પુરુષાર્થ

સોફા પર બેઠેલા મહેશભાઈની નજર ટી.વી. પરથી આવતા એક કાર્યક્રમ પર તંકાઈ રહેલી. બહુ જ રસપૂર્વક એ આ કાર્યક્રમને નિહાળી રહ્યાં હતાં. સાંજની રસોઈ માટે તૈયારી કરતાં પત્ની હેમાબહેન ક્યારે શાક સમારવા એની બાજુમાં બેસી ગયાં એની પણ એને ખબર ન રહી. શાક સમારતાં સમારતાં હેમાબહેન પણ આ કાર્યક્રમ જોવામાં મશગૂલ થઈ ગયાં. કાર્યક્રમનું સંચાલન કરી રહેલા ભાઈ બહુ જ ગંભીર અને મૃદુ સ્વરમાં એક યુવતીની મુલાકાત લઈ રહ્યાં હતા. કેમેરો વારંવાર પ્રેક્ષક ગણમાં બેઠેલી સ્ત્રીવૃંદ પર ફરી રહ્યો હતો. યુવતીની બાજુમાં બેઠેલી એની માતાના હાવભાવ પણ એ વ્યક્ત કરતો જતો હતો.
યુવતી એની દાસ્તાં કહી રહી હતી : ‘…. મને એક અંધારા ઓરડામાં બે વર્ષ સુધી પૂરી રાખેલી. માત્ર મને જિવાડવા પૂરતું જ ખાવાનું અપાતું. મારા પતિને મળવા દેવાની મનાઈ મારા સાસુએ કરેલી એટલે એ ઓરડો ઉઘાડે જ શાને ? અહીં દિવસ-રાત એક હતા. ન કોઈનું મોં જોવા મળે કે ન કોઈની સાથે વાતચીત. જ્યારે ઓરડાના અધખુલ્લા બારણામાંથી ચાર દિવસની સૂકી વાસી રોટલી ને પાણી જેવા શાકની પ્યાલી અંદર હડસેલાતી ત્યારે હું ચિલ્લાઈ ચિલ્લાઈને કહેતી કે મને આ દોજખમાંથી બહાર કાઢો પણ એ કોઈને સંભળાય તો ને ? ક્યારેક બહુ બરાડતી ત્યારે મને કહેવામાં આવતું કે ઘરની બાદશાહી માણવી હોય તો કરિયાવર લઈ આવ…..’‘પરણાવતી વખતે કંઈ કરિયાવર થયેલો ખરો ?’‘હા, કપડાં, દાગીના ચડાવેલાં પણ પરણીને આ ઘરમાં આવી પછી મારાં સાસુએ મને કહ્યું કે તારા બાપને કહે કે તારા ધણીને સ્કૂટર લઈ દે….’‘એ આપ્યું ?’‘હા, પછી કહે કે તારા વરને ધંધા માટે દુકાન ખરીદવી છે. તારા પિયરેથી પૈસા લઈ આવ.. આમ માગણી વધતી ગઈ. એ માગણી ન સંતોષાતાં મારા આવા હાલ કર્યા. જુઓ, આ હાથે-પગે કપાળે, દીધેલા ધગધગતા ડામ….’
ઓડિયન્સમાં બેઠેલ સ્ત્રીવૃંદની આંખોમાં આંસુ હતાં. યુવતી રડી રહી હતી, એની બાજુમાં બેઠેલી માની આંખમાં પણ શ્રાવણ-ભાદરવો વરસી રહ્યાં હતાં.‘દહેજ કાનૂનન ગુનો ગણાય છે.’ સંચાલકે સામે બેઠેલી મહિલા-વકીલને પ્રશ્ન પૂછ્યો ‘આનો કોઈ ઉપાય ખરો ?’‘દહેજ આપવું એ ગુનો બને છે તો લેવું એ પણ ગુનો બને છે. અહીં કન્યાવિક્રય થયો ગણાય. લગ્ન તો આત્મીય સંબંધ છે. બે આત્મા એકબીજામાં ભળી જાય, લાગણીના તાણાવાણા એના પર વીંટળાય અને કુદરતે સર્જેલી આ સૃષ્ટિને પ્રસન્નતાથી આગળ વધારાય એ જ લગ્નનો મૂળ હેતુ છે જેને આપણે ‘મેડ ફોર ઈચ અધર’ કહીએ એવાં સ્ત્રી-પુરુષો એકબીજાના પૂરક પાત્રો બનતા હોવાથી એમાં કોઈએ કશું આપવાનું ન હોય કે ન કોઈએ લેવાનું હોય. એકલે હાથે જેમ તાળી પડતી નથી એમ કોઈ એક સ્ત્રી કે કોઈ એક પુરુષ સંસાર ચલાવી શકતો નથી એટલે….’ કેસ લડતી વખતે વકીલો જેમ જજ સામે ઓપનિંગ સ્ટેટમેન્ટ કરે એમ ઉપાય બતાવતા પહેલાં આ મહિલા વકીલે સંચાલક સમક્ષ લગ્નની ફિલસૂફી રજૂ કરી. મહેશભાઈએ પત્ની સામે જોયું અને હસીને બોલ્યા : ‘આ મહિલા વકીલ શું ઉપાય બતાવશે ? મારી પાસે આવો. ઉપાય હું બતાવું’ અને પછી સ્વગત વાક્ય ઉમેર્યું : ‘જણનારીમાં જોર ન હોય તો સુયાણી શું કરવાની ?’
