Tuesday, July 6, 2010

ઉછાળી જુઓ પ્રેમનું પરચુરણ બસ, પરત તમને બમણાં એ સિક્કા મળે છે

સૌરાષ્ટ્રની એક માત્ર મેડિકલ કોલેજ. પચાસના દાયકાના મધ્યભાગમાં એની સ્થાપના થઇ હતી. એ સમયે કોલેજમાં પ્રવેશેલા વિદ્યાર્થીઓ અત્યારે તો એમની ડોક્ટર તરીકેની કારકિર્દી લગભગ પૂરી કરી ચૂક્યા છે. પણ એ પંચોતેર-એંશી વર્ષના વૃદ્ધ તબીબો ‘ડો..ની ડાયરી’ માટે ક્યારેક ખૂબ સુંદર અને માની ન શકાય તેવા કથાબીજો મોકલતા રહે છે. પ્રસ્તુત કથાનક લગભગ ૧૯૬૦ના વર્ષમાં બનેલી સત્ય ઘટના વિશેનું છે.


થોડાક સમય પહેલાં એ મેડિકલ કોલેજની છ નંબરની હોસ્ટેલમાં ચાલતી મણિભાઇની મેસ વિશે મેં લખ્યું હતું. એ જ મેસના મણિભાઇની અગાઉના સંચાલક એટલે મધુભાઇ. બહુ સોહામણું વ્યક્તિત્વ. ચબરાક માણસ. બોલવામાં એવા મીઠા કે ગોળનું દડબું એમની વાણી આગળ ફિક્કું લાગે! આર્થિક સ્થિતિ સાધારણ. પણ વાણીના જોર ઉપર બોયઝ હોસ્ટેલની મેસનો કોન્ટ્રેકટ એમણે મેળવી લીધો હતો.


એમણે શરૂઆત કરી એ સમયે જ એમના બે હરીફોએ એમને મોંઢામોંઢ મહેણું માર્યું, ‘મધુભાઇ, તમે આ ધંધામાં ખોટા આવી ભરાયા. નહીં ફાવો, દુકાન શરૂ કરવી સહેલી છે, એને ચાલુ રાખવી અઘરું કામ છે.’


મધુભાઇના દિમાગમાં અપશબ્દો ઊગ્યા હશે, પણ એમની જીભ ઉપર તો નર્યું મધ જ ઊભર્યું, ‘બાપલીયાવ! તમે તો જૂના જોગીઓ છો. તમારી આગળ હું તો બચોલિયું ગણાઉં. મારે આ ધંધામાંથી બે પૈસા કમાવા નથી. મારે તો બસ, આ વિદ્યાર્થીઓને જમાડતાં જમાડતાં મારા બે ટંકનો રોટલો નીકળી જાય એટલે ભયો ભયો! મારે તો ભગવાને આપ્યું છે એ જીવતર પૂરું કરવું છે. તમે જોયા કરો, થઇ જશે!’


મધુભાઇએ પહેલો ઘા ભાવ તોડવાથી માર્યો. આખા મહિનાનું ફૂડ બિલ ફક્ત ત્રીસ રૂપિયા લેવાનું જાહેર કર્યું. રોજનો એક રૂપિયો. એમાં બંને ટંકનું પાક્કું અનલિમિટેડ ભાણું. દર રવિવારે મિષ્ટાન્ન. દર ગુરુવારે રાત્રે ચટાકેદાર ફરસાણ. પંદર જ દિવસમાં ભરણું છલકાઇ ગયું. કિફાયતી ભાવથી ખેંચાયેલા ગ્રાહકોને ટકાવી રાખવા માટે શું કરવું? મધુભાઇ પાસે બે રસ્તા હતા. એક, સારું ભોજન જમાડવું તે અને બીજો રસ્તો પોતાની જીભનો જાદૂ ચખાડવાનો. મધુભાઇ ફરી વળ્યા.


બપોરે એક વાગ્યે મેડિકલ કોલેજ છુટે. માત્ર એક કલાક પૂરતો લંચ અવર. એક સાથે બસો વિદ્યાર્થીઓ ભૂખ્યા ડાંસ બનીને ત્રાટકે. મધુભાઇની મેસમાં પચાસથી સાંઇઠ જણાં એક સાથે બેસી શકે એટલી સગવડ. પણ મધુભાઇ પહોંચી વળે.


