વાત જો ગમતી નથી તો સાંભળવી નથી

વાત જો ગમતી નથી તો સાંભળવી નથી,
આ કાન માત્ર કાન છે, કોઇની થૂંકદાની નથી

લાભશંકર શાસ્ત્રીએ ત્રીજી વાર ટીપણું વાંચ્યું. આઠમી વાર આંખો બંધ કરી. વીસમી વાર વેઢા ગણ્યા. છેલ્લા અડધા કલાકની અંદર નવ્વાણુમી વાર નિ:સાસો નાખ્યો. પછી માથું હલાવીને આખા બ્રહ્માંડમાં સંભળાય એટલા મોટેથી નાદ ઉચ્ચાર્યો, ‘હરી ઓ...મ્..! હરી ઓ...મ્..!’

એમના સિવાય એ ઓરડામાં બીજા છ જણાં હાજર હતા. બધાંની મીટ લાભશંકર શાસ્ત્રીની ઉપર ખોડાયેલી હતી. શાસ્ત્રીજી ખાલી આટલું બોલ્યા, ‘તમારે લગ્ન કરવા જ છે ને? તો કરો, હું આડી જીભ નહીં ઘાલું.’

શાસ્ત્રીજીની સામે બે જૂથમાં ત્રણ-ત્રણ વ્યક્તિઓ બેઠેલી હતી. જમણી તરફ છોકરી અને એનાં મમ્મી-પપ્પા હતાં, ડાબી તરફ છોકરો એના મમ્મી-પપ્પાની સાથે બેઠો હતો. છોકરાનું નામ તપોવન ભટ્ટ હતું અને છોકરીનું નામ હતું ટ્રેસી ક્રિશ્વિયન.

છોકરાના પપ્પા મયંકભાઇએ મૌન તોડ્યું, ‘શાસ્ત્રીજી, લગ્ન તો કરવાના જ છે. એ માટે તો તમારું માર્ગદર્શન મેળવવા આવ્યા છીએ. આડી નહીં તો ઊભી, પણ જીભ તો તમારે ઘાલવી જ પડશે. છોકરા-છોકરીનાં જન્માક્ષરો મળતાં ન હોય તો ખુલાસો કરો, તમારી પાસે એનુંય નિવારણ તો હશે જ ને?’

એક વિષાદપૂર્ણ નજર સામે પડેલા ટીપણા તરફ અને બાજુમાં પડેલા બે જન્માક્ષરો તરફ જોઇ લીધું. પછી આંખો ઉઘાડી નાખી, ‘લાભશંકર શાસ્ત્રી ત્રિકાળજ્ઞાની ખરો, પણ ત્રિકાળ-નિયંતા નથી જ નથી. હું ભૂતકાળને વાંચી શકું છું, પણ એને ભૂંસી શકતો નથી અને ભવિષ્યના કાગળ પર લખાયેલા લેખ ઉકેલી શકું છું, પણ એને બદલી શકતો નથી.

જો આ બંને જાતકો મા-બાપની સંમતિથી ગોઠવાયેલા લગ્ન કરવા ઇચ્છતા હોત તો મારી સલાહ કંઇક જુદી જ હોત. પણ એ બંને તો પ્રેમમાં પડીને, એકબીજાંની સાથે લગ્ન કરવાનું નક્કી કરી લીધા પછી માત્ર ઔપચારિકતા ખાતર મારી પાસે જન્માક્ષરો વંચાવવા આવ્યા છે. જ્યાં મારા વચનનું વજન ન હોય ત્યાં શબ્દોને થૂંકવાનું મને પસંદ નથી. જાવ, મારા આશીર્વાદ છે : કુર્યાત સદા મંગલમ્ ’

શાસ્ત્રીજીએ પાછા હોઠ સીવી લીધા. સામે બેઠેલા બંને જૂથો મૂંઝવણમાં પડી ગયા. આ શાસ્ત્રીજીએ તો ભારે કરી નાખી! શહેરભરમાં શાસ્ત્રીજીની ભારે મોટી પ્રતિષ્ઠા હતી એટલે એમની સાથે તોછડું વર્તન કરી શકાય તેમ ન હતું. ઉપરાંત મયંકભાઇ એ વાત જાણતા હતા કે લાભશંકર શાસ્ત્રીની આ ખાસિયત હતી, ટૂંકા ટૂંકા વાક્યો બોલવાની.

એમનું ભવિષ્યકથન સચોટ હતું, અફર હતું, પણ એ ક્યારેય એકી ઝાટકે જ હોય તે બધું કહી દેતા નહીં. નાનાં-નાનાં વાક્યોની બનેલી અધૂરી રેખાઓને જોડીને તમારે એક સંપૂર્ણ ચિત્ર બનાવી લેવું પડે. અત્યારે પણ શાસ્ત્રીજી એવું જ કરી રહ્યા હતા.

ટ્રેસીનાં પપ્પા ડેનિયલભાઇ જરા ઊંચા અવાજમાં બોલી ગયા, ‘જે હોય તે ખુલ્લે ખુલ્લું બોલી નાખો, શાસ્ત્રીજી! લગ્ન તો પાક્કાં જ છે અને અમારામાં તો જન્માક્ષર જોવાનો રિવાજ જ નથી હોતો. પણ મયંકભાઇ આવા બધામાં ખૂબ માને છે એટલે અમે પણ પછી ના ન પાડી. તમે ભલે ને ગમે તે કહો, અમારા ઉપર કશી જ અસર નહીં થાય. માટે જે હોય તે બોલી નાખો!’

ડેનિયલભાઇની વાત સાવ સાચી હતી. એ લોકો ખ્રિસ્તી હતા. લાભશંકર શાસ્ત્રીને જન્માક્ષર ને કુંડળીના મેચીંગનો સ્કોર એ બધાં સાથે એમને શું સંબંધ?! જોકે ટ્રેસી અને તપોવન પ્રેમમાં પડ્યા એ વાત સાથે પણ એમને નિસબત ન હતી. આ તો બે જુવાન હૈયાઓનો ખેલ હતો, જે પાછળથી મા-બાપોની અદાલતમાં દાખલ થયો હતો.

છોકરો બ્રાહ્મણ હતો અને છોકરી ખ્રિસ્તી. એટલે વડીલો તરફથી વિરોધ થવો તદ્દન સ્વાભાવિક હતો. પણ આખરે ટ્રેસીની મક્કમતા અને તપોવનની જીદ આગળ ચારેય વડીલોએ નમતું જોખવું જ પડ્યું. ડેનિયલ અને માર્થા સામે ચાલીને છોકરાવાળા પક્ષ પાસે જવાનું વિચારતા જ હતા, ત્યાં તો મયંકભાઇ અને મીનાબહેન એમના ઘરે જઇ પહોંચ્યા.

આવતા ડિસેમ્બરમાં જ શુભ મુહૂર્ત જોવડાવીને બંને ધર્મની બેવડી વિધિ અનુસાર લગ્ન ઊજવવાનું નક્કી પણ થઇ ગયું. વાત-વાતમાં મયંકભાઇએ સહેજ અમથો વસવસો વ્યક્ત કરી નાખ્યો, ‘અમે તો જન્માક્ષરો મેળવવામાં ખૂબ વિશ્વાસ ધરાવીએ પણ હવે...’

ડેનિયલભાઇએ તરત જ ભાવિ વેવાઇનો બોલ ઝીલી લીધો, ‘અમે ભલે એમાં ન માનતા હોઇએ, પણ જો તમને શ્રદ્ધા હોય તો ભલે જન્માક્ષરો મેળવો! અમને શો વાંધો હોય?’ મયંકભાઇનો ચહેરો ખીલી ઊઠ્યો. એમણે ટ્રેસીનાં જન્માક્ષર માગ્યા.

ડેનિયલભાઇ હસી પડ્યા, અમારી પાસે ફક્ત ટ્રેસીની જન્મતારીખ અને જન્મનો સમય છે. તમે એના આધારે જન્મકુંડળી બનાવડાવી લો તો અમને વાંધો નથી.’ કુંડળી તૈયાર કરાવી. ફળાદેશ કઢાવ્યું.