દહેજનાં દૂષણો આ પતિ-પત્ની જાણતાં હતાં એટલે એને આ કાર્યક્રમમાં ખાસ રસ રહ્યો નહિ. બંનેએ આ વૈતરણી પાર કરી લીધી હતી. લગ્નજીવનનાં ત્રીસ વર્ષ પહેલાં શું શું બનેલું એના વિતકોથી આ દંપતી વાકેફ હતાં. મહેશને બે મોટાભાઈઓ. બંનેએ લગ્ન કર્યા ત્યારે ભાભીઓ પિયરથી જે કંઈ લાવી હતી એ જોઈ એની માતા પુરીબહેન બહુ જ ખુશ હતાં. પાંચ વર્ષ ચાલે એટલાં કપડાં, દાગીના, લોખંડના કબાટ, ગાદલાં, રજાઈ, સ્ટેઈનલેસ સ્ટીલનાં વાસણો, હિંડોળો, સોફાસેટ વગેરેથી ઘર ઊભરાઈ ગયું હતું. દૂધવાળો માપ ભરીભરીને તપેલીમાં દૂધ ઠાલવે ત્યારે દૂધ લેતી ગૃહિણી જેમ પાવળું ઉમેરણ ઉમેરાવે એમ પુરીબહેને કરિયાવરમાં ચાર બેન્ડનો રેડિયો, ટિપોય, શાલ, કાંડાઘડિયાળ અને સાઈકલ પણ ઉપરથી પડાવી લીધાં હતાં.
એ પછી જ્યારે મહેશના લગ્નની વાત નીકળી ત્યારે પુરીબહેને બાકી રહેલી કસર પૂરી કરવા ઈચ્છયું. એણે ઘરમાં જાહેર પણ કરી દીધેલું કે આ વખતે તો વેવાઈ પાસેથી ઘર જ માગી લેવું છે. આ ઘર સાંકડું પડે છે. એની દીકરી સૂશે ક્યાં ? ફળીમાં ?આ સાંભળી મોટી અને નાની વહુએ હસીને કહ્યું : ‘ખાલી ઘરને શું કરશો બા ? પછી તો આ ઘરમાંથી ગાદલાં-ગોદડાં, વાસણ-કૂસણ બધુંય આલવું પડશે. અમે અમારે પિયરથી જે કંઈ લાવ્યાં તે મહેશભાઈ માટે નથી લાવ્યાં. હં વળી !’તુરત જ પુરીબહેને ચોપડાવ્યું : ‘વહુ, હું કંઈ ગાલાવેલી નથી કે આ ઘરમાંથી ચમચીય જવા દઉં. એ પણ દેશે આવનારીનો બાપ. તમે જોજોને, સજાવેલું ધજાવેલું ઘર પડાવું છું કે નહિ. તમારા સસરા સમઢિયાળાના કાનાભાઈની છોકરી જોડે વાતચીત ચલાવે જ છે….’‘આ કાનાભાઈ વળી કોણ ?’ મોટી વહુએ ઝીણી આંખ કરી પૂછ્યું.‘લે ભૂલી ગઈ ? તારી ફોઈ શાંતાના મામાનો સાળાનો સાળો જેણે એના ગામમાં મંદિર બંધાવી ધામધૂમ કરી હતી તે કાનાભાઈ….’‘એના છોકરાને તો વડોદરામાં ખાતરનો મોટો વેપાર છે.’‘બસ, એ જ.’‘એ તો ધૂમ કમાય છે. ગામમાં ચારચાર વાડીઓ છે ને વડોદરામાં અલકાપુરીમાંય બંગલો બંધાવ્યો છે.’‘તો તો બા, ઘરને બદલે બંગલો જ માગી લેજો.’ નાની વહુએ ચાવી ચડાવી, ‘આપણા મહેશભાઈ જેવો મુરતિયો તો બતાવો ન્યાતમાં. બબ્બે ડિગરીઓના માલિક છે.’‘ને છોકરીય ભણેલી છે ! સાંભળ્યું છે કે વડોદરાની કૉલેજમાં કંઈ રસોઈનું શીખે છે….’‘એને હોમસાયન્સ કહેવાય, ભાભુ’ નાની વહુએ જેઠાણીની ભૂલ સુધારી.‘એ જે હોય તો. એ જો આ ઘરમાં આવે તો હું રસોડામાં પગ જ નથી મૂકવાની ને…’
ઘરમાં થતી વાતચીતથી મહેશ માહિતગાર રહેતો. એના ગામથી ચૌદ કિલોમીટર દૂર આવેલી ને નવીસવી બનેલી કૉલેજમાં એ લેકચરર તરીકે હતો. વિદ્યાર્થીઓને સમાજશાસ્ત્રનો વિષય ભણાવતી વખતે ગ્રીક ફિલસૂફ પ્લેટોની એ આદર્શ સમાજરચનાની વાતો કહેતો, રસેલ બેરીના લગ્નસંબંધોના વિચારો સમજાવતો અને ભારતીય તત્વજ્ઞાનીઓને સમજાવેલી કુટુંબભાવનાઓનું રહસ્ય વ્યક્ત કરતો. પોતાના ઘરમાં પોતાના લગ્ન અંગે એની બા, ભાભીઓ, ભાઈઓ જે વિચારતાં એમાંથી એક વાત ફલિત થતી હતી કે આવનાર સાઠ-સિત્તેર વર્ષ દરમ્યાન આ ઘરમાં રહેનારી એક સ્ત્રી પાસેથી એનું ભાડું, ભરતપોષણ અને કપડાલત્તાં માગવામાં આવે છે. આ લગ્ન નથી, જવાબદારી સામે અસ્કયામત ઊભી કરાય છે. તો મારી કંઈ જવાબદારી નહિ ? સપ્તપદીના સૂત્રેસૂત્રે પત્નીની ખેવના અંગે અગ્નિદેવતાની સાક્ષીએ અપાતાં વચનોની કંઈ કિંમત નહિ ? જો એના ભાવિ સસરા જ એનું ઘર ભરી દેશે તો મારી શક્તિઓને હું કઈ રીતે સરાણે ચડાવીશ ? એક બાજુ એની થનારી પત્ની અંગે ઘરમાં વાતચીતો ચાલતી રહી અને બીજી બાજુ એ એના વિચારોનું દોહન કરતો ગયો.
