જા ગુના તારા કર્યા છે માફ દિલથી, પણ ક્ષમાની...

જા ગુના તારા કર્યા છે માફ દિલથી, પણ ક્ષમાની એક સીમા હોય છે

‘મારો ડાહ્યો દીકો ખોટી જીદ ના કર.’ મા તરીકે છ વર્ષના પીન્ટુને કઇ રીતે સમજાવવો એ આવડત મંજુમાં હતી. ‘તું તો હવે મોટો થઇ ગયો. આ રમકડું તો સાવ નાનાં ટેણિયાંઓ માટે છે. સમજ્યો?’

પીન્ટુને એટલું સમજાયું કે એકવાર ના પાડી એટલે મમ્મી હવે નહીં જ અપાવે. ચુપચાપ મંજુનો હાથ પકડીને એ એને લપાઇને ચાલવા લાગ્યો.

બંને ઘરે પહોંચ્યાં ત્યારે બાજુવાળી કાશીડોસી બારણાંમાં ઊભી હતી. ‘મા-દીકરો શાક લઇને આવી ગયા?’ એમણે હસીને પૂછ્યું. એક રૂમ-રસોડાના હાઉસિંગના આ ફ્લેટમાં કોઇનું કશું અંગત નહોતું.

દરેકના ઘરમાં શું ચાલે છે એની આખા બ્લોકમાં બધાને ખબર હોય. ‘છૂટકો છે?’ ફ્લેટનું બારણું ખોલતાં મંજુએ ઉભરો ઠાલવ્યો. ‘ભીંડા-તુરિયાથી માંડીને ડુંગળી-બટાકા સુધી બધાના ભાવ એવા છે કે લેવાનો જીવ ના ચાલે પણ શું થાય?’

‘તારે દોઢ માણસમાં આવો હાયકારો નીકળે છે તો અમારે પાંચ માણસમાં શું થતું હશે?’ બે દીકરા અને બે વહુઓ સાથે કાશીડોસી એક રૂમ-રસોડાના ફ્લેટમાં રહેતા હતા.

‘પહેલાં એ સુખ હતું કે શાકભાજી બહુ મોંઘા હોય ત્યારે દાળથી રોડવી લેતા હતા પણ હવે તો એના ભાવ સાંભળીને ભડકી જવાય છે. આ દિવાળી આવીને ગઇ પણ આપણા એકેય ઘરમાં રોનક દેખાણી? માંડ માંડ પૂરું થતું હોય એટલે હોળી ને દિવાળી બધું સરખું. તારે ક્યાં સુધી વેકેશન છે?’

‘પચીસમી સુધી. છવ્વીસમી પાછી એ દોડાદોડી શરૂ. ટૂંકો પગાર આપીને સરકાર તેલ કાઢે છે.’

‘તોય એટલો આશરો છે એ સારું છે.’ કાશીડોસીએ હળવેથી સમજાવ્યું. ‘આ નોકરીનો આધાર ના હોત તો તારું ને તારા છોકરાનું શું થાત? એ નપાવટ તો પેલી નખરાળીને લપેટમાં આવીને ભાગી ગયો પણ તારે આ છોકરાના મોં સામે જોઇને જીવવાનું છે.’

મંજુ શામળી અને બેઠી દડીની હતી. એની સામે એનો પતિ બળવંત ફિલ્મી હીરો જેવો સ્ટાઇલીશ હતો. બળવંત રિક્ષા ચલાવતો હતો. એ પોતે અપટુડેટ રહેતો અને રિક્ષાને પણ નવીનવેલી દુલ્હનની જેમ ટનાટન રાખતો.

બીજી રિક્ષા ખરીદીને એણે માસિક ભાડેથી કોઇને ચલાવવા આપી હતી. મંજુ અને બળવંતના લગ્ન આઠ વર્ષ અગાઉ થયા હતા. સારા કપડાં પહેરીને હીરો જેવા દેખાવા સિવાય બળવંતને બીજું કોઇ વ્યસન નહોતું એટલે બંને રિક્ષાની કમાણીમાંથી એણે સારી એવી બચત કરેલી હતી.બે વર્ષ અગાઉ એમના સુખી જીવન પર વાવાઝોડું ત્રાટક્યું. એક રૂપાળી નર્સ બળવંતની રિક્ષામાં એક વાર બેઠી અને એમાંથી પરિચય વઘ્યો. એ સંબંધ એ કક્ષાએ પહોંચ્યો કે બળવંત મંજુને ભૂલી ગયો.

નાનકડા પીન્ટુનું પણ એને ભાન ન રહ્યું. બધી બચત અને મંજુના બધા દાગીના સહિત આખું ઘર સાફ કરીને એ પેલી નર્સની સાથે રહેવા જતો રહ્યો!

મંજુએ પી.ટી.સી. કરેલું હતું એટલે પીન્ટુ એક વર્ષનો થયો ત્યારથી એ નોકરી માટે પ્રયત્ન કરતી હતી. બહારગામ જવાની એની તૈયારી નહોતી.

મહામુશ્કેલીએ શિક્ષિકા સહાયક તરીકે નોકરી મળી એના બીજા જ મહિને બળવંતે આ ધડાકો કર્યો. મંજુ જરાયે રૂપાળી નહોતી પણ સમજદાર અને સ્વાભિમાની હતી. બળવંત જતો રહ્યો પછી ગામડેથી બળવંતના અને મંજુના મા-બાપ દોડી આવ્યા.

મંજુએ એમને બે હાથ જોડીને કહી દીધું કે બળવંતને શોધવાની કે મનાવીને પાછો બોલાવવાની કોઇ જરૂર નથી. જે માણસ આવી બેજવાબદાર રીતે પત્ની અને બાળકને છોડીને જતો રહ્યો હોય એને કરગરવાની મારે કોઇ ગરજ નથી. મારું ને મારા દીકરાનું હું ફોડી લઇશ. ખત્તા ખાઇને એક દિવસ એની જાતે પાછો આવશે.

એ વાતને બે વર્ષ વીતી ગયા હતા. મંજુ નોકરીમાં સેટ થઇ ગઇ હતી. નાલાયક પતિના પનારે પડેલી મંજુ માટે કાશીડોસીને પૂરી સહાનુભૂતિ હતી એટલે એ પીન્ટુનું ઘ્યાન રાખતા હતા.

આ બે વર્ષમાં મંજુએ બળવંતનું નામ પણ નહોતું ઉચ્ચાર્યું. કયારેક કોઇ સ્ત્રી પંચાત કરે ત્યારે મંજુ રોકડો જવાબ આપતી કે મેં તો એના નામનું નાહી નાખ્યું છે!

વેકેશનનો પૂરો સમય મંજુ પીન્ટુની સાથે એ રીતે વીતાવતી કે એને બાપની ખોટ ના લાગે. એની ઉમરના પ્રમાણમાં પીન્ટુ સમજદાર હતો એટલે મા-દીકરાને કોઇ તકલીફ નહોતી.

દેવદિવાળીના બીજા દિવસે સવારમાં રવિવાર હતો અને આખા બ્લોકમાં હોહા મચી ગઇ. બાર-બાર ફ્લેટના છ બ્લોકની વચ્ચે મોટું મેદાન હતું. છોકરાંઓ ક્રિકેટ રમતા હતા અને રિક્ષા આવીને ઊભી રહી. રિક્ષામાંથી બળવંત નીચે ઊતર્યો.

સવા બે વર્ષ પછી એને આ રીતે આવેલો જોઇને જે મોટાં છોકરાંઓ એને ઓળખતાં હતાં એમણે દોડીને ફ્લેટમાં બધાને કહ્યું. રિક્ષા રવાના થાય ત્યાં સુધીમાં તો આખું ટોળું ભેગું થઇ ગયું. પીન્ટુની આંગળી પકડીને મંજુ પણ દોડતી આવી પહોંચી હતી.

આખા ટોળાંની વચ્ચે બળવંત નીચું જોઇને ઊભો હતો. ત્રણ-ચાર દિવસની વધેલી દાઢી, મેલાં કપડાં અને મ્લાન ચહેરે એ ગુનેગારની જેમ ઊભો હતો. શરીર પણ ખાસ્સું ઓગળી ગયું હતું. આંખો ઊડી ઊતરી ગઇ હતી.

એકીટશે એની સામે તાકી રહેલી મંજુના નસકોરાં ફૂલી ગયા. પીન્ટુનો હાથ કાશીડોસીના હાથમાં પકડાવીને એ ધીમા પણ મક્કમ પગલે આગળ વધી. હવે આખા ટોળાની નજર મંજુ સામે હતી.

‘ધરાઇ ગયો એ રૂપસુંદરીથી?’ મંજુ દાંત ભીંસીને બોલતી હતી. નીચું જોઇને ઊભેલા બળવંતની હડપચીમાં જમણા હાથની બે આંગળીઓ ખોસીને એણે બળવંતનું મોં ઊચું કરીને ધારદાર અવાજે પૂછ્યું.

‘કે પછી ખિસ્સાં ખાલી થઇ ગયા એટલે એ રાં... કાઢી મૂક્યો તને?’ બે વર્ષથી મનમાં ધરબાઇ રહેલો ગુસ્સો લાવારસ બનીને ધસી આવ્યો હતો.

મંજુનો જે આક્રમક મિજાજ હતો એ જોઇને બીજા કોઇની તો એને રોકવાની હિંમત નહોતી પણ કાશીડોસીએ આગળ આવીને મંજુને અટકાવી. ‘હવે બધા ઘેર જાવ.’ ડોસીએ ટોળાં સામે જોઇને ઘાંટો પાડ્યો.

‘એનું મગજ ફટકી ગયું હતું એટલે જતો રહ્યો હતો ને હવે અક્કલ આવી એટલે પાછો આવ્યો છે. ઘેર જાવ બધા...’ ડોસીએ આગળ વધીને બળવંતનો કાન પકડીને ખેંચ્યો. ‘બહુ મોટું પરાક્રમ કરીને આવ્યો હોય એમ કેમ ઊભો છે? છાનોમાનો ઘરમાં જા અને બે હાથ જોડીને બૈરીની માફી માગી લે.’

ટોળું વિખેરાયું. કાશીડોસી, મંજુ અને પીન્ટુ આગળ ચાલતા હતા એમની પાછળ ભાંગેલા પગે બળવંત જાણે ઢસડાતો હતો. કાશીડોસી અત્યંત સમજદાર હતી. બળવંત ઘરની વચ્ચોવચ નીચું જોઇને બેસી રહ્યો હતો. એની સામે નજર કર્યા વગર મંજુ ઘરના નાના-મોટા કામમાં પરોવાયેલી હતી.