‘આવો, પધારો, ડોક્ટર સાહેબો! ફક્ત પાંચ જ મિનિટ પૂરતું તમારે ઊભા રહેવું પડશે. આ ફર્સ્ટ એમબીબીએસવાળા છોકરાઓ નવા છે એમને પહેલાં જમી લેવા દો. બાપડા તાજા જ ઘર છોડીને આવેલા છે. વાટ જોવાની આદત હજુ પડી નહીં હોય. તમે તો સિનિયર છો. એમના મોટાભાઇ કે’વાવ!’ આમ કરતાં કરતાં પાંચને બદલે પંદર મિનિટ પસાર કરાવી નાખે. વધુ ગરમા-ગરમી થશે એવું લાગે તો ઊભેલા વિદ્યાર્થીઓને છાશ પીવડાવીને ટાઢા પાડી દે. જે વિદ્યાર્થીઓ જમી રહ્યા હોય એમનેય ઉતાવળ ન કરાવે, આગ્રહ કરી કરીને જમાડે. તો પણ પંદરમી મિનિટે એક પંગત પૂરી થઇ જાય. વિદ્યાર્થીઓને પોતાને જ ઊતાવળ હોય એટલે અડધો કલાક બેસવા માટે નવરું કોણ હોય?


દર રવિવારે ‘ફીસ્ટ’ હોય, એ માટેની મીઠાઇ શનિવારે રાત્રે તૈયાર થઇ જાય. આ વાત જાણનારા કેટલાક વિદ્યાર્થીઓ આગલી રાતે મેસમાં પહોંચી જાય. જાણી જોઇને અજાણ્યા થવાનો ડોળ કરે, ‘મધુભાઇ, અમે તો ખાલી પાણી પીવા માટે આવ્યા છીએ. અમારા રૂમમાં માટલું ખાલી થઇ ગયું છે.’


મધુભાઇ તરત જ સાચા દિલનું આમંત્રણ આપે, ‘એમ એકલું પાણી ન પીવાય, સાહેબો! ખાલી પેટમાં પાણી વાગે. લ્યો, બબ્બે ગુલાબજાંબુ ખાઇ લો!’ પછી હોસ્ટેલના વિદ્યાર્થીઓ ઝાલ્યા રહે? બેને બદલે બાર ગુલાબજાંબુ ઉડાવી જાય. અને મધુભાઇના પેટનું પાણીયે ન હલે.


બે-પાંચ વિદ્યાર્થીઓની આર્થિક હાલત બહુ સારી ન હતી. એ છોકરાઓ મહિનામાં એકાદ-બે વાર ‘કટ’ પ્રથાનો લાભ ઊઠાવી લેતા. ‘કટ’ લેવો એટલે ઓછામાં ઓછા ત્રણ દિવસ સતત મેસમાં ભોજન ન કરવું. તો જ ફૂડ બિલમાંથી કપાત મળે. જેને શનિ-રવિની રજાઓમાં ઘરે જવું હોય તે એક દિવસ બહારની હોટલમાં જમી લે એટલે ત્રણ દિવસનો મેળ બેસી જાય. આવું તો બધાં જ કરતા રહે. પણ ગરીબ વિદ્યાર્થીઓ હોસ્ટેલમાં જ હોય ત્યારે પણ પૈસા બચાવવા માટે મહિનમાં એક-બે વાર આ રીતે ત્રણ ત્રણ દિવસ ભૂખ્યા રહી લેતા.


મધુભાઇની પાસે જિંદગીનો અનુભવ હતો. એક દિવસ એક વિદ્યાર્થીએ ત્રણ દિવસનો ‘કટ’ લખાવ્યો. મધુભાઇએ પૂછ્યું, ‘શું થયું છે? ગામડે જવાના છો?’‘ના, મારા પેટમાં ગરબડ છે. ત્રણ દિવસ સુધી ખાવા-પીવાની મનાઇ છે.’ વિદ્યાર્થી જૂઠ્ઠુ બોલ્યો. મધુભાઇ ત્યારે તો કંઇ ન બોલ્યા, પણ બીજા દિવસે બપોરે દોઢ વાગ્યે પેલાના રૂમમાં પહોંચી ગયા. કોઇનો લાડકવાયો કાગળના પડીકામાંથી સેવ-મમરા આરોગી રહ્યો હતો.


‘વાહ રે, ભાઇ! પેટની ગરબડમાં ભાત-છાશ લઇ શકાતા નથી, પણ ચણાના લોટની સેવ ખાઇ શકાય છે. મને મૂર્ખ બનાવો છો? ચાલો, ઊભા થાવ! તમારો ત્રણ દિવસનો ‘કટ’ ગણાઇ જશે, પણ હવે મહેરબાની કરીને જમી લો! મારી મેસનો વિદ્યાર્થી પૈસાના અભાવમાં ભૂખ્યો રહે તો મને પાપ લાગે. ચાલો, મારા સાહેબ...’