છેવટે કાનાભાઈની પુત્રી હેમા જોડે એની વાત પાક્કી થઈ. એણે હેમાના ફોટાઓ જોયા, રૂબરૂમાં સૌ સંબંધીઓની હાજરીમાં એને નિહાળી અને પછી થોડું એકાંત મળતાં એણે હેમાને કહ્યું :‘આ સગાઈનું પાક્કું થાય એ પહેલાં મારે તમને અંગત રીતે એકાંતમાં મળવું છે, બોલો, ક્યાં અને કેવી રીતે ?’‘કંઈ ખાસ વાત છે ?’ હેમા થોડી ગભરાઈ. એ કૉલેજમાં અભ્યાસ કરતી હતી અને એને ભણાવતા યુવાન પ્રાધ્યાપકો કૉલેજની છોકરીઓ જોડે કઈ રીતે પ્રેમસંબંધ જોડી દેતા એનાથી એ માહિતગાર હતી. ભલું પૂછવું ને આ યુવાન પ્રાધ્યાપક પણ કૉલેજની કોઈ છોકરી કે પ્રાધ્યાપિકા જોડે પ્રેમસંબંધથી સંકળાયેલો હોય અને ઘરમાં કોઈને કહી શકતો નહિ હોય ને મારી પાસે, મારા દ્વાર આ સંબંધની ના કહેવરાવવા માગતો હોય. એણે કહ્યું :‘અત્યારે, અહીં કહેવાય એવું નથી ?’‘ના. રૂબરૂમાં લંબાણપૂર્વક કહેવું છે.’હેમાએ વિચારીને કહ્યું :‘તમે વડોદરાથી આવશો ?’‘હા. ક્યારે ?’‘શનિવારે રાખો. શનિવારે ત્રણ વાગ્યા પછી અમારે પ્રેક્ટિકલ હોય છે. જોકે એ બહુ ખાસ અગત્યના નથી હોતા.’‘કબૂલ. શનિવારે આવું, પણ ક્યાં ? બપોરે તડકો હોય એટલે કોઈ બાગ-બગીચામાં તો ન જવાય…’‘અમારી કેન્ટિનમાં આવો. બહુ મોટી જગા છે. ચારેય ફેકલ્ટીની સંયુક્ત કેન્ટીન છે અને ત્યાં મોકળાશ બહુ હોય છે. ત્યાં છોકરા-છોકરીઓ આખો દિવસ બેઠા જ હોય. તમે સુભાષ હૉલ પાસે ઊભા રહેજો. ત્યાંથી કેન્ટીનમાં જશું.’
શનિવારે બપોરે મહેશ હેમાને મળ્યો ત્યારે ચા-નાસ્તો કરતાં કરતાં એણે હેમાને પૂછ્યું :‘તમે મને પસંદ કરો છો ?’હેમાએ શરમાઈ પૂછ્યું :‘હું તમને પસંદ છું ?’‘સ્ત્રી સહજ પ્રકૃતિથી તમે એકરાર કરતા શરમાઓ છો એટલે સીધો જવાબ આપવાને બદલે પ્રશ્ન પૂછ્યો. જો કે તમારા ઘેરથી અમારે ઘેર વાત આવી જ ગઈ છે કે તમને આપણો સંબંધ મંજૂર છે. મને લાગે છે તમારા અભિપ્રાય પછી જ અમારે ઘેર આમ કહેવરાવ્યું હશે.’હેમાએ શરમાઈને હા પાડી.મહેશે કહ્યું : ‘તમે પણ મને પસંદ છો. તમારી પરીક્ષામાં હું પારંગત નીવડ્યો એટલે હું મારી જાતને અભિનંદન આપું છું. હવે રહી વાત આપણી સગાઈ અને લગ્નની. તમે ભણી રહો પછી….’‘હવે તમે મને ‘તમે’ કહેવાને બદલે ‘તું’ કહો તો ?’‘હજુ એક સ્ટેજ બાકી છે. એ ચર્ચાઈ જાય પછી આ બાબતે આગળ વધી શકીએ.’‘કઈ બાબત ?’‘દહેજ-કરિયાવરની.’‘એ તો આપણા વડીલોએ વિચાર્યું હશે ને ?’‘એમણે જે વિચાર્યું હોય, નક્કી કર્યું હોય તે, પણ મારી વાત જરા જુદી છે.’‘તમારે ફોરેન ભણવા જવું છે ?’ હેમાને થયું કે દહેજના ભાગરૂપે કદાચ એક વધુ શરત ઉમેરાવાની હશે – મારા દ્વારા.મહેશ હસ્યો અને હસીને પૂછ્યું : ‘તમારા ઘરમાં થતી વાતચીત તો તમે જાણતા જ હશો. બાય ધ વે, કરિયાવરમાં શું કરવા માંગો છો ?’‘મારી બા કહેતાં હતાં કે પચાસ તોલા સોનું, એકત્રીસ જોડ કપડાં, વાસણો, પલંગ, ગાદલાં….’‘બસ, બસ, બસ. મને પાંગળો બનાવવા આટલુંય ઘણું છે.’‘કંઈક ફલેટ આપવાની પણ વાત છે એટલો અછડતો ખ્યાલ છે.’ હેમાએ નીચી નજરે કહ્યું. લગ્નજીવનમાં આવી બધી વાતો હવે સામાન્ય હોય છે. અને દરેક કન્યા એ જાણતી જ હોય છે.