પછી ટ્રેસી અને તપોવન બંનેની કુંડળીઓ લઇને શહેરના જાણીતા ને માનીતા ભવિષ્યવંતા લાભશંકર શાસ્ત્રીના શરણમાં પહોંચી ગયા, ‘શાસ્ત્રીજી, આ પ્રેમલગ્નનો મામલો છે. અમારે તો માત્ર આશીર્વાદ જ આપી દેવાના છે. એના માર્ગમાં કોઇ નાનો-મોટો અવરોધ તો નથી દેખાતો ને? જો એવું કંઇ લાગતું હોય તો એને દૂર કરાવવા માટે જરૂરી વિધિ...’

ડેનિયલભાઇએ જ્યારે શાસ્ત્રીને ઉશ્કેર્યા, ત્યારે એમની પાસે સ્પષ્ટતા કરવા સિવાય અન્ય કોઇ વિકલ્પ રહ્યો નહીં. ‘ભયંકર!!’ શાસ્ત્રીજીએ વિશાળ નેત્રોને વધુ વિશાળ કર્યા, ‘ભયંકર અનર્થ સર્જાવાનો યોગ મને સાફ-સાફ દેખાઇ રહ્યો છે.’

મયંકભાઇ ગભરાઇ ગયા, પણ ડેનિયલભાઇ હસવા માંડ્યા. બોલ્યા, ‘ભયંકર અનર્થમાં થઇ-થઇને શું થવાનું છે એ કહો ને! વરઘોડાના સમયે સળગતું રોકેટ વેવાઇના પેન્ટમાં ઘૂસી જવાનું છે?’ બધાં હસી પડ્યા, પણ ન હસ્યા લાભશંકર શાસ્ત્રી, ‘સ્પષ્ટ દેખાઇ રહ્યું છે કે લગ્નના માત્ર બે જ મહિનાની અંદર...’

‘બે મહિનાની અંદર? શું થવાનું છે?’

‘આ કન્યારત્નનું મત્યુ થઇ જશે. આ બે કુંડળીઓનો મેળાપ કરતાં એવું કારમું ભાવિ...’ શાસ્ત્રીજી જાણે સામેની દીવાલ ઉપર લખાયેલું અદ્રશ્ય લખાણ વાંચતા હોય એમ બોલ્યે જતા હતા અને ઓરડામાં હાજર છ વ્યક્તિઓમાં જુદી જુદી પ્રતિક્રિયાઓ ઊઠી રહી હતી.

મયંકભાઇ જે અત્યાર સુધી સખત તણાવમાં દેખાતા હતા એમને જરાક ‘હાશ’ વરતાઇ રહી હતી. એમના પત્ની મીનાબહેને બાજુમાં બેઠેલા દીકરા સામે જોઇને જરાક હસી દીધું. મનમાં બબડ્યા પણ ખરાં, ‘હાશ! મારા તપોવનના માથા પર તો મોતની ઘાત નથી ને!’

તપોવન પ્રેમિકાનાં મોતની કલ્પના માત્રથી હાલક ડોલક થઇ ઊઠ્યો. પણ સૌથી ધેરા પ્રત્યાઘાતો સામેના જૂથમાંથી ઊઠ્યા. ડેનિયલભાઇના મોં ઉપરથી હાસ્ય ઊડી ગયું. માર્થાબહેન રડમસ થઇ ગયાં. ટ્રેસીની આંખોમાં યમરાજાનો પાડો જોઇ લીધો હોય એવો ભય ડોકાવા માંડ્યો.

‘શાસ્ત્રીજી.’ ડેનિયલભાઇએ મુદ્દાનો પ્રશ્ન પૂછી નાખ્યો, ‘તમારું ભવિષ્યકથન જો ખોટું સાબિત થયું તો..?’

શાસ્ત્રીજી હસ્યા, ‘તો શું? હું ખોટો પડીશ તો સૌથી વધારે આનંદ મને થશે.’ પછી ગંભીર થઇને ઉમેર્યું, ‘પણ જિંદગીમાં ક્યારેય હું ખોટો પડ્યો નથી.’ બધાં ઊભા થઇને બહાર નીકળ્યા. ડેનિયલભાઇની શકલ-સૂરત બદલાઇ ચૂકી હતી, ‘માફ કરજો, મયંકભાઇ! આ લગ્ન નહીં થઇ શકે. હું મારી દીકરીનાં જીવનું જોખમ ન લઇ શકું.’

તપોવને થોડી-ઘણી દલીલો કરી જોઇ, પરંતુ એ જેને ચાહતો હતો એનાં મૃત્યુની આગાહી સાંભળીને એ પણ ભાંગી પડ્યો હતો. ન થઇ શકેલા વેવાઇ-વેવાણોએ ક્ષમાયાચના કરી લીધી. તપોવન-ટ્રેસીએ છેલ્લી વાર એકબીજાને સ્નેહભરી નજરે નિહાળી લીધાં. પછી સૌ પોત-પોતાના ઘર તરફ ચાલ્યા ગયા.

ટ્રેસી એક ખ્રિસ્તી છોકરા સાથે પરણી ગઇ. તપોવને પણ મમ્મી-પપ્પાએ પસંદ કરેલી યુવતી સાથે સંસાર વસાવી લીધો.

પ્રેમ-વિચ્છેદનો જખમ સમયના મલમથી રુઝાઇ ગયો. આજે તો એ ઘટનાને વર્ષો નહીં પણ દાયકાઓ થઇ ગયા છે. વડીલો હવે સ્વર્ગવાસી બની ગયા છે અને તપોવન અને ટ્રેસી પોતાનાં જીવનસાથીઓ સહિત હવે વડીલોની પંગતમાં બેસી ચૂક્યા છે.

તપોવનનો દીકરો યુવાન થઇ ગયો. એ પણ એક વિધર્મી યુવતીનાં પ્રેમમાં પડ્યો છે. નસરીન રૂપાળી છે, આધુનિક છે અને ભણેલી છે. તપોવનનો દીકરો તથાગત બે વરસથી એને જાણે છે અને ચાહે છે.

છોકરાં નથી જ માનવાનાં એ વાતની ખાતરી થયા પછી તપોવને વાત મૂકી, ‘દીકરા, લગ્ન ભલે કર, પણ નસરીનની જન્મતારીખ અને જન્મનો સમય જાણતો આવજે. એ લોકોમાં ભલે જન્માક્ષર ને કુંડળીની પ્રથા ન હોય, પણ આપણે તો એમાં માનીએ છીએ.’

તથાગત બીજા જ દિવસે બેય વિગતો જાણી લાવ્યો. એ લઇને તપોવનભાઇ જન્માક્ષર -બનાવી આપનાર એક વયોવૃદ્ધ જાણકાર પાસે ગયા.

જાણકારે હસીને આવકાર આપ્યો, ‘પધારો, જજમાન! તમે તો સ્વર્ગસ્થ મયંકભાઇ ભટ્ટના સુપુત્ર છો ને? તમારાં લગ્ન સમયે પેલી કન્યાની જન્મકુંડળી મેં જ બનાવી આપી હતી. પેલી ખ્રિસ્તી છોકરીની. તમારો દીકરો પણ વિધર્મી કન્યાનાં પ્રેમમાં પડ્યો છે?

સમજી ગયો, જજમાન! તમે પણ તમારા પિતાશ્રીની જેમ... હા, હા! સમજી ગયો. કન્યાની બનાવટી કુંડળી એવી ભયંકર બનાવી આપું કે ગમે તેવો શાસ્ત્રી પણ આ લગ્નને મંજૂરી ન આપે. મયંકભાઇએ મને ખાસ વિનંતી કરી હતી અને દક્ષિણા પણ સારી એવી આપી હતી...’

પેલો બોલ્યે જતો હતો, પણ તપોવનભાઇ ક્યાં સાંભળતા હતા? એ તો પચીસ વરસ પહેલાંના એ દિવસોમાં પહોંચી ગયા હતા, જ્યારે હૃદયમાં તાજા ઊઘડેલા ગુલાબની ખુશ્બૂ હતી અને ઉપર ટ્રેસીનાં સાચા પ્યારનો હળવો સ્પર્શ હતો.

પિતા મયંકભાઇની વિધર્મી યુવતી માટેની નારાજગી, જન્માક્ષર બનાવી આપનાર આ લેભાગુની બદમાશી અને પોતાની હથેળીમાંથી એકાએક ભૂંસાઇ ગયેલું એક ખૂબસૂરત નામ! તપોવનભાઇની છાતીમાંથી કાળી ચીસ જેવો ચિત્કાર ઊઠ્યો, ‘જાલીમ છે આ દુનિયા! રણમાં ગુલાબ ખીલે એ પહેલાં જ અહીંની ગરમ-ગરમ રેતી એને મુરઝાવી નાખે છે.’