ગરીબના નિમાણા દીકરાને ‘સાહેબ’ કહીને ભોજન માટે ખેંચી જાય એ મધુભાઇનું ભોજનાલય ધમધમ્યા વિનાનું રહે ખરું? છ જ મહિનાની અંદર બીજા બે હરીફોની ‘મેસ’ ભાંગી પડી. એ પછી પણ મધુભાઇએ ફૂડબિલની રકમમાં વધારો ન ઝીંકયો કે ન બગાડ્યું ભોજનનું સ્તર.


પ્રગતિનું એક ઉચ્ચ શિખર સર કરી લીધું મધુભાઇએ. બોયઝ હોસ્ટેલમાં હવે આનાથી વધુ વિકાસ સાધવાની કોઇ તક બચી ન હતી. ત્યારે સાવ અણધારી દિશામાંથી તક નામની કુંવરીએ મધુભાઇના માથા ઉપર આમંત્રણનો કળશ ઢોળ્યો.આ દિશા હતી ગર્લ્સ હોસ્ટેલની. મેડિકલ કોલેજમાં ભણતાં છોકરાઓ-છોકરીઓ વચ્ચે ભોજન વિશેની ચર્ચાઓ ચાલ્યા કરતી હતી. એમાં દરેક છોકરીના હોઠ પર એક ફરિયાદ સર્વસામાન્ય હોય, ‘અમારી મેસમાં જમવાનું તદ્દન કચરાપટ્ટી હોય છે. લોટ, પાણી ને લાકડાં! જો આવું ભોજન તમારે છોકરાઓએ જમવાનું હોય તો હજુયે ચાલી જાય.’


‘કેમ? અમે માણસજાતમાં નથી આવતા?’ કોઇ છોકરો વચમાં પૂછી બેસતો.‘ના, એવું નથી કહેતી, મારા કહેવાનો આશય એ છે કે છોકરાઓને ભોજનની ગુણવત્તા અને સ્વાદની બાબતમાં ઓછી સમજ પડે. અમે છોકરીઓ તો ભોજન રાંધી જાણીએ એટલે મેસની રસોઇમાં ક્યાં, શું ખૂટે છે એ વાતની તરત જ ખબર પડી જાય. વળી, તમે તો ખાવાનું ન ભાવે તો તરત જ મેસમાંથી બહાર નીકળી જાવ, ઝઘડો કરો, આંદોલન ચલાવો અને બીજું કંઇ નહીં તો છેવટે વધારે પૈસા ખર્ચીને કેમ્પસ બહારની કોઇ સારી રેસ્ટોરન્ટમાં જમી પણ આવો. જ્યારે અમે તો આમાંનું કશું જ ન કરી શકીએ.’


એક છોકરાએ મારગડો બતાવ્યો, ‘આમાંથી એક કામ તો તમે કરી શકો. આંદોલન ચલાવવાનું! તમે તમારી મેસનો કોન્ટ્રાક્ટર બદલાવવા માટેનું અભિયાન શરૂ કરી દો. પછી જુઓ કે ચમત્કાર થાય છે કે નહીં!’ચમત્કાર થયો જ. ગર્લ્સ હોસ્ટેલની છોકરીઓએ એમની નેતા તરીકે એક તેજતરૉર છોકરીને ચૂંટી કાઢી. તેજલ એનું નામ. એ ઓવરસીઝ સ્ટુડન્ટ હતી. અમેરિકામાં જન્મી હતી. એનાં મમ્મી-પપ્પા એન.આર.આઇ. હતા. તેજલને તો મેસનું ખાવાનું સહેજ પણ ભાવતું ન હતું. છોકરીઓએ ભૂખ હડતાળ શરૂ કરી દીધી. મોટા લંબચોરસ પૂંઠાઓ ઉપર હાથ વડે સૂત્રો લખીને નારાબાજી શરૂ કરી. ત્રીજા ટંકે જ રેકટર અને ડીન હલી ગયા. વાટાઘાટો માટે શિખર મંત્રણાનો આરંભ થયો.