મંજુએ રસોઇ બનાવી અને થાળી બળવંત પાસે મૂકી. એક શબ્દ પણ બોલ્યા વગર એણે જે રીતે થાળી પછાડીને મૂકી એ જોઇને કાશીડોસીએ આંખના ઇશારાથી મંજુને ઠપકો આપ્યો. કશું બોલ્યા વગર બળવંતે નીચું જોઇને જમી લીધું.

‘હવે ઠરીને ઘરમાં રહેવાનું છે કે નવા ઉધામા કરવાના છે?’ એકાદ કલાક પછી ડોસીએ બળવંતને ધમકાવીને પૂછ્યું. ‘તારા કાનમાં જે કંઇ હોય એ ચોખ્ખું કહી દે. ભગવાને આવો રૂડોરૂપાળો દીકરો આપ્યો છે એની સામે તો જો.

તારો ખેલ હવે પતી ગયો. આ છોકરામાં જીવ પરોવીને સીધી રીતે જીવતાં શીખ.’ ડોસીના અવાજમાં કડકાઇ ભળી. ‘તારા દેદાર તો જો. હિંદી પિક્ચરના હીરો જેવો હતો અને ભિખારો થઇને પાછો આવ્યો છે. તારી બેઉ રિક્ષાઓ ક્યાં છે? છે કે વેચી ખાધી? એ વંતરીના જાદુમાં બધું વેચી માર્યું?’

ડોસી અધિકારથી પૂછતી હતી. બળવંત શું જવાબ આપે છે એ સાંભળવા માટે મંજુ પણ રસોડાના બારણામાં ઊભી હતી. ‘બધું ગયું.’ બળવંતે પહેલી વાર મોં ખોલ્યું.

‘બધું ખોઇને પણ બહુ મોટો પાઠ શીખવા મળ્યો. હવેથી આવી ભૂલ ક્યારેય નહીં થાય. મહેનત કરીને બધું નવેસરથી ઊભું કરીશ.’

‘રોયા નખ્ખોદિયા.’ મંજુ દાંત ભીંસીને ચુપચાપ સાંભળતી હતી પણ ડોસીએ ગુસ્સો ઠાલવ્યો. ‘બૈરીના દાગીનાં અને બે રિક્ષા- બધુંય ઉડાડી માર્યા પછી અક્કલ આવી?’

નીચું જોઇને બેઠેલો બળવંત ઝંખવાયેલો હતો. પારાવાર પીડા લઇને મંજુ ચૂપચાપ ઊભી હતી. મંજુનો પક્ષ લઇને ડોસી બળવંતને ધમકાવતી હતી.

રાત્રે નવ વાગ્યે ડોસી એના ઘરે ગઇ. આખો દિવસ રમીને થાકેલો પીન્ટુ ઊઘી ગયો હતો. ‘ઘેર આવ્યા જ છો તો મારી વાત સાંભળી લો.’ ઓરડાનું બારણું અંદરથી બંધ કરીને મંજુએ બાળી નાખે એવી નજરે બળવંત સામે જોયું.

‘ઝઘડો કરીને લોહીઉકાળા નથી કરવા એટલે લોકલાજે તમને ઘરમાં ઘૂસવા દીધા છે એ મારી મહેરબાની. આપણી વચ્ચે જો સંબંધ હતો એ તો તમે અમને મૂકીને ગયા એ જ દિવસે પૂરો થઇ ગયો એટલે મારી પાસેથી કોઇ આશા રાખ્યા વગર ઘરમાં પડ્યા રહેજો.

આ છોકરાના બાપ છો એટલે કંઇ નવાજૂની કર્યા વગર શાંતિથી જીવશો ત્યાં સુધી ઘરમાં રહેવા દઇશ. મને વતાવવાની કોઇ કોશિશ ક્યારેય ના કરતા. મને ને મારા છોકરાને શાંતિથી જીવવા દેજો.’

‘બહુ મોટી ભૂલ કરી નાખી છે. મેં... બહુ મોટો ગુનો કરી નાખ્યો છે મેં.’ બળવંતનો અવાજ ધ્રૂજતો હતો. રૂમમાં લોખંડનો એક ઊચો પલંગ હતો. એના ઉપર પીન્ટુ સૂતો હતો અને મંજુ એની પાસે બેઠી હતી.

નીચે ભોંય પર બેઠેલો બળવંત પશ્ચાતાપ ભરેલી નજરે મંજુ સામે તાકી રહ્યો હતો. ‘એ કભારજાએ બરબાદ કરી નાખ્યો મને. નિચોવી નાખ્યો અને પછી એક શેઠિયાને પકડ્યો.’

‘મારે એ કથા નથી સાંભળવી.’ મંજુના અવાજમાં તીખાશ હતી. ‘ તમે જેવા ધંધા કરો એવું ફળ મળે.’

‘મારી વાત તો સાંભળ.’ કરગરતી વખતે બળવંતનો અવાજ ધ્રૂજતો હતો. ‘એ રાં... ને પણ એવું જ ફળ આપીને આવ્યો છું. તારી પાસે ગુનો કબૂલ નહીં કરું ત્યાં સુધી ઊઘમાં પણ એ જ દેખાશે. સાંભળ.’

બળવંતનો કંપતો અવાજ સાવ ધીમો થઇ ગયો. એના કપાળ પર પરસેવો વળી ગયો હતો. ‘પહેલાં તારા દાગીના વેચીને અમે ફરવા ગયા. એ પછી એક રિક્ષા વેચીને એના પૈસા એને આપ્યા. એ પછી વરસ પછી બીજી રિક્ષા પણ વેચી નાખવી પડી.

એ પછી એણે મને ધુત્કારવાનું શરૂ કર્યું. એના ઘરમાં હું રહું એ પણ એને નહોતું ગમતું. વાતેવાતે અપમાન કરતી હતી એટલે મને શંકા પડી. કાલે રાત્રે તો એણે મને એના ઘરમાંથી ધક્કો મારીને કાઢી મૂક્યો.

મારી નસેનસમાં ખુન્નસ ઉભરાતું હતું. રાત્રે લપાઇને ઊભો રહ્યો. થોડીવાર પછી એનો નવો ગાડીવાળો ભાઇબંધ ઘરમાં ઘૂસ્યો. પરોઢિયે એ હીરો રવાના થયો એ પછી હું એના ઘરમાં ગયો. એની બોચી ઝાલીને પૂછ્યું કે એ કોણ હતો?

એણે નફફટ થઇને મને ભિખારો કહ્યો એ પછી મારી કમાન છટકી. મગજ ઉપર કાળ સવાર થઇ ગયો. એની ગરદન ઉપર ભીંસ વધી અને એ કંઇ ચીસ પાડે એ અગાઉ મેં એટલી તાકાત વાપરી કે એના ડોળાં બહાર આવી ગયાં.’

‘હાય રામ! પછી?’

‘એ મરી ગઇ છે એવી ખબર પડી એટલે ગભરાઇ ગયો. એની લાશને ઢસડીને એના બાથરૂમમાં મૂકી દીધી અને સીધો અહીં આવી ગયો.’

બળવંતે મંજુ સામે બે હાથ જોડ્યા. ‘મને બચાવવાનું તારા હાથમાં છે. પોલીસ તપાસમાં મારું નામ આવે તો તારે કહી દેવાનું કે હું તો અહીંયા જ હતો. આમ તો એ છિનાળના ધંધા એવા હતા એટલે કોઇને કંઇ ખબર પણ નહીં પડે.

એ છતાં કંઇક થાય તો મને બચાવી લેજે. તને બહુ દુભવી છે પણ હવે મને ઉગારી લેજે.’ એની વાતનો કંઇ જવાબ આપ્યા વગર મંજુએ પીન્ટુને બાથમાં લીધો અને ઊઘી ગઇ.

‘ઘરનું ઘ્યાન રાખજો. મારે નિશાળનું મોડું થાય છે.’

સવારે દસ વાગ્યે મંજુ ઘરની બહાર નીકળી. બસ સ્ટોપ સુધી ચાલતી વખતે એના મગજમાં વિચારોના આટાપાટા ઘૂમરાતા હતા. બીજી જ મિનિટે એ ઊભી રહી ગઇ. ‘રિક્ષા...’ એણે બૂમ પાડીને રિક્ષાને ઊભી રાખી.

આવા માણસની છાયામાં મારે મારા છોકરાંને ઉછેરવો નથી. એણે અંતિમ નિર્ણય લીધો. પોલીસ સ્ટેશનમાં એ ઇન્સ્પેકટરની સામે આખી કથા આક્રોશથી વર્ણવી રહી હતી. ઇન્સ્પેકટર સ્તબ્ધ બનીને સાંભળતો હતો.‘

(શીર્ષક પંકિત : લેખક)

આપણા સંબંધના ઇતિહાસનો આ સાર છે,

આપણા સંબંધના ઇતિહાસનો આ સાર છે,

પાણીની સમજણ નથી ને વહાણનો આકાર છે

રિષભ શાહ નોકરી માટેનો ઇન્ટરવ્યૂ આપી રહ્યા હતા. અમદાવાદ શહેરથી બસો કિ.મી. દૂર આવેલું સાવ નાનકડું ગામ હતું. આદિવાસી વિસ્તાર હતો. તકલીફોનો ગુણાકાર હતો અને સગવડોનો ભાગાકાર.


ઇન્ટરવ્યૂ લેવા માટે ચેરિટેબલ હોસ્પિટલના ધનવાન ટ્રસ્ટીઓ બેઠા હતા. તેઓ કાં તો બાજુના મોટા શહેરમાં રહેતા હતા, કાં મુંબઇ-અમદાવાદમાં. જરૂર પડ્યે અહીં આવતા રહેતા હતા.


‘આવો, ડોક્ટર, બેસો!’ મંડળના પ્રમુખે પ્રેમભર્યોઆવકાર આપ્યો. ડોક્ટર ખુરશીમાં બેઠા. સામે પાંચ ખુરશીઓમાં પાંચ ટ્રસ્ટીઓ બેઠેલા હતા. દીવાલ પર મહાત્માં ગાંધી, સરદાર પટેલ અને રવીશંકર મહારાજની છબીઓ ટીંગાડેલી હતી.


‘અમે તમને નોકરીમાં રાખીશું કે નહીં એ છેલ્લે નક્કી કરીશું, પહેલાં એ નક્કી કરો કે તમે નોકરીમાં રહેશો કે નહીં?’ પ્રમુખે પ્રારંભ કર્યો. ડો. રિષભ શાહના કપાળમાં આશ્ચર્યની કરચલીઓ ઊપસી આવી,


‘હું અહીં નોકરી માટે આવ્યો છું, માત્ર ઇન્ટરવ્યૂ આપવા નથી આવ્યો.’


