભાઇબંધોએ બધું સંભાળી લીધું હતું. એ પછી મોટી બહેનના લગ્નમાંય કેવી તકલીફ થયેલી? અઠવાડિયું બાકી હતું ને બધા દાગીના ચોરાઇ ગયા હતા. બાપાની બુદ્ધિ તો બહેર મારી ગયેલી. ગાંડા જેવા થઇ ગયેલા. એ વખતે તમે સાત-આઠ દોસ્તારોએ ઘરમાં વાત કરીને જે ટેકો કરેલો એ ઉપકાર તો ક્યારેય નહીં ભુલાય. ખડેપગે ઊભા રહીને જાનને એવી સાચવેલી કે એ લોકો રાજી રાજી થઇ ગયા હતા.’ ચંદુએ ગળગળા અવાજે ઉમેર્યું. ‘બાપા મરી ગયા ત્યારે હું તો સાવ ભાંગી પડેલો. તમે બધા ભાઇબંધોએ જ બધું સંભાળી લીધેલું. ખરેખર, જ્યારે જ્યારે મુશ્કેલી આવી ત્યારે ભાઇબંધોએ જ બચાવી લીધો છે.’

ચંદુએ વેઇટરને ઇશારો કરીને બીજી લસ્સી લાવવા કહ્યું. સુરેશે ના પાડી પણ આળા હૈયાના ચંદુના આગ્રહ પાસે એ ઝૂકી ગયો. બીજી લસ્સી પીધા પછી સુરેશને લાગ્યું કે હવે ઘેર જઇને જમવાની જરૂર નહીં પડે. ઘરનું સ્મરણ થયું કે તરત એણે ચંદુ સામે જોયું. ‘તારી મિસિસ તો સુરેન્દ્રનગરની છે ને? મને કોઇકે વાત કરેલી કે ચંદુડો ફાવી ગયો. સહેજ મોડાં લગ્ન થયાં પણ હેમા માલિની જેવી રૂપાળી બૈરી મળી છે એવું કહેલું. સંતાનમાં શું છે?’

‘એ કથા બહુ લાંબી છે.’ ચંદુનો અવાજ ઢીલો થઇ ગયો. ‘એમાંય મેળ નહોતો પડતો ત્યારે આપણા કલાસમાં ગુણિયો હતોને? એને દયા આવી અને ભાઇબંધ તરીકે મદદ કરીને એના મામાની છોકરી હંસા જોડે નક્કી કરાવી આપેલું. મારું ઠેકાણું પડે એ માટે એ બાપડાએ આંગળી ચિંધી પણ મારું નસીબ ફૂટેલું એટલે લગ્ન પછી એકેય દાડો શાંતિથી જીવવા નથી મળ્યું. માથા ઉપર આ ટાલ અમસ્તી નથી પડી. કુદરતે એવાં ટપલાં માર્યાં છે કે વાત ના પૂછ.’

ચંદુએ નિરાશાથી માથું ધુણાવ્યું. ‘હંસા રૂડી-રૂપાળી કાચની પૂતળી જેવી પણ જમીનથી બે વેંત અધ્ધર ચાલે. મારી દશા સાવ સાધારણ અને એ સુખી ઘરની એટલે ઘરમાં મહારાણીની જેમ રહે. મને એમ હતું કે ઘરમાં વહુ આવશે એટલે બિચારી બાને કામમાં રાહત રહેશે પણ હંસા તો અમને મા-દીકરાને મગતરાં સમજતી હતી. મારી દશા જોઇને બાનો પણ જીવ બળે. ઘરમાં કામ ન કરે અને બેસી રહે એમાં બાને કોઇ વાંધો નહોતો પણ એની જીભ કાતર જેવી. વાતે વાતે બાને ઉતારી પાડે. શરૂઆતમાં મગજ ઉપર બરફ રાખીને સહન કર્યું પણ એમાં એને એવું લાગ્યું કે આ મા-દીકરો મારાથી દબાઇ ગયાં છે એટલે એ ડબલ જોરમાં આવી ગઇ.’

‘ખરી ઉપાધિ કહેવાય.’ સુરેશે કહ્યું.

‘આવી બૈરી જોડે કઇ રીતે જીવાય?’