‘જો હેમા, આપણા વડીલો ગમે તે વિચારે પણ હું મારી જાતને અપાહિજ ગણતો નથી. આપણાં બાવડાંના બળે જે મેળવીએ તે આપણું. પારકા પૈસે પુરુષાર્થ ન થાય અને હું પુરુષ છું. આપણી મુશ્કેલીમાં વડીલો આપણાં પડખે ઊભાં રહે એ હૂંફ જ પૂરતી છે પણ પારકા તેજે પ્રકાશવાનું મને પસંદ નથી. તમે સમજ્યાં ?’‘મારા વડીલો રાજીખુશીથી આપવા માગતા હોય તો તમને વાંધો છે ?’‘રાજીખુશીથી તમારો હાથ મારા હાથમાં સોંપે, મારામાં વિશ્વાસ અને શ્રદ્ધા રાખે એથી વિશેષ ખુશી મારે માટે બીજી કોઈ નથી.’‘તો ?’‘તો એટલું જ કે મારે તમને ખરીદવા નથી. મારામાં તમે સાકાકાર થઈ જાઓ એવી મારી દરખાસ્ત છે. હું દહેશ લઈશ નહિ. એક પણ પૈસો નહિ. તમે મારા આ વિચારો સાથે સહમત થાઓ એવી મારી અપેક્ષા…’‘પણ મારા અને તમારા સંબંધીઓ કુલડીમાં ગોળ ભાંગી લેશે એનું શું ?’‘આપણે કુલડી જ ભાંગી નાખીએ તો ?’‘એટલે ?’‘એટલે કે આપણે બંને એક યા બીજાં બહાનાં નીચે આપણા લગ્નને પાછા ઠેલતાં રહીએ…’‘તમારી ઈચ્છા શું છે એ મને સ્પષ્ટ કહો.’ હેમાએ મૂંઝાઈને કહ્યું.‘મારી ઈચ્છા છે કે હું ઘર ભાડે લઉં, થોડું વસાવું, તમે પરીક્ષા આપી દો અને પછી એક દિવસ આપણે ભાગી જઈને આપણે જ વિધિસર આપણાં લગ્ન કરી લઈએ. તમે તમારી પાંચ સખીઓને હાજર રાખજો, હું મારા પાંચ મિત્રોને. લગ્ન કરી આપણે આપણા ઘેર જઈશું. એ પછી સજોડે બધા સંબંધીઓને પગે લાગવા નીકળી પડશું…’ મહેશે એનો પ્લાન સમજાવ્યો. પોતાના ભાવિ ભરથાર સામે હેમા તાકતી જ રહી. મહેશે વાત પૂરી કરી પૂછ્યું :‘તમે સહમત છો ?’હેમાએ મહેશનો હાથ પકડી લીધો. કેન્ટીનના એક ખૂણે બેઠેલા આ જોડાની ક્રિયા પ્રત્યે ડોકિયું કરી રહેલાં બે-ત્રણ છોકરા-છોકરીઓ મૂછમાં હસ્યાં.હેમાએ કહ્યું : ‘હવે તમે મને ‘તું’ કહેશો ?’‘કબૂલ. તું પણ મને એ જ સંબોધન કરજે. બાય ધ વે, આ મારું સરનામું. મને એ સરનામે પત્ર લખજે અને તારું સરનામું ?’
ત્રીસ વર્ષનાં લગ્નજીવનને સુખેથી મહાલતાં આ દંપતીને ક્યારેય વસવસો રહ્યો નથી કે કુટુંબીજનોની આર્થિક મદદ ન લેવા બદલ ભૂલ કરી છે ! ઊલટાનું ગર્વભેર કહે છે કે આ ઘરની એકેએક ચીજવસ્તુ, દીવાલ પરની ખીલી સુદ્ધાં અમારી છે, અમારા પૈસાથી ખરીદાયેલી છે. મહેશભાઈએ એના પુત્રો પરણાવ્યા ત્યારે એ દંપતીએ ‘તુલસીના પાંદડે તમારી દીકરી હવે આ ઘરની વહુઆરુ બનશે’ એવા ઉચ્ચાર સાથે મીઠી બોલી કરી હતી.
ટી.વી. પરથી દહેજનો કાર્યક્રમ પૂરો થતાં જ મહેશભાઈ બોલી ઊઠ્યા :‘બદમાશો, શું જોઈને પરણવા નીકળતા હશે ?’ એનો સંકેત હતો ભાવિ મુરતિયાઓ તરફ, ‘તમારા બાવડાંમાં તાકાત નથી કે સસરાના ઘર તરફ લાળ કરી ? અરે દહેજ, કરિયાવર, પૈઠણ-જે કહો તે- આપવા તૈયાર હોય તોય પાછું કાઢીને કહેવાનું કે મારી શક્તિને હણી ન નાખો. તમારી છોકરીને મારી સાથે પરણાવ્યા બાદ પચ્ચીસ વર્ષ પછી મારે ઘેર આવજો અને અમારો વૈભવ જોજો. ખુદ તમે જ બોલી ઊઠશો કે પથ્થર પર લાત મારી પાણી કાઢે એવો જમાઈ મળ્યો છે… બદમાશો, ભિખારાઓ…. ત્યારે શું !’મહેશભાઈએ હેમા સામે જોયું અને કહ્યું : ‘કેમ કંઈ બોલી નહિ ?’‘બોલી તો હતી.’‘ક્યારે ?’‘તે દિવસે કેન્ટીનમાં તમારો હાથ પકડ્યો હતો ત્યારે….’