‘બીજો સવાલ, ‘અહીં આવતી વખતે તમે ગામમાં થઇને આવ્યા ને?’


‘બીજો રસ્તો છે ખરો?’


‘ગામની હાલત, પ્રજાનું સ્તર, રસ્તા, મકાનો, આજુબાજુનો પંથક આ બધું તમે જોયું?’ ‘હા’


‘અને છતાં પણ તમે આ પછાત આદિવાસી વિસ્તારમાં નોકરી કરવા તૈયાર છો? કારણ?’
‘હું ફકત તૈયાર જ નથી, પણ તલપાપડ છું કારણ તમારી પાછળની દીવાલ ઉપર ટાંગેલી છબીમાં બેઠેલા ત્રણ મહાપુરુષો છે. પોરબંદરના દીવાનના પુત્રને વિલાયતથી પરત આવ્યા બાદ જો આ દેશની ગરીબ ને અભણ પ્રજા સાથે કામ કરવું ફાવ્યું તો પછી મને કેમ નહીં ફાવે?


હું સુખી ઘરનો ડોક્ટરી ભણેલો આધુનિક યુવાન છું એમાં ના નથી, પણ મારા દિમાગમાં ગરીબ જનતાની સેવા કરવાના સપનાં છે, આંખોમાં આદર્શો છે અને હૃદયમાં ભાવના છે. હું અહીં નોકરી કરવા માટે નહીં, પણ સેવા કરવા માટે આવ્યો છું.’


‘ઇન્ટરવ્યૂ’ પૂરો થઇ ગયો. શેઠિયાઓએ જે જાણવા જેવું હતું એ જાણી લીધું. ડો. રિષભ શાહ પ્રથમ પ્રયત્ને એમ.ડી. ગાયનેકની ડિગ્રી પ્રાપ્ત કરી ચૂકેલા હોંશિયાર ડોક્ટર હતા.


અમદાવાદની મોટી હોસ્પિટલમાં કામનો અનુભવ હતો. તાજા પરણ્યા હતા. નવી નવેલી દુલ્હન સાથે ગુજરાતના ગમે તે શહેરમાં સ્થાયી થઇને પોતાની અંગત ને આગવી ટંકશાળ ખોલી શકતા હતા.


એમના જેવો સુંવાળો ડોક્ટર આ વિસ્તારમાં ફરવા માટે પણ ફરકે નહીં, એના બદલે આ જંગલમાં સેવા કરવા માટે આવી ચડયા. બલિહારી બાપુની!


છેવાડાના માણસની સેવા કરવાની એમની સલાહ હજુ પણ કયાંક કો’ક આદર્શવાદી માણસને વિષાણુના ચેપની જેમ લાગી જાય છે. ડો. રિષભને પણ આ ગાંધી નામનો વાયરસ અડી ગયો. અઠ્ઠે દ્વારકા!


ડો. રિષભ ઇન્ટરવ્યૂ પતાવીને બસમાં બેઠા, બીજે દિવસે પાછા આવ્યા. સાથે જરૂર પૂરતો સામાન અને પત્નીને પણ લેતા આવ્યા. પત્ની ઋતુ એમને ફાળવવામાં આવેલા નિવાસમાં સામાન જમાવવામાં વ્યસ્ત બની ગઇ, ડોક્ટર પોતાની ફરજ ઉપર હાજર થઇ ગયા.


નોકરીની પહેલી રાતે જ પતિ-પત્ની વાતો કરવા બેઠાં. ડો. રિષભે રોટલાનું બટકું તોડતાં કહ્યું, ‘ઋતુ, જિંદગીમાં આજે પહેલી વાર એવું લાગે છે કે હું મારા પરસેવાનો રોટલો જમી રહ્યો છું. ખાવાનું શરૂ કરતાં પહેલાં જ ઓડકારનો અનુભવ થઇ રહ્યો છે.’


ઋતુ હસી, ‘એવું કેમ થાય છે? મારા હાથનો રોટલો ન ભાવ્યો કે શું?’


‘એવું ન બોલ, ઋતુ! પણ કોણ જાણે કેમ મને આજે ભૂખ જ નથી. વધુ પડતો થાક કદાચ ભૂખને મારી નાખતો હશે કે પછી રોટલો કમાવાના આનંદ આગળ રોટલો જમવાની મજા ફિક્કી પડી જતી હશે?’ ‘બહુ કામ રહ્યું આજે?’


‘વાત જ ન પૂછ! અહીં આવ્યા પછી જ સમજાયું કે એક ભારતમાં બબ્બે ભારત વસેલા છે. શહેરોની ચમક-દમક, સમૃદ્ધિ, સુવિધાઓ એ સપાટી ઉપરનું હિંદુસ્તાન છે. તમે જરાક ઊડે જાવ તો ખબર પડે કે આ દેશનો અસલી ચહેરો ચીંથરેહાલ છે.


ઋતુ, મારી ઓ.પી.ડી.માં આવેલી તમામ સ્ત્રીઓ એનિમીક હતી. કોઇનુંયે હિમોગ્લોબીન છ ગ્રામ પ્રતિશતથી વધારે નહીં હોય. એક પણ પ્રેગ્નન્ટ બાઇનું વજન તબીબી પેરામીટર પ્રમાણે વધી રહ્યું નથી.


હું શક્તિની દવાઓ તો આપું, પણ કોઇને એમ નથી કહેવાતું કે આ ગોળી દૂધ સાથે લેવાની છે. અહીં પેથોલોજિસ્ટ નથી, બ્લડ બેન્ક નથી, એનેસ્થેટીસ્ટ નથી, સો સુવાવડોમાંથી વીસ જનેતાઓ મૃત્યુ પામે છે, ચાલીસ બાળકો ઊગતાં પહેલાં જ આથમી જાય છે.’


‘તો શું કરવું છે આપણે? નોકરી મૂકીને શહેરમાં ચાલ્યા જવું છે?’


‘ના, ઋતુ, ના! હું હારવા માટે અહીં નથી આવ્યો. હું મૃત્યુને મારવા માટે આવ્યો છું. હું અહીંના માળખાને બદલવાની કોશિશ કરીશ. દરેક સ્ત્રીને આયર્ન, કેલ્શિયમ અને પ્રોટીન આપીશ. જે સગર્ભાઓને નોર્મલ ડિલિવરી ન જ થવાની હોય, એમને કષ્ટાઇને મરવા દેવાને બદલે સિઝેરિયન કરીને બચાવી લઇશ.


ધીમે-ધીમે બ્લડ બેન્ક ઊભી કરીશ. અંધકારમાં દીવો પ્રગટાવવા માટે તો અહીં આવ્યા છીએ, એમ મેદાન છોડીને ભાગી થોડા જઇશું?’


ખરેખર બીજા દિવસથી ડો. રિષભે એમની યોજનાને અમલમાં મૂકવાનું શરૂ કરી દીધું. ટ્રસ્ટીઓની મહેરબાનીના કારણે હોસ્પિટલમાં સ્વચ્છતા અને સુવિધા પૂરતા પ્રમાણમાં હતી.


ડો. રિષભે આદિવાસી સ્ત્રીઓની જિંદગીમાં વર્ષો જ નહીં, પણ વર્ષોમાં જિંદગી ભરવાનું અભિયાન માથે પણ ઉપાડી લીધું.


એક વરસાદી રાત હતી. દોઢ વાગ્યો હશે. એક આદિવાસી પુરુષ એની પત્નીને લઇને સુવાવડ માટે આવી પહોંચ્યો. ડો. રિષભ કોલ મળતાવેંત દોડી આવ્યા. બાઇને તપાસી લીધી.


ચહેરા પર ચિંતાના વાદળો ઊમટી આવ્યા, ‘ભાઇ, તારી બૈરી તો સિરિયસ છે. એનાં પેટમાં બાળક આડું છે. બાઇનાં લોહીમાં પાણી જ પાણી છે. બાળક તો મરવાની અણી ઉપર છે, પણ...’


‘પણ હું, મારા બાપ...?’ પુરુષ ગરીબડા ચહેરે પૂછી રહ્યો. ‘તારી ઘરવાળી પણ મરવાની તૈયારીમાં છે. એક તક લેવી હોય તો હું એનું સિઝેરિયન કરી આપું. પણ ઓછામાં ઓછા ત્રણ બાટલા જેટલું લોહી એને ચડાવવું પડશે.


અહીં તો એ માટેની વ્યવસ્થા નથી, પણ જો તારી પાસે બે-પાંચ રક્તદાતાઓ હોય તો હું મારા ખર્ચે ક્યાંકથી જીપની વ્યવસ્થા કરી આપું. એમને બાજુના શહેરમાં મોકલીને લોહીની....’


‘અરે, મારા ભગવાન! હું તો હાવ એકલો જ મૂવો છઉ. મારુ કોઇ હગુવાંલુયે નથી. હાત પેઢી જેટલે છેટેનુંય કોઇ માણસ નથી કે અમને લોહી આપે. પણ તમે ઓપરેશન કરી નાખો, સાયેબ! મારી ઘરવાળી ઇમને ઇમ પણ મરી જવાની સે. ભલે ઓપરેશન પછી મરી જાતી. ભગવાનની દયા હશે તો તમને જશ હોવે મળે!’


ડો. રીષભે જરૂરી કાગળો પર પતિની સહી લીધી. બાઇને થિયેટરમાં લીધી. જાતે જ એનેસ્થેસિયા આપ્યું. સિઝેરીયન શરૂ કર્યું. જયાં પેટ ચીરીને બાળક બહાર કાઢ્યું ત્યાં સુધી તો વાંધો ન આવ્યો, પણ જેવું ગર્ભાશયમાંથી લોહી વહેવું શરૂ થયું કે તરત જ બાજી પલટાઇ ગઇ.


રકતસ્રાવ વધારે ન હતો, પણ એ સ્ત્રી માટે જીવલેણ સાબિત થયો. શરીરમાં ગુમાવવા જેટલું લોહી તો હોવું જોઇએ ને! ડો. રિષભે બાઇને બચાવવા માટે અથાક પ્રયત્નો કર્યા, અઢી કલાક સુધી ઝઝૂમ્યો, પણ જિંદગી હારી ગઇ, મોત જીતી ગયું.


ડો. રીષભે બહાર આવીને પતિના ખભા ઉપર હાથ મૂકયો, ‘ભાઇ, અફસોસ! હું તારી ઘરવાળીનો જીવ બચાવી ન શક્યો. જો તારી સાથે બે-ચાર માણસો હોત...’ આદિવાસી પુરુષ અચાનક બકરીમાંથી વાઘ બની ગયો, ‘બે-ચાર શું?