ડીન સાહેબે પૂછ્યું, ‘મિસ તેજલ, ટેલ મી એકઝેકટલી વ્હોટ યુ વોન્ટ!’તેજલે ટૂંકું ને ટચ પરખાવ્યું, ‘ગર્લ્સ એન્ડ બોયઝ આર ઇકવલ. વી વોન્ટ સેઇમ મેસ કોન્ટ્રેકટર એઝ ઇન બોયઝ મેસ.’ડીને માગણી સ્વીકારી લીધી. ગર્લ્સની મેસનો હવાલો પણ મધુભાઇના હાથમાં સોંપી દેવામાં આવ્યો. મધુભાઇ હવે નારીજગતમાં ફરી વળ્યા. વાનગીઓની મીઠાશ એ એમની આવડત હતી અને વાણીની મીઠાશ એ એમનો સ્વભાવ હતો.


‘આવો, મેડમ સાહેબો! આવો, લેડી ડોક્ટરો! તમે તો શક્તિના અવતારો છો. મા જગદંબાના સ્વરૂપો છો. તમને ભૂખ્યા રાખીને નબળા પાડવાનું પાપ આ મધુભાઇથી ન જ થાય! બેસો, ભોજન કરો. જે વાનગી ન ભાવે એને ચાખીને ફેંકી દેજો. ખામી લાગે એ મને જણાવજો, ખૂબી લાગે એ પેટમાં પધરાવજો!’ મધુભાઇએ શક્તિનાં અવતારોને ખુશ ખુશ કરી દીધાં.


એમાંય શક્તિસમૂહની સરદાર તેજલ તો રાજીની રેડ થઇ ગઇ. આજ સુધી અમેરિકન હોટ ડોગ અને બીજી નોનવેજ વાનગીઓને જ સ્વાદિષ્ટ માનતી આવેલી એ હોટ ગર્લને હવે જ ખબર પડી કે ભારતીય ભોજનમાં કેટલું વૈવિધ્ય છે અને કેવો અદભૂત સ્વાદ છે!


‘મિ. મધુભાઇ! તમારી વાઇફ ખરેખર લક્કી હશે. ડેઇલી આવું જ ફૂડ ટેસ્ટ કરવા મળતું હશે.’ એ બોલી ગઇ.મધુભાઇ હસ્યા, ‘વાઇફ હોય તો લકનો સવાલ આવે ને!’


‘ડોન્ટ ટેલ મી.’ તેજલ ફાસ્ટ કિસમની છોકરી હતી, ‘ધેન આઇ થિંક આઇ હેવ અ ચાન્સ. લેટ અસ ગેટ મેરીડ. ડીયર મધુ, મને આમ પણ ડોક્ટર બનવામાં ઇન્ટરેસ્ટ નથી. યુ આર એ નાઇસ પર્સન. મને લાગે છે કે તમે મને હેપ્પીનેસમાં રાખશો.’


મધુભાઇ મૂર્ખ હતા કે આવી તક જતી કરે? મધુ અને તેજલ ગાયબ થઇ ગયા. આજ સુધી કોઇને ખબર નથી કે તેઓ ક્યાં છે? ગર્લ્સની મેસ પાછી જૈસે થે ની હાલતમાં આવી ગઇ અને એ પછી છોકરાઓની મેસ મણિભાઇના હાથમાં આવી, જેના વિશે હું લખી ચૂકયો છું.‘ (શીર્ષક પંક્તિ: ગૌરાંગ ઠાકર)

સાવ નાના દુશ્મનો છે એમની પરવા નથી દોસ્ત સૌ દિલદાર ધરખમ એટલે પરવા નથી

એડોસો તો મરીને સ્વર્ગમાં પહોંચી ગયો પણ હું અધમૂઓ થઇ ગયો. વજનદાર મોટરસાઇકલને દોરીને ચાલતી વખતે સુરેશ પટેલ મનોમન બળાપો કાઢતો હતો. સફેદ ઝભ્ભો પરસેવાથી રેબઝેબ થઇ ગયો હતો. મોબાઇલની રિંગ વાગી એટલે એ અટકયો. મહાપ્રયત્ને બાઇકને સ્ટેન્ડ પર ચઢાવીને એણે ખિસ્સામાંથી મોબાઇલ બહાર કાઢ્યો. બપોરે બાર વાગ્યે સૂર્ય બરાબર માથા ઉપર હતો. ‘બોલ હાર્દિક...’ સ્ક્રીન ઉપર નામ જોઇને એણે થાકેલા અવાજે કહ્યું, ‘હું ને અવનિ તારા ઘેર આવીને બેઠાં છીએ. ભાભીએ કહ્યું કે તું બાપુનગર બાજુ ક્યાંક લાૈકિકે ગયો છે. કેટલી વારમાં આવે છે?’