‘એમાંય છેલ્લે છેલ્લે તો એ સાવ નફ્ફટ થઇ ગયેલી. સાવ છેલ્લા પાટલે બેસી ગયેલી. કપ-રકાબી ધોતી વખતે બાના હાથમાંથી થાળી છટકી અને એક્સાથે છ કપ તૂટી ગયા. એમાં બન્યું એવું કે એ મોંઘા ભાવના કપ-રકાબી એ એના બાપના ઘેરથી લાવેલી એટલે એની કમાન છટકી. બધી મર્યાદા મૂકીને એણે મારી બા ઉપર હાથ ઉપાડ્યો. બાપડી ઘરડી બા રડવા સિવાય શું કરે? બસ, એ પછી તો એ વંતરીને મજા પડી ગઇ. બા કંઇક બોલે તો સીધો હાથ ઉપાડે એવી આતંકવાદી બની ગઇ હતી.’

‘આ તો હદ કહેવાય!’ સુરેશે તરત કહ્યું.

‘મેં એને હાથ જોડીને કહ્યું કે હે જોગમાયા! હવે હદ થાય છે. છુટાછેડા લઇને તું તારા બાપને ઘેર જા અને અમને શાંતિથી જીવવા દે. પણ એ રૂપસુંદરીએ રોકડું પરખાવ્યું કે તમને મા-દીકરાને રોડ પર લાવી દઇશ. પોલીસમાં ફરિયાદ કરીને સિળયા ગણાવીશ. પગ પછાડીને કહે કે મરી જઇશ તોય છુટાછેડા નહીં આપું. મારી જિંદગી બગાડી છે એટલે અહીં રહીને તમારું લોહી પીશ...’

‘પછી?’ સુરેશે જિજ્ઞાસાથી પૂછ્યું. આ ભોળિયા ભાઇબંધની લાચારીની વાત સાંભળીને એ હચમચી ઊઠ્યો હતો.‘ગોદડ ભરવાડનો જીવણો યાદ છેને? જીવણ ભરવાડ એ વખતે પણ ભારે ભારાડી હતો. વડના વાંદરા પાડે એવો ખેપાની હતો.’‘તોય તારે એની જોડે સારું બનતું હતું.’ સુરેશે યાદ કર્યું.

‘એ અહીં બાપુનગરમાં રિક્ષા ચલાવે છે. બીજી છ-સાત રિક્ષાનો માલિક છે. શટલિયા તરીકે ભાડે આપે છે. એક દિવસ અચાનક એ ચા પીવા આવ્યો અને હું એને ઓળખી ગયો. હરામના પૈસા આવે એટલે હીરોની જેમ સ્ટાઇલમાં રહેવાની એને ટેવ. મને જોઇને તરત ઓળખી ગયો અને ભેટી પડ્યો. દોઢ કલાક બેસીને બાળપણની ધીંગામસ્તીના દિવસો યાદ કર્યા. મેં એને ઘેર આવવાનું કહ્યું એટલે બીજા દિવસે એ ઘેર આવ્યો. તરત બાને પગે પડ્યો. એ પછીના અઠવાડિયે જ વિદ્યાપીઠમાં મોરારિબાપુની કથા હતી. જીવણો એની રિક્ષામાં બાને સવારે વિદ્યાપીઠ મૂકી આવે અને સાંજે પાછાં લઇ આવે.’

સહેજ અટકીને ચંદુએ ઊંડો શ્ચાસ લીધો. ‘રૂપાળા બૈરાના મગજને સમજવામાં ખુદ ભગવાન પણ થાપ ખાઇ જાય. પહેલી નજરે જ હંસા અને જીવણની વચ્ચે તારામૈત્રક રચાઇ ગયું હતું એની મને તો બહુ મોડી ખબર પડી. હું તો સવારથી રાત સુધી અહીં હોઉં. બાને કથામાં મૂકી આવીને જીવણો સીધો મારા ઘરે જતો હતો! એ આઠ દિવસમાં એ બંને વચ્ચે એવી કેમિસ્ટ્રરી જામી ગઇ કે નવમા દિવસે તો બંને ભાગી ગયાં! આજની ઘડી ને કાલનો દીં... આજકાલ કરતાં છ વર્ષ વીતી ગયાં. જલસો થઇ ગયો. હું અને બા આરામથી જીવીએ છીએ... સુરિયા! મેં તને કહ્યું ને કે ગમે તેવી ઉપાધિ હોય ત્યારે ભાઇબંધોએ જ મને ઉગાર્યો છે!’ એ બોલતો હતો. સુરેશ એના ભોળિયા ચહેરા સામે તાકી રહ્યો હતો.

(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)