મારી પડખે તો આખું ગામ ઊભું છે.’ અને થોડી જ વારમાં આ કરુણ ઘટનાના સમાચાર સમગ્ર વિસ્તારમાં ફેલાઇ ગયા. સવારનો સૂરજ ઊગે તે પહેલાં દસ-બાર આદિવાસીઓનું ટોળુ હોસ્પિટલને ઘેરો ઘાલીને ગોઠવાઇ ગયું.


આ તરફ ટ્રસ્ટીઓ પણ દોડી આવ્યા. સમજાવટ અને સમાધાનના પ્રયત્નો શરૂ થયા, પણ આદિવાસી મુખિયાએ જીદ પકડી, ‘અમે બીજું કાંઇ ન હાંભળીયે! અમારે તો જીવના બદલામાં જીવ ખપે! ઇ સિવાય અમે બાઇની લાશ નંઇ ઉઠાવીયે.’


ટ્રસ્ટીઓ સમજી ગયા કે ડો. રિષભનો જાન ખતરામાં છે. એમણે ડોક્ટરને એક ઓરડામાં પૂરી દીધા. બનાવટી વાટાઘાટોનો દૌર ચાલુ રાખ્યો. પછી લાગ જોઇને પાછલા બારણેથી ડોક્ટર અને એમના પત્નીને વેશ પલટો કરાવીને જીપમાં બેસાડીને રવાના કરી દીધા. જાન બચી તો લાખો પાયે!


ડો. રિષભનો મોહભંગ થઇ ચૂકયો છે. એમની આદર્શઘેલી આંખોમાંથી સેવા કરવાના સપનાં રાખ બનીને ખરી પડ્યા છે. છબીમાં દેખાતા મહાત્માઓનું સ્થાન દેવી લક્ષ્મીજીએ લઇ લીધું છે.


શહેરમાં નર્સિંગહોમ ખોલીને ડો. રિષભ આરામદાયક પ્રેક્ટિસ કરી રહ્યા છે. એમના પત્ની ઋતુબહેન પણ હવે રોટલા બનાવવાનું ભૂલીને પંજાબી અને ચાઇનિંઝ ડિશીઝ રાંધી રહ્યાં છે.


બધું બરાબર છે, ક્યાંક કશી જ ફરિયાદ નથી. સપાટી પરનું ભારત સુખી છે, તળિયાનું હિંદુસ્તાન કેવી હાલતમાં સબડે છે એ જાણવાની હવે એમને પરવા નથી.


અલબત્ત, એક ફરિયાદ કયારેક ડો. રિષભની જીભ ઉપરથી ટપકી પડે છે: ‘એ બાઇનાં કરુણ મોત પછી હજારો આદિવાસીઓ તીરકામઠાં અને ભાલા લઇને મને મારવા માટે ઊમટી પડયા એને બદલે ફકત બે જ માણસો રકતદાન માટે તૈયાર થઇને એ સ્ત્રીનો જીવ બચાવવા માટે એની સાથે આવ્યા હોત તો?’


‘આ સવા મણના ‘તો?’નો જવાબ બહુ સરળ છે: ‘તો એક આદિવાસી બાઇનું મોત ન થયું હોત... અને એક સેવાભાવી ડોક્ટરના આદર્શો પણ અકાળે મૃત્યુ પામ્યા ન હોત!

(શિર્ષક પંક્તિ: ચીનુ મોદી)

તમે ઢાળીને માથું જે અનાયાસે ધર્યો...

તમે ઢાળીને માથું જે અનાયાસે ધર્યો,

મળ્યો એ વાળ ઝભ્ભા પર ઘણાં વર્ષોપછી


વીસ વરસનો અંગાર પંડ્યા પોતે ક્યારે એકવીસનો થાય એની રાહ જોઇને બેઠો હતો. કારણ કે લગ્ન કરવા માટેની કાનૂની વયમર્યાદા ત્યારે શરૂ થતી હતી. છેલ્લા ત્રણ વરસથી અંગાર મિસરી નામની રૂપયૌવનનાં પ્રેમમાં પડેલો હતો અને ત્રણેય વર્ષમાં એક પણ દિવસ એવો નહીં ગયો હોય, જ્યારે એણે પ્રેમિકાને આ સવાલ નહીં પૂછ્યો હોય : ‘મિસરી, ચાલ ને આપણે લગ્ન કરી લઇએ.’


‘હું ક્યાં ના પાડું છું? પણ તારા મમ્મી-પપ્પાને પૂછી જોયું?’ ‘પપ્પા તો મોગલેઆઝમ ફિલ્મના જાલીમ અકબર જેવા છે. મેં એમને તારા વિશે વાત કરી, પણ એ માનતા નથી. તું ક્રિશ્વિયન અને અમે બ્રાહ્મણ. તારો ફોટો પણ મેં પપ્પાને બતાવ્યો. તું તો એમને ગમી, પણ આપણાં ધર્મ જુદા જુદા છે એની સામે પપ્પાને વાંધો છે.


’મિસરી સમજદાર હતી. એ ફિક્કું હસી પડી, ‘તો પછી ભૂલી જા ને મને! તારા પપ્પા કહે ત્યાં પરણી જા.’


‘એ કેવી રીતે બને, મિસરી? અરે, આપણે કોઇના ઘરે મળવા માટે જઇએ છીએ તો પણ એ લોકો આપણને પૂછે છે કે ‘તમે ચા લેશો કે કોફી?’ જ્યારે લગ્ન એ તો આખી જિંદગીનો સવાલ છે. એમાં આપણાં ખુદના માવતર આપણને એટલું પણ ન પૂછે કે તને શું ગમશે?આઇ લવ યુ, મિસરી! હું તારા માટે જીવું છું અને કદાચ મરવું પડે તો તારા માટે મરીશ પણ ખરો!’


એક વાત કબૂલ કરવી પડે કે અંગાર અને મિસરીનો પ્રેમ સાચો હતો. એમાં ‘ટીન એજ’ માં હોય એવું મુગ્ધ આકર્ષણ સ્વાભાવિકપણે જ હતું, પણ એ ઉત્તેજના ચામડીની સપાટીની નીચે વહેતું ઝરણું ન હતી, પરંતુ ધમનીમાં ધસમસતો સરીતાપ્રવાહ હતો.


પપ્પા સાથે વાત કરવા જેવું તો અંગારની પાસે હવે કંઇ બચ્યું જ ન હતું. એક કરતાં વધુ વાર બાપ-દીકરા વચ્ચે ઉગ્ર ચર્ચા થઇ ચૂકી હતી અને દર વખતે મકરંદભાઇ ભટ્ટનો છેલ્લો ડાયલોગ એ જ બહાર પડતો જે દુનિયાભરના જલાલુદ્દીન મોહમ્મદ અકબરો બોલતા હોય છે :


‘યે લડકી હમેં મંઝૂર નહીં હૈ. યે શાદી નહીં હો સકતી.’ બાપની અદાલતની ઉપર કોઇ સુપ્રીમકોર્ટ નથી હોતી અને એમની નામરજીની ઉપરવટ કોઇ અપીલ નથી થઇ શકતી.


અંગારે તે સમય પૂરતી તો વાતને દફનાવી દીધી. હજુ તો એ બી.એ.ના છેલ્લા વરસમાં ભણતો હતો, એટલે આર્થિક રીતે પગભર ન હતો. પોકેટમની માટે ય પપ્પા સામે હાથ લાંબો કરવો પડતો હતો. ત્યાં લગ્ન કરવાનું તો સ્વપ્ન પણ જોઇ શકાય તેમ ન હતું. ‘બસ, એક વાર મને એકવીસ વરસનો થઇ જવા દે, મિસરી!


પછી આપણને લગ્ન કરતાં કાયદો પણ રોકી નહીં શકે.’ અંગારનો આ ડાયલોગ સાંભળીને મિસરી મીઠું મીઠું હસી પડતી.


આખરે એક દિવસ અંગાર એકવીસનો થઇ ગયો. હજુ એનું એમ.એ. નું ભણવાનું ચાલુ હતું. વેકેશનના દિવસો હતા. મિસરી પણ રજાઓ માણવા માટે એના મોસાળમાં રાજકોટ ગઇ હતી. અંગારે તક ઝડપી લીધી. બે જોડી કપડાં લઇને નીકળી પડ્યો.


પપ્પાએ પૂછ્યું, ‘કહેતાં તો જાવ, કુંવર! કઇ તરફ ચાલ્યા?’ ‘મારા એક દોસ્તને મળવા જાઉ છું. ભાવનગર તરફ.’ અંગાર જાણી જોઇને જૂઠું બોલ્યો. અને મિસરીદેવીને વરવા માટે નીકળી પડ્યો.


રાજકોટ પહોંચીને એણે મોબાઇલ ફોન ઉપર મિસરીને સંપર્ક સાઘ્યો, ‘મિસરી, હું આવી ગયો છું. તને ભગાડી જવા માટે.’ ‘અહીં? રાજકોટમાં? ભાગવા માટે આપણું અમદાવાદ શું ખોટું હતું?’


‘મેં બધી બાજુનો પૂરો વિચાર કર્યો છે. જો આપણે અમદાવાદમાંથી ગૂમ થઇએ તો બહુ દૂર જઇએ તે પહેલાં જ ઝડપાઇ જઇએ. પપ્પાની પોલીસ ખાતામાં સારી ઓળખાણ છે.’ ‘એ ઓળખાણ તો રાજકોટમાંય લાગુ પડી શકે છે.’ ‘હા, પણ પપ્પાને ખબર જ નથી કે હું અત્યારે રાજકોટમાં છું. હું તો ભાવનગર જવાનું કહીને ઘરેથી નીકળ્યો છું.’


‘ભલે.’ મિસરી માની ગઇ, ‘મને વાંધો નથી. આજે સાંજે આપણે મળીયે અને પૂરી યોજના વિચારી લઇએ. ક્યાંક બહાર જ મળવું પડશે. તું અહીં આવીશ તો મારા વાઘ જેવા ચાર મામાઓ તને ફાડી ખાધા વગર નહીં મૂકે.’


મિસરીનું દિમાગ ઝપાટાબંધ વિચારી રહ્યું, ‘તેં રેસકોર્સનું મેદાન જોયું છે, ત્યાં મુખ્ય પ્રવેશદ્વાર પાસે બરાબર છ વાગ્યે પહોંચી જજે. આઇ વિલ બી ધેર ફોર યુ.’ અંગાર આ છેલ્લું વાક્ય સાંભળીને આકાશમાં ઊડવા લાગ્યો. એ તો સાડા પાંચ વાગ્યાથી રેસકોર્સના પ્રવેશદ્વાર પાસે પહોંચી ગયો.