સીમ આખી છે અમારું આગણું

સીમ આખી છે અમારું આગણું

ને અતિથિ થઇ તમે આવી ઊભા

‘મીના, તારી ભાભી ક્યાં ગઇ? વાતોનાં વડાં પછી કરજો. એને શોધીને જમવા બેસી જા.’ મનોજે કાંડા ઘડિયાળ સામે નજર કરી અને નાની બહેનને સૂચના આપી. ‘તારી ભાણી ત્યાં ઊભી છે. બૂમ પાડીને એને પણ પંગતમાં બેસાડી દે.

‘આપણે હજુ અમદાવાદ જવાનું છે. આ બધા તો હમણાં ઘરભેગાં થઇ જશે. આપણે એકસો સિત્તેર કિલોમીટર ડ્રાઇવ કરવાનું છે. પંગતમાં જગ્યા શોધીને બેસી જાવ.’

મનોજની પત્ની નીતા જમવા બેસી ગઇ હતી. ચિંતુ દોડીને મમ્મી પાસે જગ્યા શોધીને બેસી ગયો. આખી પંગતમાં બેઠેલી સ્ત્રીઓની નજર એ મા-દીકરા પર હતી. ભારેખમ સિલ્કની સાડી અને છવ્વીસ તોલાના દાગીનામાં ચમકતા હીરાની ચમકને લીધે નીતાનું વ્યક્તિત્વ પ્રભાવશાળી લાગતું હતું.

ચિંતુ પણ હીરો જેવો રૂપાળો દેખાતો હતો. ગળામાં સોનાની જાડી ચેઇન અને જમણા હાથમાં સોનાની લકી એણે આ લગ્નપ્રસંગ માટે જ પહેરી હતી. એ બંનેની પાસે મનોજની બહેન મીના અને એની દીકરી બેઠાં હતાં. એ બંનેએ પણ પ્રસંગને અનુરૂપ દાગીના પહેર્યા હતા.

મનોજે ટાઇનો નોટ ઢીલો કર્યો. પંગતમાં બેસવાની જગ્યા શોધવા એ આગળ વઘ્યો. ‘આવી જાવ એન્જિનિયર સાહેબ,..’ એક વડીલે બૂમ પાડીને એને બોલાવ્યો અને સહેજ ખસીને જગ્યા કરી આપી.

મનોજ જાનમાં આવ્યો હતો. જાન ભાવનગર વિદાય થઇ અને મનોજને પાછું અમદાવાદ જવાનું હતું એટલે કન્યાપક્ષવાળાએ આગ્રહ કરીને જમવા રોક્યો હતો.

જમ્યા પછી બધા ફટાફટ કારમાં ગોઠવાયા. મનોજે સ્ટિયિંરગ સંભાળ્યું. નીતા એની પાસે બેઠી હતી. ચિંતુ, મીના અને મીનાની ભાણી પાછળની સીટ પર બેસી ગયાં. બોટાદની બહાર નીકળ્યા પછી રાત્રે સાડા આઠ વાગ્યે સૂમસામ રોડ ઉપર અંધકાર વધુ ગાઢ લાગતો હતો. કાર સડસડાટ આગળ વધતી હતી. મ્યુઝિક સિસ્ટમમાં ફિલ્મી ગીતો વાગી રહ્યાં હતાં.

‘આ ગયું એ ખાંભડા.’ સાઇન બોર્ડ જોઇને મનોજે નીતાને સમજાવ્યું. ‘પહેલાં અહીંના પેંડા બહુ વખણાતા હતા.’ હાઇવેની આજુબાજુ સાવ નાનકડા ગામડાઓની ઝાંખી-પાંખી લાઇટો ઝડપથી પસાર થઇ જતી હતી. ‘આ રોડ ઉપર ટ્રાફિક નથી હોતો એટલે તમને ઉતાવળ કરવાનું કહેતો હતો.’

નીતાને કહેતી વખતે મનોજે રોડ ઉપર ગામનું નામ લખેલું સાઇનબોર્ડ મનમાં વાંચ્યું. ગુંદા-બેલા... ગામ તો ખાસ્સું એકાદ કિલોમીટર અંદર હતું એટલે ગામની લાઇટો ટમટમતાં કોડિયાં જેવી સાવ ઝાંખી દેખાતી હતી.

અચાનક કારનું વ્હીલ ધબાક દઇને બેસી ગયું. ટાયર બર્સ્ટ થઇ ગયું હતું! નીતાએ ચિંતાતુર નજરે મનોજ સામે જોયું. પાછળની સીટ પર અડધી ઊંઘમાં હતાં એ ચિંતુ, મીના અને એની ભાણી ઝબકીને જાગ્યાં.

‘હવે?...’ મનોજ બેબાકળો બનીને ટોર્ચ શોધી રહ્યો હતો. ત્યારે ચિંતુએ પૂછ્યું ‘ડિકીમાં સ્પેરવ્હીલ છે?’

‘લગભગ તો નથી.’ મનોજે નિરાશાથી માથું ધુણાવ્યું. ‘છતાં જોઇએ...’ ટોર્ચ લઇને એ બહાર આવ્યો. ભીષણ અંધકાર અને સૂમસામ રસ્તાને જોઇને નીતા રીતસર ગભરાઇ ગઇ હતી. બાપ-દીકરાએ ડિકી ખોલીને નિસાસો નાખ્યો.

‘જેક છે પણ વ્હીલ વગર કરવાનું શું?’

‘ભાભી, તમે સાડી ગરદન ફરતે લપેટી દો.’ મીનાએ આજુબાજુનો સૂનકાર જોઇને સલાહ આપી. ‘બધા દાગીના દેખાય નહીં.’

મીના આ બોલી એટલે મનોજને વાસ્તવિકતાનું ભાન થયું. આટલા બધા જોખમ સાથે રાતની આવી મુસાફરી કરવા બદલ એને અત્યારે પસ્તાવો થતો હતો. અજાણ્યા ભેંકાર રોડ પર બરાબરનાં ફસાયાં હતાં.

નીતા અને મીના મનોમન ગાયત્રીમંત્ર બોલતાં હતાં. મનોજનો ચહેરો પરસેવે રેબઝેબ થઇ ગયો હતો. આવી સ્તબ્ધ પરિસ્થિતિમાં દસેક મિનિટ પછી બધાની આંખ ચમકી.

દૂરથી વાહનની હેડલાઇટનો પ્રકાશ દેખાયો. ખખડધજ મોટરસાઇકલનો અવાજ પણ સંભળાયો.

‘કોણ છો અલ્યા?’ છલાંગ મારીને મોટરસાઇકલ પરથી ઊતરેલા છ ફૂટ લાંબા પડછંદ યુવાને બધાની સામે જોઇને એ રીતે પૂછ્યું કે નીતા રીતસર હબકી ગઇ.

આ કોઇ ગુંડો-મવાલી હશે તો હમણાં છરી કાઢશે અને બધા દાગીના લઇ જશે. એ ફાટી આંખે પેલાની સામે તાકી રહી.

ત્રણ-ચાર દિવસની વધેલી દાઢી, પહોળા ખભા, તીણું નાક, ભરાવદાર મૂછ, સહેજ લાંબા અસ્તવ્યસ્ત વાળ, સાદાં બૂશર્ટ-પેન્ટ ઉપર એણે ગામઠી ખરબચડી શાલ ઓઢી હતી. ‘પાછળના વ્હીલમાં પ્રોબ્લેમ છે.’ મનોજનો અવાજ ધ્રૂજતો હતો. ‘સ્પેરવ્હીલ પણ નથી.’

‘જેક તો છે ને?’ એણે મનોજ, નીતા, ચિંતુ, મીના અને એની બેબી-બધાના ગભરાયેલા ચહેરા સામે જોઇને પૂછ્યું અને જેક લઇને પાછળના વ્હીલ પાસે બેસી ગયો. ચિંતુએ એને ટૂલકિટ આપી. મનોજ ટોર્ચ ધરીને ઊભો રહ્યો.

‘ક્યાંથી આવો છો?’ ‘બોટાદથી. અમદાવાદ સેટેલાઇટ રોડ પર રહીએ છીએ.’