‘આરામથી બેસો. એકાદ કલાકમાં આવું છું.’

‘સામેના પાર્ટીપ્લોટમાં મેરેજમાં આવ્યાં છીએ. તું શાંતિથી આવ. અમે જમ્યા પછી નિરાંતે આવીશું.’

‘શ્યોર...’ સુરેશે થાકેલા અવાજે રામકહાણી સમજાવી. ‘અમારી ઓફિસમાં તપોધનસાહેબ છે એમના બાપા મરી ગયા. બાપુનગરથી આગળ છેક હાઇવે પાસે રહે છે. સવારે સાત વાગ્યે પહોંચી ગયેલો. એમની સાથે જ શબવાહિનીમાં બેસીને સ્મશાને ગયેલો. હમણાં પાછા આવ્યા. પછી ઘેર આવવા નીકળ્યો ત્યાં રસ્તામાં બાઇકને પંચર પડ્યું. સાવ ભંગાર રસ્તા ઉપર બાઇકને દોરીને પંચરવાળાને શોધું છું. સાવ અજાણ્યા એરિયામાં છેંતાળીસ ડિગ્રી તાપમાં ભૂખ્યો-તરસ્યો રખડું છું... તમે લોકો જમીને ચોક્કસ આવજો. ત્યાં સુધીમાં તો ઘેર પહોંચી જઇશ.’

વાત પૂરી કરીને સુરેશે મોબાઇલ ખિસ્સામાં મૂક્યો. રૂમાલ કાઢીને પરસેવો લૂછયો અને બાઇકને દોરીને આગળ વધવાનું ચાલુ રાખ્યું. ઇન્ડિયા કોલોની પહોંચ્યા પછી કોઇકે માહિતી આપી કે આગળ ચાર રસ્તા પાસે પંચર બનાવે છે.

ચાર રસ્તે પહોંચીને સુરેશે ચારે બાજુ નજર ફેરવી. સામે એક નાનકડી હોટલ હતી. એની બાજુમાં રોડ ઉપર પંચરવાળો બેઠો હતો. ગરમીથી બચવા માટે મોટી છત્રીની નીચે બેસીને એ છાપું વાંચતો હતો. સુરેશ બાઇક લઇને ત્યાં પહોંચ્યો. કોઇ કંપનીની જાહેરાતવાળી એની રંગીન છત્રી માત્ર એને એકલાને તડકાથી રક્ષણ આપી શકે એવી હતી. ‘અડધા કલાક ઉપર થશે. આરામથી ક્યાંક છાંયે બેસો...’ એની સલાહ સાંભળીને સુરેશે આજુબાજુ નજર ફેરવી. હોટલ ઉપર મોટા અક્ષરે લસ્સીના ભાવ લખ્યા હતા.

બાર રૂપિયાથી પાંત્રીસ રૂપિયા સુધીની લસ્સી મળતી હતી. કકડીને ભૂખ લાગી હતી. લસ્સીથી રાહત મળશે એ આશા સાથે એ હોટલમાં ઘૂસ્યો. છેક અંદર પંખા નીચેની ખાલી જગ્યા જોઇને એ ત્યાં ગોઠવાયો. વેઇટર પાણી લઇને આવ્યો. ‘લસ્સી લાવ...’ સુરેશે ઓર્ડર આપ્યો. ‘કઇ?’ વેઇટરે પૂછ્યું. ‘બાર રૂપિયાવાળી સાદી.’ સુરેશે તરત કહ્યું. કાજુના ત્રણ-ચાર ટુકડા નાખીને બારને બદલે વીસ રૂપિયા પડાવી લે એના માટે સુરેશ તૈયાર નહોતો.

વેઇટર પૂરી પંદર મિનિટ પછી આવ્યો. એણે ટેબલ ઉપર લસ્સીનો જે ગ્લાસ મૂક્યો એ જોઇને સુરેશ ચમકયો. ખાસ્સો મોટો ગ્લાસ અને જાડી મલાઇની તર ઉપર ઠાંસી ઠાંસીને કાજુ-દ્રાક્ષ ભરેલાં. ‘અલ્યા, લોચો માર્યો. આ પાંત્રીસવાળી લસ્સી મેં નહોતી મંગાવી.’ જવાબમાં વેઇટરે કશું બોલ્યા વગર કાઉન્ટર તરફ આંગળી ચિંધી. ગરદન પાછળ ઘુમાવીને સુરેશે કાઉન્ટર સામે જોયું. તાલવાળા જાડાપાડા માણસને જોઇને એને કંઇ ઓળખાણ ના પડી. આરામથી લસ્સી પીને આવ. જાડિયાએ ઇશારાથી સૂચના આપી. લસ્સી સરસ હતી. લસ્સી પતાવીને સુરેશ કાઉન્ટર પાસે જઇને ઊભો રહ્યો.