બરાબર છ વાગ્યે મિસરી ત્યાં આવી પહોંચી. અંગારને આશ્ચર્ય એ વાતનું થયું કે એની સાથે એની મમ્મી પણ હતી. અંગારને થયું કે ક્યાંક માર ન ખાવો પડે તો સારું. ત્યાં તો મિસરીએ જ વાતની શરૂઆત કરી, ‘આ મારી મમ્મી છે. માર્ગારીટા એનું નામ.’


‘એ આપણને આશીર્વાદ આપવા માટે આવ્યાં છે?’ અંગારે પૂછ્યું. ‘ના, આપણે આજે ભાગી જવાના છીએ ને! મમ્મી પણ આપણી સાથે જ આવી રહ્યાં છે.’


‘હું સમજ્યો નહીં.’


‘અંગાર, એમાં સમજવા જેવું ખાસ કંઇ છે પણ નહીં. તને ખબર નથી, પણ મારી મમ્મીએ મારા જન્મ પછી મારા ડેડીથી ડિવોર્સ લઇ લીધા હતા. અમે બંને સાથે જ રહીએ છીએ અને જીવનભર સાથે જ રહેવાના છીએ.


મમ્મી ‘જોબ’ કરતાં નથી. અમે ભાડાનાં મકાનમાં રહીએ છીએ. અમારો ઘરખર્ચ મારા મામાઓ ઉઠાવે છે. પણ એક વાર આપણે લગ્ન કરી લઇએ, તે પછી મારાથી મામાઓ પાસે પૈસા કેવી રીતે માગી શકાય? મારી મમ્મી આપણી સાથે જ રહેશે.’


મિસરીની વાત સાંભળીને અંગારને ચક્કર આવી ગયા. માંડ-માંડ એ આટલું બોલી શક્યો, ‘મિસરી, હું પપ્પાની મરજી વિરુદ્ધ તારી સાથે પરણી રહ્યો છું. મારા પપ્પાને તું જાણતી નથી. ભલે હું એમનો એકનો એક દીકરો હોઉ, પણ તારી સાથે લગ્ન કર્યા પછી પપ્પા મને ઘરમાં પગ પણ મૂકવા નહીં દે. અને આપણા બે જણાંને રહેવા માટે જ્યાં મકાનના સાંસા હોય ત્યાં તારી મમ્મીને આપણે કેવી રીતે..?’


‘જો એવું હોય તો હું દિલગીર છું, અંગાર- મને ઉછેરીને મોટી કરવામાં મારી મમ્મીનો એકલીનો જ ફાળો છે. એને મામાઓના ભરોસે છોડીને હું તારી સાથે ભાગી જઇ ન શકું. હું માત્ર એવા યુવાન જોડે લગ્ન કરીશ જેની પાસે ઓછામાં ઓછા બે બેડરૂમવાળું મકાન હોય. હું તને પ્રેમ કરું છું, પણ એટલો પણ નહીં કે તારી સાથે ફૂટપાથ ઉપર રહેવા માટે તૈયાર થઇ જાઉ! બાય... એન્ડ... બેસ્ટ લક!’


સમી સાંજનો આછેરો અજવાસ રાત્રિના અંધકારમાં પલટાઇ રહ્યો હતો અને અંગાર પોતાના પ્યારની લાશ ઉપર શ્વેત કફન ઓઢાડીને રાજકોટ છોડી ગયો.


ચાર-પાંચ વરસ થઇ ગયા આ વાતને. મિસરી તો પરણીને ઠરીઠામ પણ થઇ ગઇ. એને સારું ઘર ને સારો વર મળી ગયો. વડોદરામાં એ એનાં પતિની સાથે સ્થાયી થઇ હતી. સાથે એની મમ્મી પણ રહેતી હતી. અંગાર મિસરીને વિસરીને બાપના બિઝનેસમાં પલોટાઇ રહ્યો.


અંગાર પ્રેમિકાને ભૂલી ગયો હતો, પણ પ્રેમને નહીં. પિતા મકરંદભાઇએ સેંકડો કન્યાઓ એને બતાવી, પણ એમાંની એક પણ અંગારને ગમી નહીં. એને તો પ્રેમલગ્ન જ કરવા હતા. આખરે એને કલ્પનામાં રમતી હતી એવી યુવતી મળી ગઇ. એનું નામ તારીફ.


તારીફ ખરેખર સુંદર હતી. તારીફ કરવા યોગ્ય. રૂપમાં અને ગુણમાં સંપૂર્ણ. અંગારે પપ્પાને એનાં વિશે વાત કરી. મકરંદભાઇ છંછેડાયા,
‘તું જન્મ્યો ત્યારથી નક્કી કરીને આવ્યો છે કે બાપ બતાવે એ છોકરી સાથે લગ્ન ન કરવા?’


‘પણ તમે એક વાર તારીફને જોઇ તો લ્યો. પછી ન ગમે તો ના પાડજો.’


‘જા, નથી ગમતી. આ કહી દીધું. બસ?’


‘સમજી ગયો. તમે તારીફની વિરુદ્ધ નથી, પપ્પા! તમે પ્રેમલગ્નની વિરુદ્ધમાં છો. તમારી જોહુકમીને કારણે મેં ભૂતકાળમાં એક પ્રેમિકાને છોડી દીધી, પણ હવે હું મોટો અને સમજણો થઇ ગયો છું. મારી જીવનસાથીની પસંદગી બાબતમાં હું સ્વાવલંબી બનવા માગુ છું. હું તારીફની સાથે જ લગ્ન કરવાનો છું. જોઉ છું કે તમે મને કેવી રીતે અટકાવો છો!’


‘દીકરા મારા, બૈરીની બાબતમાં સ્વાવલંબી પછી બનજો, પહેલાં આર્થિક બાબતમાં સ્વાવલંબી બનો! જો તારો નિર્ણય અફર હોય તો મારો નિર્ણય પણ અફર છે. અત્યારે જ મારા ઘરમાંથી બહાર નીકળી જા. અને ધંધામાંથી પણ.’


મકરંદભાઇએ સિંહગર્જના કરી. અંગાર પણ હવે અંગારો બની ચૂક્યો હતો. તારીફને પામવા માટે બધું છોડીને પહેરેલા કપડે નીકળી ગયો. મકરંદભાઇએ બીજા દિવસે છાપામાં જા.ખ. છપાવી દીધી : ઉપરોક્ત ફોટાવાળો મારો દીકરો મારી મરજી વિરુદ્ધ લગ્ન કરવા માટે ઘર છોડી ગયો છે. મેં એની સાથેના તમામ સંબંધો કાપી નાખ્યા છે. અમારી કંપનીના નામે કોઇએ એની સાથે આર્થિક વહેવાર કરવો નહીં.’


આવી કપરી હાલતમાં પણ અંગાર તારીફ સાથે પરણી ગયો. આર્યસમાજમાંથી વિધિ સંપન્ન કરીને નવદંપતી મૂંઝવણમાં ઊભું હતું કે હવે રહેવા માટે ક્યાં જવું!


ત્યાં સાથે રહેલા એક મિત્રે એના હાથમાં મોબાઇલ ફોન પકડાવી દીધો. ‘કોનો છે?’ અંગારે પૂછ્યું. મિત્ર માત્ર હસ્યો. અંગારે ફોન કાન પર લગાડયો. સામે છેડે એની પ્રથમ પ્રેમિકા મિસરી હતી :


‘હાય, અંગાર! કોંગ્રેચ્યુલેશન! આખરે તે પ્રેમ નિભાવવાની મર્દાનગી બતાવી ખરી. મેં તારા પપ્પાની જા.ખ. વાંચી. પણ તું ગભરાઇશ નહીં. વડોદરામાં અમારો મોટો બંગલો છે. તમે બંને અહીં આવી જાવ! મન પડે ત્યાં સુધી તમે અમારી સાથે રહી શકો છો. મારો પતિ તને સેટલ કરવામાં પણ મદદ કરશે. આફ્ટર ઓલ, આઇ વોઝ યોર લવર વન્સ અપોન એ ટાઇમ!’‘


(શીર્ષક પંકિત :હિતેન આનંદપરા)

હોય શ્રદ્ધા તોય આવું થાય છે...

હોય શ્રદ્ધા તોય આવું થાય છે,

શાંત પાણીમાં વલય સર્જાય છે
મારું નામ લક્ષ્મી. અત્યારે સુખેથી જીવું છું. બે બાળકો સાથે સંયુક્ત કુટુંબમાં રહું છું. આડત્રીસ વર્ષની ઉમરે તંદુરસ્તી પણ સરસ છે. લગ્ન અગાઉ મારી માના ખોળામાં અઢાર વર્ષ વિતાવેલાં. જાણે-અજાણે મારા વર્તનમાં એનું વર્તન જ પ્રતિબિંબિત થયા કરે છે.


મા અભણ હતી. હું સાત ચોપડી ભણી. અભણ જનેતાની કોઠાસૂઝ અને સહનશીલતા મારી રગેરગમાં ઊતરી છે. મારા પતિદેવનું નામ સ્નેહલ. એકદમ મજાના માણસ. બીડી, તમાકુ કે એવું કોઇ વ્યસન એમને નથી. ચોવીસ કલાક મહેનત કરે છે. સારી નોકરી છે અને એ ઉપરાંત અમારો જે પારિવારિક ધંધો છે એમાં પણ એ જ કર્તાહર્તા છે.


બે દિવસ અગાઉ બપોરે હું ઊંઘતી હતી અને સ્નેહલ એની ઓફિસના કોઇ વડીલ મિત્રની સાથે ઘરમાં આવ્યો. મારી સાસુએ એ બંનેને ચા-નાસ્તો આપ્યો અને એ પછી એ એમના કામમાં પરોવાઇ ગયા. સહેજ ખખડાટ થયો એટલે હું જાગી ગઇ.


સ્નેહલ પેલા ભાઇબંધની જોડે જે વાત કરતો હતો એ સાંભળીને મારા કાન ચમક્યા. સામાન્ય રીતે આ સમયે હું અમારી દુકાને હોઉ પણ એ દિવસે મારા દિયર અને દેરાણી દુકાને ગયા હતા એટલે હું ઘરમાં હતી. સ્નેહલ પણ એ ભ્રમમાં હતો કે હું ઘરમાં નથી. વીસ વર્ષના લગ્નજીવનમાં આ રીતે છૂપાઇને વાત સાંભળવાનો આ પહેલો પ્રસંગ હતો એટલે હૃદયના ધબકારા વધી ગયા હતા. પરદાની પાછળ સંતાઇને ઊભા રહીને આખી વાત સાંભળી.