એણે વ્હીલ કાઢીને મનોજ સામે જોયું. ‘બાબાને વ્હીલ લઇને મારી પાછળ બેસાડી દો. બોટાદ ગયા વગર મેળ નહીં પડે.’ નીતાના ચહેરા પર ગભરાટ હતો અને મનોજની આંખોમાં દ્વિધા. એ પારખવામાં એને વાર ના લાગી.’

‘જુઓ બહેન, મારું નામ કરણ ગઢવી છે. આ ગુંદા બેલા ગામ દેખાય છે ત્યાં મારું ઘર છે. જરાયે ચિંતા કર્યા વગર આરામથી ઊભા રહો. અહીંયા કોઇ જોખમ નથી. કોઇ પણ આવે તો કહી દેજો કે કરણ ગઢવીની બહેન છું.’

બીજો કોઇ વિકલ્પ નહોતો. વ્હીલ લઇને ચિંતુ એની મોટરસાઇકલની પાછળ બેસી ગયો. મનોજે ચિંતુને પૈસા આપ્યા. મોટરસાઇકલની પાછળની લાલ લાઇટ દેખાઇ ત્યાં સુધી બધા એ તરફ તાકી રહ્યા.

‘આ ચિંતુડાએ જીદ કરીને ચેઇન અને લકી પહેરી.’ નીતા રડમસ અવાજે બબડી. ‘આ માણસ સહેજ આગળ જઇને લાફો મારીને બધું લેશે તો? પછી બે-ચાર સાથીદારને લઇને અહીં આવીને આપણને લૂંટી લેશે તો?’

એ ફફડાટ તો મનોજના હૈયામાં પણ હતો. પણ પત્ની અને બહેનને હિંમત આપવા માટે એણે સમજાવ્યું. ‘માણસ આમ તો વ્યવસ્થિત લાગતો હતો. વળી, સામેના ગામનો જ છે. એણે એનું નામ પણ આપ્યું... કરણ ગઢવી.’

ઘડિયાળના કાંટા સામે તાકીને બધા ચૂપચાપ ઊભા રહ્યા. ‘તમે એને ઓળખતા હતા?’ પાંત્રીસ મિનિટ પછી નીતા રડવાની તૈયારીમાં હતી. એણે મનોજનો હાથ પકડીને હચમચાવ્યો.

‘તેણે નામ કહ્યું અને તમે માની લીધું અને એકના એક દીકરાને એની સાથે મોકલી દીધો. પૈસા માટે આજકાલ લોકો શું નથી કરતા? હે ભીમનાથદાદા! મારા ચિંતુની રક્ષા કરજે. ચેઇન અને લકી જાય તો મૂવા પણ મારા દીકરાને સલામત રાખજે.’

‘પ્લીઝ,’ મનોજે ધૂંધવાઇને કહ્યું, ‘શાંતિથી મનમાં ગાયત્રીમંત્ર બોલ. આડુંઅવળું વિચારવાનું બંધ કર. બોટાદ જઇને આવવામાં સવા કલાક તો થાય.’

મીનાએ એની બેબીને કારની પાછળની સીટ પર ઊંઘાડી દીધી હતી. એ, મનોજ અને નીતા ચિંતાતુર ચહેરે રોડ સામે તાકીને ઊભાં રહ્યાં.

દોઢ કલાક પછી બાઇકની લાઇટ દેખાઇ એટલે ત્રણેયના જીવમાં જીવ આવ્યો. કરણે ફટાફટ જેકની મદદથી વ્હીલ ગોઠવી આપ્યું. ‘બધી દુકાનો બંધ થઇ ગઇ હતી.’ ચિંતુએ માહિતી આપી.‘આ અંકલે દુકાનદારના ઘેર જઇને દુકાન ખોલાવી એટલે મેળ પડ્યો.’

‘કરણભાઇ, તમારો કઇ રીતે આભાર માનવો એ સમજાતું નથી.’ કરણ સાથે હાથ મિલાવીને મનોજ આભારવશ નજરે એની સામે તાકી રહ્યો. નીતાએ એને ઇશારો કર્યો એટલે ખિસ્સામાંથી પાકીટ કાઢીને મનોજે પાંચસોની નોટ કરણ સામે લંબાવી.

‘અરે સાહેબ, આ શું મશ્કરી માંડી છે!’ મોટરબાઇક પર પવનથી અસ્તવ્યસ્ત થયેલા વાળને હાથની આંગળીઓથી વ્યવસ્થિત કરીને કરણ હસી પડ્યો. ‘આવું કામ કોઇ પૈસા માટે કરે? અરે, મોટાભાઇ તમે ફેમિલી સાથે રોડ ઉપર ઊભા હતા એટલે બોટાદનો ધરમધક્કો ખાધો.’

એણે હાથ લંબાવીને ગામની ઝાંખી લાઇટો બતાવી. ‘અહીંથી ગામ સુધીનાં મોટા ભાગનાં ખેતર અમારાં છે. ઈશ્વરની મહેરબાનીથી જલસા છે.’ એણે નીતા સામે જોયું. ‘બાબાને લઇ ગયો ત્યારેય તમારા મનમાં ફફડાટ હતો એની મને ખબર હતી.

તમે અઢીસો-ત્રણસો ગ્રામ સોનું પહેર્યું છે એ દેખાય છે પણ મોટાબહેન, આ ગુંદા-બેલાની સીમનું સત છે. કોઇના મનમાં એવો કુવિચાર ના આવે. મારા ગામની સીમમાં આવું બને તો પછી આ મૂછ મૂંડાવી નાખવી પડે.’

‘તમારે પેટ્રોલ તો બળ્યું ને?’ મનોજે ફરીથી પાંચસોની નોટ એની સામે લંબાવી.

કરણ બે હાથ જોડીને મનોજ અને નીતા સામે ઊભો રહી ગયો. ‘એવો હિસાબ કરવાનું ઉપરવાળાએ નથી શિખવાડ્યું. તમારો ખોટકો નીકળી ગયો એટલે મારી મહેનત ફળી. એની રૂપિયા-પૈસામાં કિંમત ના કરાય મોટાભાઇ!’ એ એની બાઇક તરફ આગળ વઘ્યો.

મનોજ, નીતા, ચિંતુ અને મીના બધા જાણે કોઇ દેવદૂતને જોતાં હોય એટલા આદરથી એની સામે તાકી રહ્યાં હતાં. અચાનક કંઇક યાદ આવ્યું હોય એમ એ અટક્યો. બે ડગલાં પાછળ ભરીને પાછો બધાની સામે આવીને ઊભો રહ્યો. ‘તમારે સેટેલાઇટ રોડ જવાનું છે એટલે મોડું થતું હશે પણ એક નાનકડી વાત યાદ આવી ગઇ.’

એણે હસીને કહ્યું. ‘સાંભળવા જેવી છે. ગયા ઉનાળે મારી ફૂઇને આંખનું ઓપરેશન કરાવેલું. ત્યાં સેટેલાઇટ રોડ ઉપર બહુ જાણીતો અને હોશિયાર ડોક્ટર છે પણ એ ડોબાએ એના બંગલામાં હોસ્પિટલ બનાવી છે એટલે મારા જેવા અજાણ્યાને જડે નહીં. ફૂવાએ કાર્ડ આપેલું પણ એ અંગ્રેજીમાં.

ભરબપોરે હું ને મારા બાપા આ મોટરસાઇકલ ઉપર કેટલીય સોસાયટીમાં રખડેલા. બાપાને તરસ લાગેલી. બંગલાઓનાં બારણાં બંધ હોય. ઝાંપો ખખડાવીએ અને કાર્ડ બતાવીએ ત્યારે જાણે કૂતરાં-બિલાડાં હોઇએ એ રીતે હડધૂત કરે.

બિચારા બાપાને પાણી પીવું’તું. સરખો જવાબ પણ ના મળે ત્યાં પાણીનો તો વાત જ ક્યાં કરવી? છેક રોડ ઉપર દુકાન આવી ત્યારે ત્યાંથી બોટલ લીધી. એ બંગલાઓની બે-ચાર સોસાયટીઓમાં એવા અટવાઇ ગયેલા કે વાત ના પૂછો.