‘સુરિયા, હું તને ઓળખી ગયો પણ તને ટ્યૂબલાઇટ નથી થઇ.’ ગૂંચવાયેલો સુરેશ હજુ એના ચહેરા સામે તાકીને બાળપણના મિત્રોના ચહેરા યાદ કરી રહ્યો હતો. ‘માથા ઉપરના બધા વાળ જતા રહ્યા છે અને શરીર ત્રણગણું વધી ગયું છે એટલે હવે મારે જ ઓળખાણ આપવી પડશે. ચંદુ સોમાણીનો ચહેરો યાદ કર.’

‘ધત્ તેરે કી.’ સુરેશે બંને હાથે કાનની બૂટ પકડી અને અંદર જઇને ચંદુની પાસે ખુરશી પર બેઠો. ‘સત્તર વર્ષે આવી રીતે તું મળી જઇશ એવું તો સ્વપ્નેય નહોતું વિચાર્યું. લીંબડી છોડ્યા પછી તને પહેલી વાર જોયો. હોટલ સારી જમાવી છે એ જોઇને ખરેખર આનંદ થયો.’

‘સુરિયા, તું મને નથી ઓળખતો? મારા નસીબમાં હોટલની માલિકી હોય ખરી? આખી જિંદગી મિત્રોની મહેરબાનીથી આપણી ગાડી દોડી છે. વનાળાના દિલુભા રાણા તો યાદ છે ને? એમની હોટલ છે. મહિને એકવાર એ હિસાબ લેવા આવે. બાકી રોજેરોજનો કારભાર મારે સંભાળવાનો.’ ચંદુના અવાજમાં લાગણીની ભીનાશ ભળી. ‘બપોરે હોટલમાં ભીડ ના હોય ત્યારે ક્યારેક વિચારવાયુ થઇ જાય. કુદરત મારી સામે પડી છે.

એકેએક ડગલે મુશ્કેલી ઊભી થઇ છે પણ દર વખતે કોઇક દોસ્તારે હાથ પકડીને ઉગારી લીધો છે. યાદ કર. આઠમા ધોરણમાં ડાકોર-ગળતેશ્ચરની ટૂરમાં શું થયું હતું? તરતાં નહોતું આવડતું ને દોઢો થઇને ગળતેશ્ચર નદીમાં પડેલા પછી ડૂબતો ત્યારે ચીસાચીસ કરી મૂકેલી, એ વખતે બામણ બોડિeંગવાળા જગાએ કૂદકો મારીને બચાવી લીધેલો. એ તો મને ભૂલી ગયો હશે પણ ટીવી ઉપર એનો કોમેડી પ્રોગ્રામ જોઉં ત્યારે તરત યાદ કરું... જીવ બચાવેલો એ અહેસાન કેમ ભુલાય.’

બધા ભાઇબંધોમાં ચંદુ સૌથી ભોળિયો અને ગરીબડો હતો. સુરેશને જોઇને એ અત્યારે લાગણીશીલ બની ગયો હતો.‘અંકેવાળિયાના ત્રણેય દરબાર છોકરાંઓએ ઝઘડો કરીને મને મારવા લીધેલો ત્યારે તું જ મારી પડખે ઊભો રહ્યો હતોને? તેં એમને ધમકાવી કાઢેલા એ પછી એમણે મને વતાવવાનું છોડી દીધેલું. ચોમાસામાં ઘરની ભીંત બેસી ગઇ હતી ત્યારે મારી ભાઇબંધીને લીધે બિપીન દોશીએ આખા ઘરનાને એક મહિના સુધી આશરો આપેલો એ ગણ કેમ ભુલાય? મેટ્રિકની પરીક્ષામાં પહેલા ધડાકે પાસ કઇ રીતે થયેલો? ગણિત અને વિજ્ઞાનમાં મને ચોખ્ખું દેખાય એ માટે પંકજ ત્રિવેદીએ મોટા મોટા અક્ષરે પેપર લખેલા.