સ્નેહલ જે કહેતો હતો એ આખી વાત એના જ શબ્દોમાં સાંભળો. છૂટક છૂટક એ જે બોલતો હતો એ બધું જાણે એ ખુદ સળંગ વાર્તારૂપે કહેતો હોય એમ વાંચો... અમારી જ્ઞાતિમાં ભણતર ઓછું. બધા ભાઇ-બહેનોમાં હું સૌથી મોટો. કોલેજનું પગથિયું ચઢનાર અમારા કુટુંબમાં હું પહેલો.


મારા બાપા એમના ચારેય ભાઇઓમાંથી સૌથી મોટા અને જ્ઞાતિમાં પણ મોટું માથું ગણાય. કંઇ પણ વાત હોય તો બધા ભાઇઓ બાપા પાસે આવે અને એમના આદેશ મુજબ કામ નીપટાવે. મારા બધા કાકાઓ બીડીના બંધાણી પણ મારા બાપાની હાજરીમાં કોઇ બીડી ના પી શકે એવો એમનો કડપ.


સ્કૂલમાં કોલેજ જેવું જ વાતાવરણ હતું. બાપાની બીકથી કોઇ છોકરીના ચક્કરમાં ના પડ્યો પણ સિગારેટ પીવાની ટેવ પડી ગયેલી. બી.કોમ. થવા નવગુજરાત કોલેજમાં પ્રવેશ લીધો. લાલ દરવાજાથી બસમાં બેસીને કોલેજ જવાનું. કોલેજની પાછળ એક ચાની કીટલી માફક આવી ગયેલી. ભણવાને બદલે મિત્રો સાથે બેસીને ચા અને સિગારેટના ધુમાડામાં પહેલું વરસ વીતી ગયું.


છેલ્લો એક મહિનો મહેનત કરીને સારા ટકા લાવવામાં પણ તકલીફ ના પડી. એ જે સર્કલ બન્યું એમાં એક માત્ર હું એકલો હતો. બાકીના બધા મિત્રોએ બહેનપણી શોધી લીધી હતી. મણિનગરથી ઊપડતી બસમાં મારો એક મિત્ર દીપક એની બહેનપણી દિશા સાથે આવે. હું લાલ દરવાજાથી એમની સાથે જોડાઇ જાઉ.


એક દિવસ દીપક નહોતો આવ્યો એટલે દિશાએ મને બોલાવ્યો. રસ્તામાં એણે મને પૂછ્યું કે તારી કોઇ ફ્રેન્ડ કેમ નથી? મારી આંખ સામે બાપાનો કરડો ચહેરો તરવરી ઊઠયો અને મેં હસીને વાત ઉડાડી દીધી. બીજા દિવસે પણ દીપક નહોતો અને દિશા સાથે એચ.કે.આર્ટ્સની એક છોકરી હતી. દિશાએ એની એ સખીનો પરિચય કરાવ્યો.


રચના પટેલ બસમાં મારી પાસે બેઠી ત્યારે પહેલી નજરનો પ્રેમ કોને કહેવાય એનું મને ભાન થયેલું. એ પછી તો અઠવાડિયામાં બે દિવસ એ મારી કોલેજ પર આવતી અને એકાદ દિવસ હું એની કોલેજ પર જતો. અમારી વરચે વિચારોની સમાનતાનો મેળ પડી ગયો અને સંબંધો આગળ વઘ્યા.


મારી સિગારેટની કુટેવ રચનાને પસંદ નહોતી. એણે અનેકવાર મને સમજાવેલો, મેં સ્પષ્ટતા કરેલી... મારી મિત્રતા છોડવી હોય તો છોડી શકે છે પણ હું સિગારેટ નહીં છોડું. એ બાપડીએ હાર કબૂલી લીધેલી. આખા ગ્રૂપના બધા છોકરાં-છોકરીઓ સાથે ફિલ્મ જોવા જતાં અને એકબીજાના ઘરે પણ જતાં.


કોલેજના છેલ્લા વર્ષના છેલ્લા છ મહિનામાં અમે અમારા સંબંધો વિશે ગંભીરતાપૂર્વક વિચારેલું. એ ગુજરાતી પટેલ અને મારું રાજસ્થાની બેકગ્રાઉન્ડ એટલે બેમાંથી એકેયના મા-બાપ અમારા સંબંધ માટે સંમતિ નહીં આપે એ હકીકત અમે બંને જાણતા હતા.


બી.કોમ. થઇને ક્યાંક સારી નોકરી મળે ત્યારે લગ્ન કરવા એવું નક્કી કર્યું. નસીબ અમારી તરફેણમાં હતું એટલે બી.કોમ. થયા પછી સાતેક મહિનામાં જ સરકારી નોકરી મળી ગઇ. વીસનગર પોસ્ટિંગ મળેલું અને શરૂઆતના ચાર-પાંચ વર્ષ ત્યાં જ રહેવું પડે એ પરિસ્થિતિ મેં રચનાને સમજાવી.


એ જ અરસામાં અમારું આખું કુટુંબ ખળભળી ઊઠ્યું. મારા સૌથી મોટા કાકા મારા બાપાથી એકાદ વર્ષ જ નાના હતા. એમનો મોટો દીકરો તદ્દન પછાત જ્ઞાતિની એક યુવતીના પ્રેમમાં પડ્યો અને ઘરમાં જણાવી દીધું કે એ આવતા મહિને લગ્ન કરવાનો છે. બધા કાકાઓ દોડીને અમારા ઘરે આવ્યા.


મારા બાપાએ કહી દીધું કે જીવતેજીવ પોતે આ સંબંધની મંજૂરી નહીં આપે. પેલો હીરો મક્કમ હતો. મારા બાપાને પણ એણે મોઢામોઢ કહી દીધું કે તમારે જે દાદાગીરી કરવી હોય એ તમારા સ્નેહલ ઉપર કરજો. બાપાના લમણાંની નસો ફાટફાટ થતી હતી. એમણે કાકાના ઘર સાથેના સંબંધો તોડી નાખ્યા.


પોતે જ્ઞાતિના વડા અને એમના જ પરિવારનો છોકરો આવું કરે એ વાત એમને માથાના ઘા જેવી લાગતી હતી. પણ એ હીરોએ નક્કી કરેલી તારીખે કોર્ટમાં લગ્ન કર્યા અને આશીર્વાદ લેવા માટે એ નવદંપતી અમારા ઘેર આવ્યું. બાપા એટલા બધા ઉશ્કેરાયેલા હતા કે એ વખતે એમને જોરદાર હાર્ટએટેક આવ્યો.


હું વીસનગર હતો. ટેક્સી કરીને હું પહોંચ્યો ત્યારે બાપા આઇ.સી.યુ.માં હતા. મને વચન આપ કે તું આવું કોઇ કાળે નહીં કરે. ધ્રૂજતા અવાજે એમણે હાથ લંબાવીને મારી પાસે વચન માગ્યું. આ વખતે કદાચ બચી જઇશ પણ તું આવું કરીશ એ ઘડીએ મારા શ્વાસ અટકી જશે.


કટોકટી ભરેલી દશામાં એ મારી સામે પલંગ પર હતા. આંખ સામે રચનાનો ચહેરો તરવરતો હતો. ભયાનક ધર્મસંકટમાં ગૂંચવાયો હતો હું. બા, નાની બહેનો અને નાનાભાઇનો પણ મનમાં વિચાર આવતો હતો. હૃદય ઉપર પથ્થર મૂકીને મેં એમના હાથમાં હાથ આપીને વચન આપી દીધું!


બાપા બચી ગયા પણ મારી હાલત કફોડી થઇ ગઇ હતી. રચનાને મળ્યો. બધી વાત એને કહી દીધા પછી એની સામે તાકી રહ્યો. નો પ્રોબ્લેમ. એ સમજદાર છોકરીએ ભીના અવાજે એટલું જ કહ્યું કે મિત્રતાની મર્યાદા જાળવીને આજ સુધી જે સંબંધ રહ્યો એ આપણું નસીબ.


હવે પછી તું તારા રસ્તે અને હું મારા રસ્તે. આંખમાં ઝળઝળિયાં સાથે એ ઊભી થઇને જતી રહી. ગાંઠ છૂટ્યાની વેળાએ એણે મારી પાસેથી માત્ર એક વચન માગેલું. સિગારેટ છોડવાનું. એ મેં સ્વીકારેલું.


મગજ અને હૃદય ઉપર રચનાનો જે પ્રભાવ હતો એમાંથી મુક્ત થઇને કન્યા પસંદ કરવાનું કામ સરળ નહોતું. એ જ વખતે એક સંબંધીને ત્યાં લક્ષ્મીને જોઇ. પહેલી જ નજરે એ ગમી ગઇ અને મેં ઘરે વાત કરી. છોકરી માત્ર સાત ધોરણ ભણી છે એવું બા-બાપાએ કહ્યું એ છતાં કોણ જાણે કેમ હું મક્કમ રહ્યો.


ધામધૂમથી લગ્ન થયા અને વીસનગરમાં ભાડાના મકાનમાં અમારા લગ્નજીવનનો આરંભ થયો. બે સંતાનના જન્મ પછી પણ ક્યારેક રચનાની સ્મૃતિ હૃદયમાં ઝળકી ઊઠતી. વીસનગરથી અમદાવાદ આવ્યો ત્યારે અમારા લગ્નને છ વર્ષ વીતી ગયા હતા.


એ પછી ત્રણેક વર્ષ બાદ સુખદ આશ્ચર્યના આંચકાની જેમ રચના અચાનક મારી ઓફિસે ટપકી પડી. દસેક વર્ષના અંતરાલ પછી એ મારી સામે ઊભી હતી. એની ગોરી ત્વચા વધુ ચમકદાર લાગતી હતી. મહામુશ્કેલીએ તને શોધી કાઢ્યો.


એણે હસીને માહિતી આપી. લગ્ન કરીને મારા પતિદેવ સાથે અમેરિકામાં જલસા કરું છું. બે બાળકો છે અને સાસરું વડોદરામાં છે. પરમ દિવસે પાછું ન્યૂ જર્સી જવાનું છે એટલે ખાસ તને મળવા માટે આજે અમદાવાદ આવી છું. એણે હળવેથી પૂછ્યું કે ઓફિસમાંથી રજા મળે એવું નથી?