માથું ફાડી નાખે એવી ગરમી અને કોઇ જવાબ ના આપે. ધૂળવાળાં મેલાં કપડાં, વધેલી દાઢી અને આ ભંગાર મોટરસાઇકલ જોઇને બધા હડધૂત કરે. અંતે, તમારા જેવા એક સારા માણસે કાર્ડ વાંચીને સાચો રસ્તો બતાવ્યો. પણ એ એક કલાક બહુ આકરો ગયેલો.’

એણે બે હાથ જોડીને ઉમેર્યું. ‘કરવું હોય તો એટલું જ કરજો. ગામડેથી આવેલો કોઇ ગરીબ રસ્તો પૂછે તો એને સારો જવાબ આપજો.’ એણે કીક મારીને બાઇક સ્ટાર્ટ કરી. પાછળની લાલ લાઇટ દેખાઇ ત્યાં સુધી બધા એ તરફ તાકી રહ્યા.

(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)

સાંજ પડતા સાંભરે તે અવસરોના સમ તને,

સાંજ પડતા સાંભરે તે અવસરોના સમ તને,

આવ પાછી, આપણી આ ઉંમરોના સમ તને

રવિ સાથે છ જ મહિનાનું લગ્નજીવન વિતાવીને શૈલુ પાછી પોતાનાં મા-બાપના ઘરે આવી ગઇ. ઘરનાં ઉંબરા પરથી જ એલાન કરી દીધું, ‘હવે હું સાસરે નથી જવાની. જો મને દબાણ કરશો તો હું આત્મહત્યા કરી નાખીશ.’ એનાં પપ્પા-મમ્મીને જબરદસ્ત આઘાત લાગ્યો, પણ તેઓ ચૂપ રહ્યાં.

આ સમય સાચવી લેવા જેવો હતો. અત્યારે જો ડહાપણ ડહોળવા બેસીએ તો બાજી બગડી જાય. પપ્પાએ હેતાળ આવકાર આપીને દીકરીને ઘરમાં લીધી, ‘આવ, બેટા, આવ! આ તારું જ ઘર છે. અમે તને વળાવી હતી, ઘરમાંથી કાઢી મૂકી નહોતી. હું તને એટલુંય નહીં પૂછું કે ત્યાં તને શું દુ:ખ હતું. આ તો ઠીક છે કે તું ચાલી આવી, નહીંતર મને ખબર પડી હોત કે મારી શૈલુને સાસરીમાં સોય જેટલુંય દુ:ખ છે તો હું જ સામે ચાલીને તને તેડી જાત!’

મમ્મીએ તો શૈલુને બાથમાં જ લઇ લીધી, ‘દીકરી, અમે એમ માનીશું કે તું પિયરમાં થોડાક દિવસ રહેવા માટે આવી છો. બે મહિના, ચાર મહિના, છ મહિના તારે જ્યાં સુધી રહેવું હોય ત્યાં લગી અમે તને રાખવા માટે તૈયાર છીએ. જમાઇ સામે ચાલીને તને લેવા માટે ન આવે ત્યાં સુધી તારે અહીંથી જવાનું જ નથી.’

‘મમ્મી!’ શૈલુએ હાથમાંની બેગ જમીન પર મૂકતાં માની ભૂલ સુધારી, ‘તારો જમાઇ ગુલાંટિયાં ખાતો-ખાતો આવે કે તારાં વેવાઇ-વેવણ પગમાં પડતાં આવે, હું પાછી નથી જવાની એટલે નથી જવાની. તને ભારે પડતી લાગું ત્યારે મને કહી દેજે. હું એકલી રહીને જીવી શકું એટલું તો કમાઇ લઇશ.’ વાત પૂરી થઇ ગઇ.

સમજાવટની સીમારેખા સમાપ્ત થઇ ગઇ. બે-ચાર દિવસ થયા ત્યાં વેવાઇનો ફોન આવ્યો, ‘સુભાષભાઇ, કેમ છો? હું રમેશચંદ્ર બોલું છું. ફોન એટલા માટે કર્યો છે કે તમારી દીકરી સાવ તણખલા જેવી વાતમાં રિસાઇને અહીંથી ચાલી ગઇ છે. બે-ચાર દિવસ અમે જાણી જોઇને પસાર થઇ જવા દીધા. હવે જો એનું મન શાંત પડ્યું હોય અને તમે હા પાડતાં હો અમે જાતે આવીને અમારી વહુને તેડી જઇએ.

શૈલુના પપ્પા સુભાષભાઇએ ગાળિયો પોતાના ગળામાંથી કાઢી નાખ્યો, ‘વેવાઇ, આ મામલામાં હું વચ્ચે પડવા નથી માગતો. મારી દીકરી સામે જ બેઠી છે. હું રિસીવર એને આપું છું. તમે એની સાથે જ વાત કરો.’

શૈલુએ રિસીવર હાથમાં લેતાવેંત ગોળીબાર શરૂ કર્યો, ‘કયા મોંઢે મને લેવા આવવાની વાત કરો છો? હું તો તમારા ઘરમાં આવેલી જ હતી ને? તમને સાચવતાં ન આવડ્યું. હવે પછી તમારી ડાયરીમાંથી આ ટેલિફોન નંબર જ છેકી નાખજો. ગુડ બાય!’

સાસરીમાં ખળભળાટ મચી ગયો. રવિ પણ ગુસ્સામાં હતો. આવી પત્નીની સાથે આખો જન્મારો જાય જ કેવી રીતે? નાના-મોટા વિવાદો કે ઝઘડાઓ કોના ઘરમાં નથી હોતા? અને છ મહિનામાં પડી પડીને શૈલુનાં શિર પર કેટલું કેટલું દુ:ખ તૂટી પડ્યું હશે!

આખરે લગ્નજીવન એ સમાધાનનું જ બીજું નામ હોય છે. તદ્દન અજાણ્યા કુટુંબમાં ભિન્ન સંસ્કારો વચ્ચે ઊછરેલાં પુરુષ અને સ્ત્રી જ્યારે અચાનક એક છત નીચે જીવવા લાગે ત્યારે અનુકૂળ થવામાં થોડોક સમય તો લાગે જ ને! પણ શૈલુ તો છ જ મહિનામાં ઘર છોડીને ચાલી ગઇ. આવી પત્નીને પાછી બોલાવીને પણ ફાયદો શો?

પુત્રવધૂના હાથે અપમાનિત થયેલા રમેશભાઇએ કહી દીધું, ‘હું ફરીવાર ક્યારેય એને ફોન નહીં કરું. હું તો મારા રવિને બીજી વાર ઘોડે ચડાવીને જંપીશ.’ પંદર દિવસ પછી રવિની મમ્મી રમાબહેને હિંમત કરી. વેવાઇના ઘરનો ફોન લગાડ્યો.

આ વખતે વહુએ એમની જોડે વાત પણ ન કરી. વેવાણે-વેવાણ સામસામે ટકરાયાં. શૈલુનાં મમ્મી સુરેખાબહેને રમાબહેનને સાત-સાત મણની ગાળો ચોપડાવી દીધી. પંદર દિવસ પહેલાં જે પ્રતિજ્ઞા રમેશભાઇએ લીધેલી એ જ પ્રતિજ્ઞા હવે રમાબહેને જાહેર કરી દીધી, ‘વકીલની નોટિસ મોકલાવો. મારે આ ઘરમાં એનો ટાંટિયો ન જોઇએ. મારો દીકરો રાજાનો કુંવર છે. એના માટે શૈલુને ટક્કર મારે એવી બીજી કન્યા લઇ આવીશ.’

મહિના પછી રવિએ ફોન કર્યો. એના પણ એ જ હાલ થયા. રાજાનો કુંવર ચપરાસી બની ગયો. પ્રતિજ્ઞા પાક્કી થતી ગઇ. બે મહિનામાં તો ‘રવિની પત્ની રિસામણે બેઠી છે’ એ વાત એસ.એમ.એસ.માં ફરતા જોકની પેઠે આખી જ્ઞાતિમાં ફેલાઇ ગઇ.

વાટાઘાટો અને સમજાવટનો સિલસિલો શરૂ થઇ ગયો. રવિના મામા મોહનલાલ એક શુભ દિવસે રવિની સાસરીમાં જઇ ચડ્યા. પૂછ્યું, ‘શૈલુ બેટા! તમને તકલીફ શી છે એટલું જણાવો તો એનો ઉપાય થાય.’