ભૂલી જવાય એવું સ્વજન થઇને રહી ગયો, બનવા ગયો હવા ને પવન થઇને રહી ગયો

‘આજનું પેપર બહુ અઘરું હતું. મને તો કંઇ જ ન આવડયું! આ ઇકોનોમિકસે તો મારી શૈયા ફેરવી નાખી!’ ધુમ્મસે આ વાકયો એવા તો મોટા ઉચ્ચારે કહ્યા કે આજુબાજુમાં ઊભેલા પચાસ છોકરા-છોકરીઓ સાંભળી શકે. ખાસ તો સામેથી ચાલી આવતી શૈયા શાહ.
શૈયાએ સાંભળ્યું. એ જતી હતી લેડીઝ રૂમ તરફ, પણ ફંટાઇને સીધી ધુમ્મસ ઊભો હતો એ તરફ જઇ પહોંચી. સુંદર, મોટી, કાળી આંખોમાંથી લાલચોળ અંગારા ખેરવ્યાં, ‘આજના પેપરે તારી શું ફેરવી નાખી? ફરીથી બોલ તો!’ ‘શૈયા... આઇ મીન... પથારી..! આજે તો મારી પથારી ફરી ગઇ.’
‘એક વાત સમજી લેજે, જે જગ્યાએ જે શબ્દ બંધ બેસતો હોય ને તે જ વપરાય! પથારીને શૈયા ન કહેવાય, સમજયો, ધુમાડા?’ અડધું શહેર સાંભળી શકે તેવા મોટા અવાજમાં આટલું બોલીને શૈયા એક ઝટકા સાથે પીઠ ફેરવી ગઇ. મિત્રો બધા હસી પડયા. છોકરીઓ પણ ખિખિયારા કરતી વેરાઇ ગઇ. ધુમ્મસની હાલત કાપો તોયે લોહી ન નીકળે તેવી થઇ ગઇ. ધુમાડો! પોતાને ધુમ્મસને બદલે એ ચાંપલી ધુમાડો કહીને ચાલી ગઇ!
ધુમ્મસના મનમાં ઝનૂન તો એવું ઊઠયું કે દોડીને પેલીનો ચોટલો ઝાલીને એનાં ગાલ ઉપર એક થપ્પડ ચોડી દે! પણ એટલી હિંમત કયાંથી લાવવી? શૈયા શાહનું બીજું નામ હંટરવાલી હતું. એનાં મિજાજમાં આગ હતી, જીભ ઉપર તેજાબ અને હૈયામાં હિંમતનું હંટર. એણે પહેરેલા સેન્ડલ ચાલવા કરતાં છોકરાઓને મારવાના કામમાં વધુ વપરાતા હતા. એટલે ના છુટકે ધુમ્મસે ધુમાડો બનીને વિખેરાઇ જવામાં ડહાપણ છે એ સત્ય સ્વીકારી લીધું.
પણ એ દિવસથી ધુમ્મસના મનમાં એક વિચાર ઘર કરી ગયો : જો પરણવું હોય તો આ છોકરીની સાથે જ! જાહેરમાં પોતાને ઉતારી પાડનાર, ઇંટનો જવાબ પથ્થરથી આપનાર, આ રૂપાળી અને તેજતરાર્ર યુવતીને વાજતે-ગાજતે એનાં ઘરે જઇને બા-કાયદા ઉઠાવી લાવીને, પત્નીરૂપે પોતાનાં શયનખંડમાં સ્થાપિત કરી દેવી. શૈયા નામની આ રૂપસુંદરીને પોતાની શૈયાસંગિની બનાવી દેવી અને પછી મધુરજનીની ક્ષણે એનાં જ મુખમાંથી નીકળેલું સંબોધન એને પાછું આપવું, ‘કેમ, બહુ અભિમાન હતું તે ઊતરી ગયું ને! જેને ધુમાડો કહેતી હતી એને જ તારે ગળે લગાડવો પડયો ને?’ અને પછી શું- શું થશે એની શંગારીક કલ્પનામાં ધુમ્મસ એવો તો ખોવાઇ જતો કે લેકચર કયારે પૂરું થઇ જતું એની પણ એને સૂધ ન રહેતી.
ધુમ્મસે સાંભળ્યું હતું કે મન હોય તો માળવે પણ જવાય. આ તો શૈયા હતી, એના જ શહેરમાં રહેતી એની પોતાની જ જ્ઞાતિની છોકરી. એણે છાનબીન શરૂ કરી દીધી. ધુમ્મસનો મિત્ર જે એનો કલાસમેટ પણ હતો એ પરંતપ પરીખ શૈયાની પડોશમાં રહેતો હતો. એણે શૈયાનાં કુટુંબનો પૂરો વહીવંચો ખુલ્લો કરી દીધો, ‘શૈયાનાં પપ્પા બલ્લુકાકા સાધારણ સ્થિતિના માણસ છે. શૈયાની મમ્મી તો એને જન્મ આપતાંની સાથે જ મરી ગઇ હતી. બલ્લુકાકા બીજી લઇ આવ્યા છે. એને બે દીકરા અને એક દીકરી થયાં છે. શૈયા આખોય દિવસ ઘરકામનો ઢસરડો કર્યા કરે છે. બલ્લુકાકા બધું સમજે છે પણ બૈરી આગળ એમનું કશું ઊપજતું નથી. બાપડા દિવસ-રાત એક જ ચિંતામાં જીવ્યા કરે છે : શૈયાનાં હાથ કયારે પીળા કરી નાખું..!’