એ તો અત્યારે ડોક્ટર થઇને લીંબડીમાં જામી ગયો છે.’ ચંદુ આભારવશ અવાજે મિત્રોનું સ્મરણ કરી રહ્યો હતો. ‘બાપાને એક્સિડન્ટ થયો અને હોસ્પિટલમાં રાખ્યા ત્યારે મારામાં ક્યાં પહોંચ હતી? તમે બધા ભાઇબંધોએ બધું સંભાળી લીધું હતું. એ પછી મોટી બહેનના લગ્નમાંય કેવી તકલીફ થયેલી? અઠવાડિયું બાકી હતું ને બધા દાગીના ચોરાઇ ગયા હતા. બાપાની બુદ્ધિ તો બહેર મારી ગયેલી. ગાંડા જેવા થઇ ગયેલા. એ વખતે તમે સાત-આઠ દોસ્તારોએ ઘરમાં વાત કરીને જે ટેકો કરેલો એ ઉપકાર તો ક્યારેય નહીં ભુલાય. ખડેપગે ઊભા રહીને જાનને એવી સાચવેલી કે એ લોકો રાજી રાજી થઇ ગયા હતા.’ ચંદુએ ગળગળા અવાજે ઉમેર્યું. ‘બાપા મરી ગયા ત્યારે હું તો સાવ ભાંગી પડેલો. તમે બધા ભાઇબંધોએ જ બધું સંભાળી લીધેલું. ખરેખર, જ્યારે જ્યારે મુશ્કેલી આવી ત્યારે ભાઇબંધોએ જ બચાવી લીધો છે.’

ચંદુએ વેઇટરને ઇશારો કરીને બીજી લસ્સી લાવવા કહ્યું. સુરેશે ના પાડી પણ આળા હૈયાના ચંદુના આગ્રહ પાસે એ ઝૂકી ગયો. બીજી લસ્સી પીધા પછી સુરેશને લાગ્યું કે હવે ઘેર જઇને જમવાની જરૂર નહીં પડે. ઘરનું સ્મરણ થયું કે તરત એણે ચંદુ સામે જોયું. ‘તારી મિસિસ તો સુરેન્દ્રનગરની છે ને? મને કોઇકે વાત કરેલી કે ચંદુડો ફાવી ગયો. સહેજ મોડાં લગ્ન થયાં પણ હેમા માલિની જેવી રૂપાળી બૈરી મળી છે એવું કહેલું. સંતાનમાં શું છે?’

‘એ કથા બહુ લાંબી છે.’ ચંદુનો અવાજ ઢીલો થઇ ગયો. ‘એમાંય મેળ નહોતો પડતો ત્યારે આપણા કલાસમાં ગુણિયો હતોને? એને દયા આવી અને ભાઇબંધ તરીકે મદદ કરીને એના મામાની છોકરી હંસા જોડે નક્કી કરાવી આપેલું. મારું ઠેકાણું પડે એ માટે એ બાપડાએ આંગળી ચિંધી પણ મારું નસીબ ફૂટેલું એટલે લગ્ન પછી એકેય દાડો શાંતિથી જીવવા નથી મળ્યું. માથા ઉપર આ ટાલ અમસ્તી નથી પડી. કુદરતે એવાં ટપલાં માર્યાં છે કે વાત ના પૂછ.’

ચંદુએ નિરાશાથી માથું ધુણાવ્યું. ‘હંસા રૂડી-રૂપાળી કાચની પૂતળી જેવી પણ જમીનથી બે વેંત અધ્ધર ચાલે. મારી દશા સાવ સાધારણ અને એ સુખી ઘરની એટલે ઘરમાં મહારાણીની જેમ રહે. મને એમ હતું કે ઘરમાં વહુ આવશે એટલે બિચારી બાને કામમાં રાહત રહેશે પણ હંસા તો અમને મા-દીકરાને મગતરાં સમજતી હતી. મારી દશા જોઇને બાનો પણ જીવ બળે. ઘરમાં કામ ન કરે અને બેસી રહે એમાં બાને કોઇ વાંધો નહોતો પણ એની જીભ કાતર જેવી. વાતે વાતે બાને ઉતારી પાડે. શરૂઆતમાં મગજ ઉપર બરફ રાખીને સહન કર્યું પણ એમાં એને એવું લાગ્યું કે આ મા-દીકરો મારાથી દબાઇ ગયાં છે એટલે એ ડબલ જોરમાં આવી ગઇ.’

‘ખરી ઉપાધિ કહેવાય.’ સુરેશે કહ્યું.

‘આવી બૈરી જોડે કઇ રીતે જીવાય?’