શૈલુ બેટાએ વડચકું ભરી લીધું, ‘કેટલી તકલીફો ગણાવું તમને? એક વાત હોય તો ઉપાય થાય, આખું કપડું ફાટે ત્યારે થીગડાં ક્યાં મારશો? ને કેટલાં મારશો?’ પછી વાંધા-વચકાની યાદી રજૂ કરી દીધી. ‘મને નોકરી કરવા નથી દેતા. હુંયે રવિની જેટલું જ ભણી છું. મારી વિદ્યા શું મારે પાણીમાં વહાવી દેવાની?

બેય ટંકની રસોઇ મારે જ રાંધવી પડે છે. રસોઇવાળી બાઇ લાવવી હતી તો દીકરાને પરણાવ્યો શા માટે? બપોરે મને અડધો કલાક આડે પડખે થવાનુંયે સુખ નથી મળતું. ઢગલો એક કપડાંને મારે જ ઇસ્ત્રી કરવી પડે છે.’ જેટલાં કામ હતાં, એટલી ફરિયાદો હતો.

મોહનમામા પાસે એક પણ વાતનો જવાબ ન હતો. સિવાય કે વિનંતી, ‘એક વાર તમે પાછાં આવી જાવ, ધીમે ધીમે બધું થાળે પડી જશે.’ ‘થાળે તો પડશે ત્યારે પડશે, અત્યારે તો થાળીઓ પડી ચૂકી છે. ચૂપચાપ જમી લો અને પછી માનભેર સિધાવો.

મહેમાન બનીને આવેલા છો એટલે વધારે કંઇ નથી કહેતી...’ મોહનલાલ મોહનથાળ જેવા બનીને પધાર્યા હતા, વાસી રોટલા જેવા બનીને પાછા ફર્યા.

પંદર દિવસ પછી રવિના ફુવા ફુલશંકર મેદાનમાં ઊતર્યા. એમનું નસીબ તો મોહનમામા કરતાં પણ ખરાબ સાબિત થયું. રવિના કાકા કનુકાકાની આખી ન્યાતમાં ધાક જામેલી હતી. પણ કનુકાકાનાય ભૂંડા હાલ થઇ ગયા.

હવે રવિના પપ્પા સમજી ગયા : ‘શૈલુ પાછી આવે તે વાતમાં માલ નથી. પાર્થને કહો ચડાવે બાણ, હવે તો યુદ્ધ એ જ કલ્યાણ.’ અહીં પાર્થ એટલે વકીલ, બાણ એટલે છૂટાછેડાની નોટિસ અને યુદ્ધ એટલે અદાલતી કાર્યવાહી. નિર્ણય લેવાઇ ગયો. કાલે સવારે ઊઠીને પહેલું કામ વકીલને મળવાનું નક્કી થઇ ગયું.

પણ દરેક સવારની આડે એક રાત હોય છે. રવિ આખીયે રાત ઊંઘી ન શક્યો. એણે પોતાની જાતને કેટલાક પ્રશ્નો પૂછ્યા : ‘શૈલુ મને ગમે છે કે નહીં? એની સાથે છૂટાછેડા લેવાનો નિર્ણય મારા માટે યોગ્ય હશે કે નહીં? એનાં વગર બીજી સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરીને હું સુખી થઇ શકીશ એવું મને લાગે છે કે નહીં? શૈલુને હું ખરેખર ભૂલી શકીશ ખરો?’

પોતાનું કાઢેલું પ્રશ્નપેપર રવિએ જાતે જ લખ્યું અને જાતે જ તપાસ્યું. સોમાંથી સો માર્ક્સ આવ્યા. દરેક સવાલનો એક જ જવાબ હતો. રાત્રે ત્રણ વાગ્યે એણે પ્રેમપત્ર લખવાનું શરૂ કર્યું. પરોઢના પાંચ વાગ્યા સુધી લખતો રહ્યો, લખતો ગયો.

પત્રનો સાર કંઇક આવો હતો : ‘મારી અને માત્ર મારી શૈલુ, મારાં બધાં જ સગાંઓનું માનવું છે કે તું પાછી નહીં આવે. વાંધો નહીં. તું ન જ આવતી. હું તને મારા પ્રત્યેના ધિક્કારમાંથી પાછી નહીં વાળી શકું. પણ એટલું યાદ રાખજે કે તું પણ મને તારા પ્રત્યેના પ્રેમમાંથી પાછો નહીં વાળી શકે.

જિંદગીના આખરી શ્વાસ સુધી હું મારી શૈલુને જ પ્રેમ કરતો રહીશ. અને મૃત્યુ પછી પણ એ જ કામ ચાલુ રહેશે. આપણા ધર્મમાં ચોર્યાશી લાખ જન્મોની વાત આવે છે. આ એક ફેરો કોરો જાય તોયે શું? પ્રવાસ લાંબો છે, આશા અનંત છે અને ધીરજ અખૂટ છે.

તું ભલેને લાખ વાર પાણી મૂક કે પાછી નહીં આવે! હું કરોડ વાર તને કહીશ કે તું આવીશ જ. નદીના પ્રવાહમાં પડેલો પથ્થર પણ ભીનો થાય છે, તું તો શૈલુ છે. ક્યારેક તો ભીંજાઇશ જ. મને ખાતરી છે.’

એક પત્ર. બીજા દિવસે બીજો અને ત્રીજા દિવસે ત્રીજો પત્ર. સિલસિલો ચાલુ થઇ ગયો. પપ્પા રમેશભાઇને આ વાતની ખબર પડી. એમણે રવિને ખખડાવ્યો, ‘શા માટે તિજોરી ખાલી કરવા બેઠો છે? પોસ્ટલ ડિપાર્ટમેન્ટની દયા આવતી હોય તો પાંચસો ને એક રૂપિયાનું દાન જાહેર કર! આમ રોજ-રોજ એક એક પત્ર લખીને શા માટે પૈસાનું પાણી કરી રહ્યો છે?’

રવિએ કોઇની વાત ન માની, માત્ર પોતાના દિલની વાત માની લીધી. મહિનો ગયો. બે, ત્રણ, ચાર મહિના પસાર થઇ ગયા. શૈલુનાં સરનામે પ્રેમપત્રોનો અવિરત હુમલો જારી રહ્યો. શરૂઆતના પત્રો શૈલુએ ફોડ્યા પણ નહીં, પછી ઉત્સુકતાને વશ થઇને ખોલ્યા. પછી એ લખાણને બદલે લાગણી વાંચવા માંડી.

છ મહિના પછી હાલત એવી થઇ ગઇ કે ઘડિયાળના કાંટે એ ટપાલીના આગમનની વાટ જોવા માંડી. રવિના પત્રો હવે શૈલુ માટે આદત બની ગયા. કોઇ પણ સ્ત્રીને છેવટે પુરુષ પાસેથી શું જોઇતું હોય છે?! માત્ર પ્રેમ જ ને? તો એ વસ્તુ રવિ કરતાં વધારે બીજું કોણ આપી શકવાનું હતું!

શૈલુ પીગળી ગઇ, ‘પપ્પા, હું મારા સાસરે જવા માગું છું.’ એક દિવસ એણે એલાન કરી દીધું. એનાં પપ્પા-મમ્મીને તો આ નિર્ણય સામે વાંધો જ શા માટે હોય? છતાં એમણે દીકરીને સમજાવવા માટે નિકટનાં સગાંવહાલાંઓને ભેગાં કર્યા.

શૈલુના મામા મુકુન્દમામાએ મમરો મૂકયો, ‘ભાણી, એ લોકોને એમ લાગશે કે તું થાકી ગઇ. હજુ વરસ તો પૂરું થવા દે!’ ફાલ્ગુન ફુવાએ લાલચ આપી જોઇ, ‘શૈલુ, તારા માટે રવિ કરતાંયે વધુ હેન્ડસમ છોકરો હું શોધી કાઢીશ. ભૂલી જા એને!’

કિરીટકાકાએ કાયદો યાદ કરાવ્યો, ‘બેટી, તું એક અવાજ કર! હું એ બદમાશોને દહેજના કાયદામાં ફસાવીને જેલની અંદર ફિટ કરાવી દઉ! સમજે છે શું આપણને?’

જવાબમાં શૈલુ ઊભી થઇને બારી પાસે ગઇ. આષાઢનો પ્રથમ દિવસ હતો ને મોસમનો પહેલો વરસાદ પડવો શરૂ થયો હતો. રસ્તા પરના લોકોને વરસાદ ભીંજવતો હતો અને બારી પાસે ઊભેલી શૈલુને એના વરનો સાદ ભીંજવી રહ્યો હતો.