પરંતપની છેલ્લી માહિતીથી તો ધુમ્મસ ઊછળી પડયો, ‘વાર રે મારા જેમ્સ બોન્ડ! તારી જાસૂસી ઉપર તો જાન કુરબાન છે! તારા બલ્લુકાકાને જણાવી દેજે કે દીકરીની હથેળીઓ તૈયાર રાખે! પીઠીનું પડીકું આવી રહ્યું છે!’
ધુમ્મસે ચક્રો ગતિમાન કર્યા. બંનેના વડીલો વચ્ચે વાતચીત થઇ ગઇ. સગાઇનું લગભગ પાકું થઇ ગયું. શૈયાએ પણ પોતાની સંમતિ આપી દીધી. પરીક્ષા પતે એ પછીના વેકેશનમાં વિધિ માટેનું મુહૂર્ત નક્કી કરી લેવામાં આવ્યું.
ધુમ્મસ માટે આ એના પુરુષ તરીકેના ‘ઇગો’ની જીત હતી. બીજા દિવસે એણે કોલેજમાં શૈયાને આંતરી. રિસેસનો સમય હતો. લોબીમાં સારી એવી અવરજવર હતી, એનાથી ઠીક-ઠીક દૂર એક ખૂણા પાસે ધુમ્મસે શૈયાને અટકાવી, ‘હાય! કેમ છો? સાંભળ્યું છે કે તને કોઇ છોકરો પસંદ પડી ગયો છે.’
શૈયા શરમાઇ ગઇ, ‘છોડો એ વાત. આપણી હવે સગાઇ થવાની છે. મને શરમ આવે છે.’ ‘શેની શરમ?’
શૈયાનાં ગાલ લાલઘૂમ બની ગયા, ‘કોઇ જોઇ જશે તો?’
‘તો શું? કહી દેજે કે એ તો ધુમાડો હતો.’
‘ધુમાડો હતો ત્યારે હતો, હવે તો ધુમ્મસ છે. એ બે વચ્ચે ફરક હોય છે, ધુમાડામાં આગ અને રાખ હોય છે, જયારે ધુમ્મસમાં ભીનાશ, ઠંડક અને આહ્લાદકતા હોય છે.’
‘તને ધુમ્મસ ગમે છે?’
‘હા, ગમે છે અને જીવનભર તમે મને ગમતાં રહેશો. તમારે જે સાંભળવું હતું તે સાંભળી લીધું ને? હવે મને જવા દો!’ શૈયા બાજુમાંથી સરકીને ચાલી ગઇ. ધુમ્મસ પોતાને ગમતી યુવતીનાં ગુલાબી હોઠો પરથી પોતાના માટે આવા વાકયો સાંભળીને ખુશીનો માર્યોપાગલ બની ગયો. એના હૃદયમાં સમંદરના મોજાં જેવો ઉછાળ આવ્યો કે એ શૈયાનો હાથ પકડી લે, એને રોકી લે અને કયાંય સુધી એનાં મીઠા વચનો માણતો રહે. પણ આટલું કરવા જેટલી એનામાં હિંમત કયાં હતી? એ જાણતો હતો કે શૈયા આગનું પડીકું હતી. એક ચોક્કસ હદથી એને વધુ ખેંચવામાં જોખમ હતું. એનાં સેન્ડલ પગ કરતાં હાથ માટે વધુ ઉપયોગમાં લેવાતા હતા!
પરીક્ષાઓ પતી ગઇ અને જિંદગીની પરીક્ષા શરૂ થઇ ગઇ. ધુમ્મસના પપ્પાએ દીકરાને કરપીણ સમાચાર આપ્યા, ‘બેટા, ગજબ થઇ ગયો. બલ્લુપ્રસાદે એમની દીકરીનો વિવાહ મુંબઇના એક છોકરા સાથે કરી નાખ્યો.’
‘હેં?! આપણને જાણ પણ ન કરી?’ ધુમ્મસ હેબતાઇ ગયો.
‘ના, આપણને જાણ પણ ન કરી, દીકરા! પણ ન્યાતમાંથી જાણવા મળ્યું કે બાપડો બલ્લુપ્રસાદ મજબૂર હતો. એની બીજી પત્ની માથાભારે છે એની હઠ આગળ એ હારી ગયો. શૈયાનો મંગેતર શૈયાની ઓરમાન માનો પિયરિયો થાય છે એટલે.’
ધુમ્મસ ભાંગી પડયો. વધુ માહિતી શૈયાની પડોશમાં રહેતા પરંતપે આપી, ‘શૈયાનો મંગેતર એનાં કરતાં પંદર વર્ષ મોટો છે. બીજવર છે. એની પ્રથમ પત્ની એની ઉપર નપુંસકતાનો આરોપ લગાવીને છૂટી થઇ ગઇ છે. શૈયાએ આ સંબંધ માટે ખૂબ વિરોધ કર્યો. ખૂબ રડી. માથા પછાડયાં. પણ એની મા ટસની મસ ન થઇ.’