‘એમાંય છેલ્લે છેલ્લે તો એ સાવ નફ્ફટ થઇ ગયેલી. સાવ છેલ્લા પાટલે બેસી ગયેલી. કપ-રકાબી ધોતી વખતે બાના હાથમાંથી થાળી છટકી અને એક્સાથે છ કપ તૂટી ગયા. એમાં બન્યું એવું કે એ મોંઘા ભાવના કપ-રકાબી એ એના બાપના ઘેરથી લાવેલી એટલે એની કમાન છટકી. બધી મર્યાદા મૂકીને એણે મારી બા ઉપર હાથ ઉપાડ્યો. બાપડી ઘરડી બા રડવા સિવાય શું કરે? બસ, એ પછી તો એ વંતરીને મજા પડી ગઇ. બા કંઇક બોલે તો સીધો હાથ ઉપાડે એવી આતંકવાદી બની ગઇ હતી.’

‘આ તો હદ કહેવાય!’ સુરેશે તરત કહ્યું.

‘મેં એને હાથ જોડીને કહ્યું કે હે જોગમાયા! હવે હદ થાય છે. છુટાછેડા લઇને તું તારા બાપને ઘેર જા અને અમને શાંતિથી જીવવા દે. પણ એ રૂપસુંદરીએ રોકડું પરખાવ્યું કે તમને મા-દીકરાને રોડ પર લાવી દઇશ. પોલીસમાં ફરિયાદ કરીને સિળયા ગણાવીશ. પગ પછાડીને કહે કે મરી જઇશ તોય છુટાછેડા નહીં આપું. મારી જિંદગી બગાડી છે એટલે અહીં રહીને તમારું લોહી પીશ...’

‘પછી?’ સુરેશે જિજ્ઞાસાથી પૂછ્યું. આ ભોળિયા ભાઇબંધની લાચારીની વાત સાંભળીને એ હચમચી ઊઠ્યો હતો.‘ગોદડ ભરવાડનો જીવણો યાદ છેને? જીવણ ભરવાડ એ વખતે પણ ભારે ભારાડી હતો. વડના વાંદરા પાડે એવો ખેપાની હતો.’‘તોય તારે એની જોડે સારું બનતું હતું.’ સુરેશે યાદ કર્યું.

‘એ અહીં બાપુનગરમાં રિક્ષા ચલાવે છે. બીજી છ-સાત રિક્ષાનો માલિક છે. શટલિયા તરીકે ભાડે આપે છે. એક દિવસ અચાનક એ ચા પીવા આવ્યો અને હું એને ઓળખી ગયો. હરામના પૈસા આવે એટલે હીરોની જેમ સ્ટાઇલમાં રહેવાની એને ટેવ. મને જોઇને તરત ઓળખી ગયો અને ભેટી પડ્યો. દોઢ કલાક બેસીને બાળપણની ધીંગામસ્તીના દિવસો યાદ કર્યા. મેં એને ઘેર આવવાનું કહ્યું એટલે બીજા દિવસે એ ઘેર આવ્યો. તરત બાને પગે પડ્યો. એ પછીના અઠવાડિયે જ વિદ્યાપીઠમાં મોરારિબાપુની કથા હતી. જીવણો એની રિક્ષામાં બાને સવારે વિદ્યાપીઠ મૂકી આવે અને સાંજે પાછાં લઇ આવે.’

સહેજ અટકીને ચંદુએ ઊંડો શ્ચાસ લીધો. ‘રૂપાળા બૈરાના મગજને સમજવામાં ખુદ ભગવાન પણ થાપ ખાઇ જાય. પહેલી નજરે જ હંસા અને જીવણની વચ્ચે તારામૈત્રક રચાઇ ગયું હતું એની મને તો બહુ મોડી ખબર પડી. હું તો સવારથી રાત સુધી અહીં હોઉં. બાને કથામાં મૂકી આવીને જીવણો સીધો મારા ઘરે જતો હતો! એ આઠ દિવસમાં એ બંને વચ્ચે એવી કેમિસ્ટ્રરી જામી ગઇ કે નવમા દિવસે તો બંને ભાગી ગયાં! આજની ઘડી ને કાલનો દીં... આજકાલ કરતાં છ વર્ષ વીતી ગયાં. જલસો થઇ ગયો. હું અને બા આરામથી જીવીએ છીએ... સુરિયા! મેં તને કહ્યું ને કે ગમે તેવી ઉપાધિ હોય ત્યારે ભાઇબંધોએ જ મને ઉગાર્યો છે!’ એ બોલતો હતો. સુરેશ એના ભોળિયા ચહેરા સામે તાકી રહ્યો હતો.

(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)