એ શરમાઇ રહી હતી અને એની હાલત જોઇને એનાં પરિવારજનો હસી રહ્યાં હતાં. છેવટે એણે આટલું જ કહ્યું, ‘હું ન જાઉ તો શું કરું? હું વધારે ખેંચીશ તો પપ્પાના ઘરમાં પત્રો સાચવવાની જગ્યા નહીં બચે!’

...છતાં પણ કૈંક મજિયારું રહ્યું

પપ્પા, દુકાનનું પગથિયું ચઢ્યા વગર આખી જિંદગી તમે બેઠાં બેઠાં ખાધું છે એટલે કાકાએ આ રમત કરી. એમને ખબર છે કે તમને હિસાબમાં કશી સમજ નથી પડતી એટલે ચાલાકી કરીને ત્રીસ લાખનો ચૂનો લગાડી દીધો...’’ ત્રીસ વર્ષનો મૃગેશ ઉગ્ર થઈને મણિભાઈને સમજાવી રહ્યો હતો.


‘‘ભાગ પાડવાની વાત આવી ત્યારે એમણે કહ્યું એ તમે માની લીધું અને જ્યાં કહ્યું ત્યાં સહીઓ કરી આપી. તે કાંડા કાપી આપ્યા એટલે મારે શું કરવાનું ?’’


‘‘કશું નહીં...’’ હીંચકા ઉપર બેઠેલા મણિભાઈએ શાંતિથી પુત્રને સમજાવ્યું. ‘‘મારી વાત સાંભળ. માધુપુરામાં શાંતિલાલ હરગોવનદાસની આપણી પેઢી એંશી વર્ષ જૂની છે. તારા દાદાએ મહેનત કરીને એ ઊભી કરેલી. એ ગુજરી ગયા એ પછી તારા ભીખાકાકાએ બધો ભાર સંભાળી લીધો.


કૂકરવાડાના બંને મકાન કાઢી નાખ્યા અને એના જે પૈસા આવ્યા એ બધા ધંધામાં નાખ્યાં. રાત દિવસ જોયા વગર કાળી મજૂરી કરીને એણે પોળમાં જોડાજોડ બે મકાન લીધા. દુકાન ધમધોકાર ચાલતી હતી એટલે અક્કલ વાપરીને એણે એ ટાઈમે સસ્તા ભાવે નવરંગપુરામાં જમીન લઈ લીધી.


પાંચ વર્ષ પછી ત્યાં બે બંગલા બનાવ્યા અને પોળના મકાનોમાં વખાર બનાવી દીધી. આજે આપણા આ બંગલાની કિંમત કેટલી થાય એ વિચારી જો. ભીખાએ જરાય ભેદભાવ વગર એના બંગલા જેવો જ આપણો બંગલો બનાવી આપેલો.


આ બધુંય એણે દુકાનની કમાણીમાંથી ઊભું કર્યું છે. અઢાર અઢાર કલાક એ મહેનત કરતો હતો. મને તો પગનો વા છે એટલે દિવાળીએ ચોપડાપૂજન હોય ત્યારે દુકાન જતો હતો. દર વર્ષે કમાણીનો અર્ધોભાગ આપણને આપ્યો છે.


તારી બે બહેનોનાં અને તારા લગ્નમાં જે ધામધૂમ થઈ એ પણ એની મહેનતના હિસાબે તું જ કહે કે આખી જિંદગીમાં મેં શું કર્યું છે? ઘેર બેસીને આરામથી રોટલાં ખાધા છે. તમે બધા ભણ્યા અને પરણ્યા એ બધા તાગડધિન્ના તારા કાકાની ધંધાની સૂઝ અને મહેનત ઉપર...


બાકી અમારા બાપા ગુજરી ગયા એ જ વખતે ભીખાકાકાએ ભાગ પાડીને આપણો હિસ્સો આપી દીધો હોત તો અત્યારે તારે સાઇકલના પણ ફાંફાં હોત.... સમજ્યો?’’


મૃગેશ હજુ ગુસ્સામાં હતો. ‘‘છેલ્લા એક વર્ષથી તો હું રોજ દુકાને જતો હતો એટલે મને બધી ખબર છે. ગયા મહિને ભાગ પાડવાનું નક્કી કર્યું ત્યારે મારાથી મૂર્ખામી થઈ ગઈ. મને આ કરિયાણાના ધધામાં રસ નથી એટલે કહી દીધું કે દુકાન અને વખારની કિંમત ગણીને અડધો ભાગ અમને આપી દો...’’


‘‘તેં દુકાને જવાનું શરૂ કર્યું એ પછી જ આ બધી માથાકૂટ થઈ છે ? ભીખાનો છોકરો ભરત સરસ રીતે વહીવટ કરતો હતો. બારમું ભણીને એ દુકાને બેસી ગયો છે એટલે એનામાં ધંધાની સૂઝ છે અને ભીખાની જેમ કેડ વાળીને કામ કરવાની આવડત છે. તું લાટ સાહેબની જેમ દુકાનમાં રોફ જમાવે એ કોઈ રીતે ચાલે?...’’


મણિભાઈએ ધૂંધવાઈને કહ્યું. ‘‘ભીખાએ જે કર્યું એમાં હવે કોઈ મીનમેખ નહીં થાય. એ બાપ-દીકરો દુકાન ચલાવશે. આપણા ભાગમાંય ખાસ્સી રકમ આવી છે એમાંથી તારે જે ધંધો કરવો હોય એ કર. લાખના બાર હજાર ના થાય એનું ઘ્યાન રાખજે...’’


ચાર મહિના પછી મૃગેશ ભીખાકાકાને ત્યાં આમંત્રણ પત્રિકા આપવા ગયો. કાકાના હાથમાં કાર્ડ આપીને એણે કાકાનો ચરણસ્પર્શ કર્યો. ભીખાભાઈએ આખું કાર્ડ ઘ્યાનથી જોયું.


‘‘મારો સાળો પ્લાસ્ટિક એન્જિનિયર છે. એનું નોલેજ અને મારી મૂડી. એ કહેતો હતો કે ત્રણ વર્ષમાં ફેક્ટરી ધમધોકાર ચાલતી થઈ જશે. રાઉન્ડ ધ ક્લોક ત્રણેય પાળી ચલાવવી પડશે. ચાંગોદરમાં આ ફેક્ટરી પણ સસ્તા ભાવે મળી ગઈ છે.’’ મૃગેશે માહિતી આપી.


‘‘એક વાત કહું ?...’’ ભીખાલાલે મોં ખોલ્યું. ભરતે પિતાને આંખના ઈશારે રોકવાનો પ્રયત્ન કર્યો પણ ભીખાભાઈનો સ્વભાવ એવો કે હૈયે હોય એ તરત હોઠે આવી જાય. એમણે ભત્રીજાના ખભે હાથ મૂકીને સમજાવ્યું. ‘‘જો મૃગેશ, આપણી જીવનભરની મૂડી રોકવાની હોય ત્યારે આપણને થોડી ઘણી સૂઝ હોય એવા ધંધામાં રોકાય.


તું બધું નક્કી કરીને આવ્યો છે એટલે આશીર્વાદ આપું છું. બાકી, આ બે વાત હંમેશાં યાદ રાખવી....’’


‘‘નો પ્રોબ્લેમ...’’ મૃગેશના અવાજમાં આત્મવિશ્વાસ હતો. ભરત સામે તુચ્છકારથી જોઈને એણે ઉમેર્યું’’ બાપના કૂવામાં ડૂબવાની ઈચ્છા નથી. કંઈક નવુ કરીને કમાણી કરવી છે. વળી સગો સાળો છે એટલે બીજી કોઈ ચિંતા નથી.’’


ઉદ્ઘાટનના દિવસે ફેક્ટરી ઉપર ખાસ્સી ભીડ હતી. ફેક્ટરીની જગ્યા અને બધા મશીનો જોઈને ભીખાભાઈની આંખ આશ્ચર્યથી પહોળી થઈ ગઈ. એમણે ઝડપથી મનોમન ગણતરી કરી લીધી કે ભાગ પેટે જે રકમ મળી એમાંથી આ તોસ્તાન ઊભું ના થઈ શકે.