મેં રજા મૂકી દીધી. અડધા કલાક પછી અમે બંને હોટલના રૂમમાં હતા. અંગારા ઉપર જામેલી રાખ ખંખેરાય ત્યારે ભીતરથી તો એ ધગધગતાં જ હોય છે એનો અનુભવ એ દિવસે થયો. હું હજુ તને ભૂલી નથી. એના ધ્રૂજતા અવાજમાં ઉશ્કેરાટ હતો.


અમેરિકાની સમૃદ્ધિ છોડીને તારી સાથે અમદાવાદ રહેવાની પૂરી તૈયારી છે. હું ડાઇવોર્સ લઉ. તું પણ છૂટાછેડા લઇ લે. આટલાં વર્ષોપછી ફરીથી નવા જીવનનો આરંભ કરીએ.


એ સમય વીતી ગયો. ઉન્માદથી બબડતી રચનાને મેં ઠંડકથી સમજાવી. તારી સાથે તારા બે બાળકો અને તારા પતિનું જીવન અને અહીં લક્ષ્મી અને અમારા બે બાળકોની જવાબદારી મારા ઉપર છે. એ છ જિંદગીને બરાબર કરવાનું પાપ આપણાથી ના થાય.


આજે આટલાં વર્ષોપછી મળ્યા અને આ રીતે હોટલમાં રહ્યા એ નાનકડું પાપ ઈશ્વર કદાચ માફ કરશે પણ મારા અને તારા ભરોસે રહેલી છ વ્યક્તિઓની આંતરડી કકળાવવાનું પાપ એ નહીં સાંખે. આપણો સમય હવે પૂરો થયો. બાળકોની સામે જોઇને બાકીની જિંદગી વિતાવી દેવાની.


એ ગઇ. એ વાતને પણ આજે અગિયાર વર્ષ વીતી ગયા છે. એ પછી એ અહીં આવી છે કે નહીં એની પણ મને ખબર નથી. મહિને-બે મહિને એકાદ વાર એ ફોન કરે છે. સળંગ એકાદ કલાક સુધી જૂની સ્મૃતિઓ યાદ કરીને અમે વાતો કરીએ છીએ. ડાઇવોર્સ ની વાત શરૂ કરે કે તરત હું વાત ટૂંકાવી દઉ છું. બિચારી લક્ષ્મી સાવ ભોળી છે. એને આ વાતનો અણસાર પણ નથી!


વાચક મિત્રો, મારા પતિદેવ સ્નેહલની આપવીતીના છેલ્લા બે વાક્ય વાંચીને તમારા હોઠ પર સ્મિત ફરક્યું હશે. એમના મનમાં એમ કે સાત ચોપડી ભણેલી લક્ષ્મીમાં વધારે અક્કલ નથી. લગ્નના વીસ વર્ષ પછી એમના મોઢેથી એમની આ પ્રેમકહાણી છૂપાઇને સાંભળી એ પછી સૌથી પહેલો ઈશ્વરનો આભાર માન્યો.


મારું અને બાળકોનું એ વિચારી શકે છે એ એમનું જમા પાસું છે. એમની આ સમજના બદલામાં એમની નાનકડી ભૂલને માફ કરવાની ઉદારતા મારામાં છે. પેલી વંતરી બે-ત્રણ મહિને એક વાર ફોન કરે એ વાત આમ તો ખૂંચે છે પણ એમાં સ્નેહલનો શું વાંક? એ સામેથી ફોન નથી કરતો એ મારા માટે બહુ મોટી વાત છે.


મેં તમને શરૂઆતમાં જ કહ્યું કે મારા ઉપર મારી માનો બહુ પ્રભાવ છે. એની ઉદારતા અને સહનશીલતા મને વારસામાં મળી છે. મારા બાપાને દારૂ પીવાની ટેવ હતી. મા ખોળો પાથરીને કરગરે એટલે ચાર-પાંચ મહિના સુધી પીવે નહીં. પણ એ પછી એ એવા ગુમસૂમ બનીને બેસી રહે કે માને દયા આવે.


આખા ઘરના પૈસાનો વહીવટ માના હાથમાં રહેતો હતો. જાવ, ઢીંચી આવો. એમ બબડીને એ બાપાને પૈસા આપે. આ વાત એટલે યાદ આવી કે ધારું તો સ્નેહલને ધમકાવીને ટેલિફોનનું નાટક બંધ કરાવી શકું. પણ મારી માની જેમ દયા આવી જાય છે. મારું અને છોકરાંઓનું એ પૂરું ઘ્યાન રાખે છે.


ફોન ઉપર વાત કરીને એને નશા જેવો આનંદ મળતો હોય તો એમાં મારું કંઇ લૂંટાઇ નથી જતું. એના નશામાં આપણે શું કામ નડતરરૂપ બનવું?


(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)

યહ ક્યા રખેંગે સલામત કિસી કે દામન કો...

યહ ક્યા રખેંગે સલામત કિસી કે દામન કો,

શરીફજાદોં ને બખ્શા નહીં ભિકારન કો...

છવ્વીસ વર્ષ પહેલાંની શિયાળાની એક રાત હતી. બે વાગ્યા હતા. હું જનરલ હોસ્પિટલના સૌથી ઉપલા માળે આવેલા મારા કવાર્ટરના બેડરૂમમાં જાગતો સૂતો હતો. બારી-બારણા ચસોચસ બંધ કરેલા હતા. હું મરછરદાનીની અંદર ચોરસો, ધાબળો અને ગરમ રજાઇના ત્રિવેણી આવરણ હેઠળ ઢબૂરાઇને પડ્યો હતો અને ઉર્દૂ ગઝલો વાંચી રહ્યો હતો.


કૈફી આઝમીનો શેરમારી આંખોને રોશન કરી ગયો: કોઇ યે કૈસે બતાયેં કિ વો તન્હા ક્યોં હૈ? વો જો અપના થા વો કિસી ઔર કા ક્યોં હૈ?’


શેરવાંચીને હું બબડી ઊઠ્યો, ‘ગજબ કરે છે આ શાયરો! વાત ભલે પોતાની લખતા હોય, પણ એવી રીતે લખે છે જાણે જગતના તમામ પુરુષોની આત્મકથા ન હોય!’ હું હજી તો મારા ભૂતકાળમાં ખંખોળીયું કરવાની તૈયારીમાં હતો ત્યાં જ મારા કાન ચમક્યા. કોઇ બારણું ખખડાવતું હોય એવું લાગ્યું.


હું સમજી ગયો કે આજે નાઇટ ડ્યૂટી ઉપર બટુક હોવો જોઇએ. બટુકની હાઇટ ચાર ફીટ, ચાર ઇંચ હતી અને ડોરબેલનું બટન જમીનથી આઠ ફીટ ઊચે હતું. જો ડોરબેલ વાગે તો હું સમજી જતો કે ‘યે હાથ બટુક કા નહીં હો સકતા!’


મેં બારણું અડધું જ ખોલ્યું પણ ત્યાં તો આખો શિયાળો એના લાવલશ્કર સાથે અંદર ધસી આવ્યો. હું અંદર ધ્રુજી રહ્યો હતો ને બટુક બહાર. એના હાથમાં કોલબુક હતી, જેમાં ડ્યૂટી પરની નર્સે લખ્યું હતું: ‘એન ઇમરજન્સી એડમિશન. પ્રાઇમીગ્રેવીડા. સિક વિથ પેઇન્સ. કાઇન્ડલી કમ અર્જન્ટલી.’


મેં કોલ વાંચીને નીચે મારી સહી કરી. સમય લખ્યો. નિયમ મુજબ મારે દસ મિનિટની અંદર પેશન્ટની પાસે પહોંચી જવાનું હતું. પણ હું સિસ્ટરે લખેલા ‘સિક વિથ પેઇન્સ’માંથી ટપકતી અર્જન્સીને સમજી શકતો હતો. વાળમાં કાંસકો ફેરવીને, બારણાંને તાળું મારીને, બટુકની પાછળ-પાછળ જ લેબર રૂમમાં જવા માટે નીકળી પડ્યો.


લેબર રૂમથી પચાસ ડગલા છેટો હતો, ત્યાં જ મને પેશન્ટની ચીસો ઉપર ચીસો સંભળાવા માંડી. એક તો શિયાળાની ઠંડી રાત અને ઘટ્ટ હવા. ત્રણ કિલોમીટર છેટે વાગતી ટ્રેનની વ્હીસલ પણ જાણે મારી પથારીમાં વાગતી હોય એમ સંભળાતી હતી, ત્યારે મધરાતના આ સન્નાટામાં શરીર ફાડી નાખે તેવી આ પ્રસૂતિની પીડા અને એમાંથી ઊઠતી ચીસ કેમ ન સંભળાય!


પરસાળમાંથી પસાર થતાં હું જોઇ શકતો હતો, લેબર રૂમની સામે આવેલા મેટરનિટી વોર્ડના તમામ દર્દીઓ પણ આ ચીસો સાંભળીને પથારીમાં બેઠા થઇ ગયા હતા. લેબર રૂમની બહાર બંધ બારણાં પાસે એક ગરીબ ગ્રામીણ સ્ત્રી ઊભી હતી. મને જોઇને કરગરી પડી, ‘સાયેબ, અંદર મારી દીકરી છે. જો જો હં, એના જીવને કાંઇ થાય નંઇ!’


મને થોડી અનુકંપા જન્મી, થોડી ચીડ. આમાં જીવને શું થવાનું હતું! સ્ત્રીનો અવતાર એટલે લગ્ન પછી આવું તો થવાનું જ. સગર્ભાવસ્થા પણ આવે ને, પ્રસૂતિ પણ થાય જ. અમે ડોકટરો શાના માટે બેઠા છીએ? બારણું ઊઘાડીને હું અંદર ગયો.


લેબર રૂમમાં વાતાવરણ ભયાવહ હતું. ટેબલ ઉપર એ સૂતેલી હતી. સત્તરેક વર્ષની, ગોરી, ફિક્કી, પીડાથી ત્રસ્ત, ડિહાઇડ્રેશનના કારણે આવી ઠંડીમાં પણ તાવવાળું શરીર લઇને, વિખરાયેલા વાળ અને વિસ્ફારીત આંખોવાળી, મોત ભાળી ગયેલી મૃગલીના જેવી એક ભોળી યુવતી.


મને જોઇને એ હાથ-પગ પછાડવા માંડી, ‘ઓ બાપા રે...! વોય માડી રે...! મરી જવાય સે! સાયેબ, આને જલદી કાઢી લો! મને સૂટી કરો, નૈંતર હું નૈંઇ જીવી સકું... રે...’