‘મારે શૈયાને મળવું છે. તું મદદ કરી શકે?’ ધુમ્મસે મરતાં માણસની આખરી ઇરછા જેવો સવાલ કર્યો. પરંતપે હા પાડી. બીજા દિવસે સાંજના સમયે આથમતા સૂરજના ઓસરતા અજવાસમાં ઘરની પાછળની સૂની શેરીમાં ધુમ્મસ અને શૈયા મળ્યાં.
જીવતી લાશ જેવી શૈયાની આંખોમાં છેલ્લી વારની ચમક પ્રગટી, ‘ધુમ્મસ, હું તારી સાથે નાસી છૂટવા માટે તૈયાર છું. અત્યારે જ. આ જ ક્ષણે. તારામાં હિંમત છે?’
‘હિંમતનો સવાલ નથી, શૈયા, પણ... મારા પપ્પાને પૂછવું... આઇ મીન, મારે એમને જાણ તો કરવી પડે ને? હું હજુ કમાતો નથી, તને લઇ જઇને મારે મારા ઘરમાં જ રાખવી પડે. જો પપ્પા હા પાડે તો જ.’ ધુમ્મસની વાત ખોટી ન હતી, પણ શૈયાની તકલીફ મોટી હતી. ધુમ્મસને એ સાંજે એ છેલ્લી વાર મળવા માટે ઘરની બહાર નીકળી શકી હતી. વારંવાર એ શકય ન હતું. ઓરમાન માનો પહેરો પોલીસના જાપ્તા કરતાં પણ વધારે કડક હતો. એ ‘ગૂડ બાય, ધુમ્મસ’ કહીને પીઠ ફેરવી ગઇ. ધુમ્મસના દિમાગમાં જબરદસ્ત ઇરછા સળવળી ઊઠી કે એ શૈયાને રોકી લે, ભલે એ જ ક્ષણે એની સાથે ભાગી ન જઇ શકાય, તો પણ કાયમ માટે છૂટાં પડતાં પહેલાં એની સાથે બે-ચાર મીઠા વાકયોની આપ-લે કરી લે! પણ એ એમ કરી ન શકયો. શૈયાએ ઉચ્ચારેલા ‘ગૂડ બાય’માં લક્ષ્મણરેખા કરતાંયે મોટી અવરોધક શકિત છુપાયેલી હતી. ધુમ્મસ પાછો ફર્યો.
સમયની ગતિ સુપરસોનિક વિમાન કરતાંયે વધારે ઝડપી હોય છે. શૈયા અને ધુમ્મસના એ આખરી સંવાદ ઉપર વીસ-વીસ વર્ષના થર ચડી ગયા. ધુમ્મસ પણ પરણી ગયો અને શૈયા પણ. શૈયા તો લગ્નના છ જ મહિનામાં વિધવા થઇ ગઇ અને ધુમ્મસની દશા છતી પત્નીએ વિધૂરના જેવી હતી. એની પત્ની અતિશય ધાર્મિક વૃત્તિની નીકળી. બંને વચ્ચે કયારેય જાતિય સંવાદ રચાયો જ નહીં. ધુમ્મસે જીવદયા ખાતર પત્નીને નિભાવી લીધી, પણ એક સંતાન અને બે પ્રેમના બોલની ઝંખનામાં એ બબ્બે દાયકા સુધી શેકાતો રહ્યો. આ ઝંખના જ એક દિવસ ધુમ્મસને શૈયાનાં ઘર સુધી ખેંચી ગઇ.
આમ તો એ ધંધાના કામ અર્થે મુંબઇ ગયો હતો, પણ સાંજે કામ પતાવ્યા પછી એના પગ શૈયાનાં સરનામા તરફ વળી ગયા. એની પાસે પરંતપે આપેલું એડ્રેસ હતું. એ પહોંરયો, ત્યારે એક સાંકડી ચાલીની ગંદી ખોલીમાં શૈયા નામની આધેડ મહિલા એના ફાટેલા સાડલાને થીંગડું મારતી બેઠી હતી. ‘શૈયા, ઓળખાણ પડી? હું ધુમ્મસ...’ ધુમ્મસના અવાજમાં બે દાયકાઓ પૂર્વેનો રોમાન્સ ઘૂઘવતો હતો.