એમણે એ વિશે મૃગેશને પૂછ્યું. ‘‘કાકા, બધું મોટા પાયે કર્યું છે. મજિયારો વહેંચીને તમે જે ભાગ આપ્યો એમાંથી તો અર્ધે સુધી પહોંચાયું પછી આપણી ક્રેડિટ ઉપર નેવું લાખની લોન આપી લીધી!...’’ ભીખાભાઈના હોઠ ફફડ્યા.


બાજુમાં ઊભેલા ભરતને બાપા શું બોલશે એ ખ્યાલ આવી ગયો એટલે એણે એમનો હાથ પકડીને દબાવ્યો અને બોલતા અટકાવ્યા.‘‘આ છોકરો દેવાળું કાઢશે...’’ ઘરે ગયા પછી ભીખાલાલે મનમાં ધરબાયેલા શબ્દો ઠાલવ્યા.


‘‘સાંધાની સૂઝ નથી એવા ધંધામાં આટલી ગંજાવર લોન લઈને વ્યાજના દરિયામાં એવો ડૂબશે કે ખો ભૂલી જશે...’’‘હવે એ ડૂબે તરે, આપણે કેટલા ટકા?...’’ ભરતે પિતાને શાંત પાડ્યા.’


સમયનો પ્રવાહ વહેતો રહ્યો. મૃગેશ રોજ કાર લઈને ચાંગોદર ફેક્ટરી પર જતો હતો. ભરત માધુપુરાની પેઢી સંભાળતો હતો. ભાગ પડ્યા પછી બંને ભાઈઓના મન ઊંચા થઈ ગયા હતા એટલે ભીખાલાલે મણિભાઈના ઘેર જવાનું બંધ કરી દીધું હતું.


સાડા ત્રણ વર્ષ પછી ભીખાલાલ સવારે છાપું વાંચતા હતા. એમની પાસે બેસીને ભરત ચા પીતો હતો ત્યારે મોહનભાઈ ઘરમાં ઘૂસી આવ્યા. ‘‘તમને કંઈ ખબર નથી?’’ એમણે ભીખાલાલને સીધું પૂછ્યું. ‘‘ગઈ રાત્રે મણિભાઈ અને મૃગેશ આખો બંગલો ખાલી કરીને જતાં રહ્યા.


છેક બોપલ બાજુ નાનકડો ફ્લેટ ભાડે લીધો છે એવું સાંભળ્યું છે. આજે બેન્કવાળા બંગલાનો કબજો લઈને સીલ મારવા આવવાના છે...’’


ભીખાલાલે છાપું બાજુ પર મૂકીને આશ્ચર્યથી મોહનભાઈ સામે જોયું. ભરતના હાથમાં ચાનો કપ થંભી ગયો હતો. ‘ફેક્ટરી તો ક્યારની બંધ થઈ ગઈ છે. વરસ થઈ ગયું એ વાતને. ત્યાંય બેન્કના સીલ વાગી ગયા છે. મૃગેશ ચાંગોદરની કોઈ ફેક્ટરીમાં નોકરી કરે છે એવા સમાચાર છે.’


‘‘હરિ ઇચ્છા !...’’ ભીખાલાલે નિરાશાથી માથું ધૂણાવ્યું. ‘‘મેં તો મૃગેશને બહુ સમજાવેલો પણ એને પોતાની ફેક્ટરી કરવી હતી એટલે ધરાહાર પેઢીમાંથી છૂટો થઈ ગયો. મણિલાલની ઇચ્છા નહોતી પણ દીકરાની જીદ સામે એ ઝૂકી ગયા.


એમણે આવીને મજિયારી પેઢીનો ભાગ માગ્યો કે તરત ભગવાન માથે રાખીને એમના ભાગે પડતી રકમ આપી દીધી... હવે આ આભ ફાટ્યું છે એમાં થીગડું મારવાની મારી કેપેસિટી નથી...’’


‘‘આજના જમાનામાં તમારા જેવું તો કોઈ ના કરી શકે. મણિભાઈએ દુકાનમાં પગ પણ નથી મૂક્યો તોય તમે એમને સાચવ્યા છે. તમારી મહેનત ઉપર આખી જિંદગી એમણે જલસા કર્યા. તમે તો બંગલો પણ બનાવી આપ્યો પણ મૃગેશે મેથી મારી...’’


‘‘ક્યાંકથી બોપલનું એડ્રેસ મળે તો લાવી દે જે...’’ ભીખાલાલે મોહનભાઈને સૂચના આપી. ‘‘સગો માજણ્યો ભાઈ છે એટલે એક વાર મળવા તો જવું પડશે ને ?’’ બીજા દિવસે ભરત દુકાનેથી આવ્યો. એણે જમી લીધું ત્યારે ભીખાલાલ કપડાં પહેરીને તૈયાર થઈને ઊભા હતા.


‘‘ગાડી સ્ટાર્ટ કર. બોપલ તારા મણિકાકાને મળી આવીએ.’’ એ બંને ફ્લેટ પર પહોંચ્યા ત્યારે મણિલાલ પાટ ઉપર બે હાથ વરચે માથું પકડીને બેઠાં હતા. એમની પત્ની અને મૃગેશની પત્ની રસોડામાં હતા. ‘‘મૃગેશ ઘરમાં નથી?’’ ભરતે પૂછ્યું એ બંને તરત બહાર આવ્યા.


‘‘એમની નોકરી એવી છે કે રોજ રાતે દસ વાગે છે...’’ મૃગેશની પત્નીના અવાજમાં વલોવી નાખે એવી પીડા હતી. ‘‘અલ્યા, આટલું બધું થઈ ગયું તોય વાત ના કરી ?’’ ભીખાલાલે અધિકારપૂર્વક પૂછ્યું.


‘‘કયા મોઢે કહેવું ?...’’ મણિલાલનો અવાજ, ધ્રુજતો હતો. ‘‘આખી જિંદગી તેં મારા ફેમિલીને સાચવ્યું અને આ કપાતરે ભાગ માગીને પાણી ફેરવી દીધું ! હું તો તેને સાક્ષાત ઈશ્વર માનું છુ પણ આ નાલાયક તો એ વખતે પણ કકળાટ કરતો હતો કે કાકાએ ત્રીસ લાખ ઓછા આપ્ય છે.’’


મણિલાલે કપાળ કૂટ્યું. ‘‘આવો પથરો પેટે પાક્યો એના કરતાં તો વાંઝિયા રહ્યા હોત તો વધુ સારું... તેં આટલું કર્યું એની કદર નહીં અને કહે કે કાકાએ ત્રીસ લાખનો ગફલો કર્યો!...’’


ભીખાલાલે નિખાલસતાથી કબૂલ કર્યું. ‘‘પૈસાના ગફલાની એની વાત સાવ સાચી. આજે નહીં તો કાલે આ દિવસ આવશે એવી ધારણા હતી એટલે તારા ભાગના પાંત્રીસ લાખ દબાવી રાખ્યા હતા. કાયદેસર રીતે પેઢીમાં તારા નામે જમા બતાવીને એન્ટ્રી લીધી છે.


આજની તારીખે એનો હિસાબ લેતો આવ્યો છું. વ્યાજ સાથે મળીને તું અડતાળીસ લાખનો આસામી છે...’’ બંને સ્ત્રીઓ અને મણિલાલ સામે જોઈને ભીખાલાલે પૂછ્યું. ‘‘હવે એનું શું કરવાનું છે એ કહો, તમે કહો તો દર મહિને રેગ્યુલર વ્યાજ મોકલાવી આપીશે.’’


ભીખાલાલે હસીને ઉમેર્યું. ‘‘ અને જો મૃગેશને નવો ધંધો કરવો હોય તો એક સાથે આપવામાં પણ મને કોઈ તકલીફ નથી.’’ ‘‘મૃગેશને આ વાતની ખબર પણ નથી પાડવાની...’’ ભાભીએ હાથ જોડીને દિયરને વિનંતીને કરી.’’ આશરો કહેવાય એવો નાનકડો ફ્લેટ એમાંથી અપાવી દો અને બાકીની રકમનું વ્યાજ અમને સાસુ-વહુને મળે એવી વ્યવસ્થા ગોઠવી આપો...’’


સાસુ-વહુની આંખમાં ઝળઝળિયાં હતાં. મણિલાલ પણ ભીની આંખે ભીખાલાલ સામે જોઈ રહ્યો હતો.