મેં ઝડપથી એનાં નામ-ઠામ પૂછવાની સાથે એની શારીરિક તપાસ પણ ચાલુ કરી દીધી. દસ મિનિટ બાદ આ બંનેના સરવાળા જેવી નોંધ મેં કેસ પેપર ઉપર ટપકાવી દીધી: નામ: કાળી લાખા સોલંકી. ઉમર: સત્તર વર્ષ. ગામ: મામાજીના મુવાડા. માસિકની આખરી તારીખ: યાદ નથી. બ્લડ ગ્રૂપ કે હિમોગ્લોબીન: કરાવેલું નથી. ટીટેનસ ટોક્સોઇડના ઇન્જેકશનો: મુકાવ્યા નથી. સમગ્ર ગર્ભાવસ્થા દરમિયાન આયર્ન કે કેલ્શિયમની એક પણ ગોળી લીધેલી નથી.


કેસપેપરમાંથી ઊઠતું ચિત્ર ખતરનાક હતું. એનાથીયે વધુ ખતરનાક ટેબલ ઉપર સૂતેલી કાળીની હાલત હતી. આ મુકામ પર એક સ્પષ્ટતા કરી લઉ: કાળીનું માત્ર નામ જ કાળી હતું, એ રંગની બહુ ઊજળી હતી. જ્યારે ગર્ભવતી નહીં હોય, આટલી એનિમિક નહીં હોય અને આવી વેરવિખેર પણ નહીં હોય ત્યારે એ ખરેખર સુંદર લાગતી હશે.


એની સુવાવડ બહુ જોખમી હતી. વાસ્તવમાં એ એનાં ગજા બહારની વાત હતી. એક પણ દવા-ગોળી ન લીધી હોવાના કારણે કાળીમાં શક્તિનો એક અણુ પણ બચ્યો ન હતો અને ગર્ભસ્થ બાળક એની ક્ષમતા કરતાં વસમુ સાબિત થઇ રહ્યું હતું. મેં ગ્લુકોઝનો બાટલો ચડાવ્યો.


અંદર દર્દવર્ધક ઇન્જેકશનો ઉમેર્યા. રકતદાનની તો ત્યાં સુવિધા જ ન હતી. એનેસ્થેટિસ્ટ પણ ન હતા. લેબર રૂમની બારીઓના કાચ તૂટેલા હતા. એમાં થઇને વહી આવતો ઠંડો પવન મને અને નર્સોને ધ્રુજાવી રહ્યો હતો. નળમાંથી આવતું પાણી પણ બરફ જેવું ઠંડુ લાગતું હતું. આવી હાલતમાં મારે બાકીની રાત કાળીની પડખે જ ઊભા રહીને પસાર કરવાની હતી.


રાત પસાર થઇ ગઇ. પરોઢિયે પાંચ વાગ્યે બાળકનું માથું દેખાવા માંડ્યું. હવે ગમે તે ઘડીએ એનો જન્મ થઇ શકે તેમ હતો. પણ ખરે ટાંકણે જ કાળીની હિંમતે જવાબ દઇ દીધો. એની ચીસો, એનાં ધમપછાડા વધી ગયા. ત્રણ નર્સો અને બે આયાઓ ભેગી મળીને પણ એને કાબૂમાં રાખી ન શકે તેવી હાલત થઇ ગઇ.


મેં ફોરસેપ્સ લગાડવાનો નિર્ણય લઇ લીધો. આ એક ખાસ પ્રોસીજર હોવાથી હું એની વિગતમાં નહીં ઊતરું. બરાબર સવા પાંચે દીકરાનો જન્મ થયો. એના માથા પર ચિપિયાના બે ગુલાબી નિશાન ઊપસી આવ્યા હતા, જે એકાદ દિવસમાં અદ્રશ્ય થઇ જવાના હતા.


હું ટાંકા લેવામાં પડી ગયો, જ્યારે આયા બાળકને એનું પ્રથમ સ્નાન કરાવીને કપડાં પહેરાવીને બહાર ઊભેલી કાળીની માનાં હાથમાં સોંપવાનો વિધિ કરી રહી હતી. સાત વાગ્યે હું મારા કવાર્ટરનું બંધ તાળું ઊઘાડતો હતો, ત્યારે દૂધવાળો રબારી મારી રાહ જોઇને ઊભો હતો.


હું પથારીમાં પડ્યો. મારી પાસે ઊંઘવા માટે માંડ એકાદ કલાક બચ્યો હતો. મેં ગઝલનું પુસ્તક બાજુ પર મૂકતાં પહેલાં કૈફી આઝમીનો બીજો શેરવાંચી લીધો: ‘યહી દુનિયા હૈ તો ફિર ઐસી દુનિયા ક્યોં હૈ? યહી હોતા હૈ તો આખિર યે હોતા ક્યોં હૈ?’


પાકો-પાકો ઊજાગરો હતો ને કાચી-કાચી ઊંઘ હતી. શેરનો મતલબ મારા દિમાગમાં ઊતરે તે પહેલાંજ નિદ્રારાણીનું ઘેન મારા પોપચાં પર સવાર થઇ ગયું.


અચાનક મારી આંખો ઊઘડી ગઇ. ડોરબેલ વાગી હતી. મેં બારણું ઊઘાડ્યું. મારી ચોંટેલી અધખુલ્લી આંખો સામે એક પોલીસ કોન્સ્ટેબલ ખડો હતો. ‘સલામ, સાબ! યે લેટર હમારે પી.આઇ. સાહબ ને ભેજા હૈ. આપ કો પુલીસ થાને પે આના પડેગા.’


મેં કાગળ વાંચ્યો. લખ્યું હતું- ‘સવારે આઠ વાગ્યે શહેરથી દૂર આવેલા ભગવાન શંકરના મંદિર પાછળની ઝાડીમાંથી એક બચ્ચાંની લાશ મળી છે. કૂતરાં અને શિયાળોએ પોણા ભાગના શરીરને ફાડી ખાધું છે. આપ સાહેબને રૂબરૂમાં આવી જવાની વિનંતી છે.


કદાચ આ બાળક તમારી હોસ્પિટલમાં જન્મ્યું હોય. આ નાનકડાં શહેરમાં એક તો હોસ્પિટલ છે. ખાસ જણાવવાનું કે બાળકના માથા પર ઓજારના બે લાલ ઘેરા નિશાન છે જે કદાચ તમને...’


છેલ્લું વાક્ય મારી ઉપર વીજળી બનીને ત્રાટક્યું. હું આંખો પણ ધોયા વગર સીધો મેટરનિટી વોર્ડમાં ધસી ગયો. કાળીનાં ખાટલા પાસે જઇને જોયું, બાળક ન હતું. મેં કાળીની માને પૂછ્યું, ‘બાળકને તમે ફેંકી દીધું? શા માટે?’


‘શું કરીએ, સાયેબ?’ એ રડી પડી, ‘હરામના હમેલને કેવી રીતે સાચવીએ? મારી દીકરી કુંવારી સે!’


મેં એ બાઇને એકાંતમાં બેસાડીને પૂછપરછ કરી. જે માહિતી મળી એ રાતની બિહામણી ચીસો કરતાં પણ વધારે ભયાનક હતી. કાળી ખૂબસૂરત અને નમણી હતી. મામાજીના મુવાડાની આસપાસના કૈંક ગામોના વાસનાભર્યા પુરુષોના ડોળા કાળીનાં ગોરા માંસલ દેહ માથે મંડાયેલા હતા.


એક સાંજે એ ખેતરમાં મજૂરીએ ગઇ હતી, ત્યાં માથાભારે જમીનદારે એને ફેંદી નાખી. થોડા રૂપિયા, ઝાઝી ધમકી ગરીબ ઘરની ગભરૂ છોકરીનું મોં બંધ રાખવા માટે વધારે શું જોઇએ?


પછી તો કાળી બ્લેકમેલિંગનો શિકાર બનતી રહી. ધોળે દહાડે જમીનદાર એના ફાર્મહાઉસમાં એના મિત્રોની સાથે કાળીનો સામુહિક ભોગવટો કરતો રહ્યો. એક સરકારી અમલદાર, ગામનો પોલીસ પટેલ, એક ફોરેસ્ટ અધિકારી, એક નગરશેઠનો કૂપુત્ર, જે પરિણામ આવ્યું એ મારી ગઇ કાલની રાતનાં ઊજાગરાનું કારણ બની ગયું.


‘પણ તમારે મને તો વાત કરવી હતી! એ બાળકને તમે શા માટે ફેંકી દીધું? હવે હું પોલીસને શું જવાબ દઇશ?’ મારો અવાજ ઊંચો થવા ગયો.


કાળીની માની આંખો છલકાઇ ગઇ, ‘તમે ભણેલાં ગણેલા સો,સાયેબ! ભગવાન તમને જવાબ સૂઝાડસે. પણ અમે રહ્યાં ગરીબ માણહ. અમારી ફરિયાદ કુણ હાંભળે?’


હું ઊભો થયો. કોન્સ્ટેબલ જીપમાં બેસીને મારી રાહ જોતો હતો. મારા કાનોમાં ગઇકાલની રાતનાં બે વાગ્યે કાળી અને એની માએ બોલેલા શબ્દો પડઘાતા હતા: ‘સાયેબ! જો જો હોં! મને બચાવી લેજો!’ એ વખતે આ શબ્દોનો અર્થ એક હતો, અત્યારે એનો સંદર્ભ જુદો હતો.


પોલીસ ઇન્સ્પેકટર ભલો માણસ હતો. સાહિત્યમાં પી.એચ.ડી. થયેલો હતો એટલે મારું કામ આસાન બની ગયું. સ્ટેટમેન્ટ લખાવવું એ માત્ર ઔપચારિકતા બની ગયું. મેં એને આટલું જ પૂછ્યું, ‘સાહેબ, આ દેશમાંથી કેટલી કુંવારી માતાઓને પકડીને જેલમાં પૂરશો? એ લાચાર સ્ત્રીઓનાં શરીર ચૂંથનારાર સફેદ નકાબપોશોને પકડવા માટે તમારી પાસે કોઇ સામર્થ્ય છે ખરું?


હું હમણાં એકાદ કલાક પહેલાં જ એક ઉર્દૂ શેરવાંચી રહ્યો હતો. ત્યારે એનો અર્થ સમજાયો ન હતો, હવે સમજાય છે. તમે પણ સમજો એવી મારી વિનંતી છે: યહી દુનિયા હૈ તો ફિર ઐસી દુનિયા ક્યોં હૈ? યહી હોતા હૈ તો આખિર યે હોતા ક્યોં હૈ?


(શીર્ષક પંક્તિ: હસીબ સોજ)