શૈયાએ ચશ્માં ઠીક કર્યા, પછી એટલું જ બોલી, ‘અરે, ભાઇ, તમે? એકલા જ આવ્યા છો? ભાભીને સાથે લઇને ન આવ્યા?’ ધુમ્મસ સમજી ગયો. શૈયા ભલે કોઇ કાળે એની પ્રેમિકા હતી, પણ એ અત્યારે ગંગા સ્વરૂપ હતી. એ ઘણું બધું બોલવા માગતો હતો, પણ બોલી ન શકયો. અત્યારે ભલે શૈયા આગનો ભડકો ન હતી, પણ એનાં શબ્દોમાં તાકાત હતી. ધુમાડામાં જો આગ હતી, ધુમ્મસમાં જો ભીનાશ હતી, તો ‘ભાઇ’ના શબ્દોચ્ચારમાં મર્યાદા હતી, ભલભલો મરદ પણ ઉલ્લંઘી ન શકે તેવી મજબૂત મર્યાદા. થોડીવાર બેસીને ધુમ્મસ પાછો વળી ગયો. (સત્ય ઘટના) (શીર્ષક પંકિત : મુકુલ ચોકસી)

બહુ રંગીન ગફલત થઇ ગઇ છે,પરસ્પર આજ મસલત થઇ ગઇ છે

ભાનુભાઇ ભોજક મિમિક્રી આર્ટિસ્ટ. સ્ટેજ શો માટે મુંબઇ આવેલા હતા. ગઇકાલે રાત્રે ષણ્મુખાનંદ હોલમાં ચિક્કાર ઓડિયન્સ સામે સફળ કાર્યક્રમ આપીને ‘હોટલ આતિથ્ય’માં એમના કમરામાં પાછા આવ્યા, ત્યારે રાતનાં બે વાગી ચૂકયા હતા. કપડાં બદલીને પથારી ભેગા થતામાં અઢી અને ઊઘ આવતા સુધીમાં ત્રણ વાગી ગયા. પછી સવારે ઊઠવામાં મોડું જ થાય ને?સાડા નવે જાગ્યા. પરવારીને દસ વાગ્યે ઇન્ટરકોમ ઉપર ઓર્ડર આપ્યો : ‘રૂમ નંબર દસમાં એક કીટલી ભરીને ચા મોકલાવો. કડક-મીઠી. ખાંડ ખોબો ભરીને ધાબેડજો. મને ડાયાબિટીસ થાય એની ચિંતા ન કરતા અને સાથે ગરમાગરમ ગાંડિયા બે ડીશ ભરીને મોકલો તો રંગ રહી જાય. હારે સો ગ્રામ તળેલા મરચાં મોકલવાનું ના ભૂલાય!’સવા દસે દસ નંબરના રૂમના બારણે ટકોરા પડયા. વેઇટર ઓર્ડર મુજબની વાનગીઓ સાથે અંદર આવ્યો. સાથે એક ગડી વાળેલો કાગળ પણ હતો.ભાનુ ભોજક ભડકી ઊઠયા, ‘આ શું? હોટલ ખાલી કરતાં પહેલાં જ બિલ?!’વેઇટર હસી પડયો, ‘બિલ નથી, સાહેબ! સામેના કમરામાં ઊતરેલા સાહેબે ચિઠ્ઠી મોકલાવી છે. ગઇકાલનો તમારો કાર્યક્રમ જોઇને એ ભાઇ ખુશ થઇ ગયા છે. તમારા ફેન બની ગયા છે. સવારના છ વાગ્યાથી આ ચિઠ્ઠી લખીને તમે ઊઠો એની વાટ જોઇ રહ્યા છે. મને કીધું છે કે ભાનુભાઇ ભોજક શું જવાબ આપે છે એ મને કહી જજે.’ભાનુ ભોજક હસી પડયા, ‘મારો વાલીડો! બે દિવસથી મારી હામેના રૂમમાં ગુડાણો છે! પણ બોલે ઇ બે ખાય! વિવેક ખાતર હાથ ઊચો કરતાંયે નથી શિખ્યો. જયારે ખબર પડી કે આ તો કલાકારના પેટનો છે, એટલે પંખો થઇ ગ્યો! ફેન બની ગ્યો, વાહ ભાઇ, વાહ!’કાગળમાં લખ્યું હતું, ‘નમસ્કાર, ભાનુભાઇ! તમે તો હદ કરી નાખી! ત્રણ કલાક પેટ પકડીને હસાવ્યા. એમાંય તે રમેશ મહેતાની મિમિક્રી કરવામાં તો તમને કોઇ ન પહોંચે. ખુદ રમેશ મહેતા પણ નહીં! જોની વોકરથી માંડીને જહોની લિવર સુધીના હાસ્ય કલાકારોની તમે આબાદ નકલ કરી દેખાડી. હું તો ઠીક, પણ મારી પત્ની પણ તમારા અભિનય ઉપર ફિદા થઇ ગઇ છે. એક કપા ન કરો? આજનું લંચ અમારી સાથે લેશો તો ખૂબ આનંદ થશે, મને પણ અને મારી પત્નીને પણ.’ભાનુ ભોજક મનોમન હસ્યા, ‘મારા હાળા ગોલકીનાએ શું કાગળ લખ્યો છે! કલમમાં શાહીને બદલે ગોળનું પાણી ભરીને લખ્યા હોય એવાં તો શબ્દો છે!’પછી પ્રગટપણે સામે ઊભેલા વેઇટરને સૂચના આપી, ‘ઇ જામનગરના જામસાહેબને કે’જે કે ભાનુ ભોજકને ચા-ગાંડિયા મળી ગ્યા એટલે બ્રેકફાસ્ટ, લંચ અને ડિનર બધુંયે પતી ગયું! કે’જે કે સાથે જમવાની જીદ ન કરે, બાકી હું નાહી-ધોઇને બારેક વાગ્યે એમના રૂમમાં પધરામણી કરવા પોગી જઇશ. હવે તું જઇ શકે છે. પણ અલ્યા, જાતાં પહેલાં એટલું તો કે’તો જા કે શું નામ રાખ્યા છે?’‘સંભાજી પાટિલ.’ વેઇટરે પોતાનું નામ જણાવ્યું.‘એ ગુંગણીના! હું તારું નામ નથી પૂછતો. ઇવડા ઇ સાહેબનું પૂછું છું.’વેઇટરને પણ મજા આવતી હતી, એણે હસીને માહિતી આપી, ‘સાહેબનું નામ મિરાત શાહ છે. અમદાવાદના બહુ મોટા વેપારી છે. પૈસાદાર છે. દેખાવમાં પણ હીરો જેવા છે.’‘હા, ભઇ, હા! દેખાવમાં તો મેં જોયેલો જ છે ને એને! ઓઢા જામના અવતાર જેવો લાગે છે! પણ એની હોથલ પદમણીને જોવાની બાકી છે. બાર વાગ્યે એય તે જોવાઇ જશે. તું હવે હાલતીનો થા! ગાંડિયાને અને મારે હવે છેટું પડી રહ્યું છે.’સંભાજી સંદેશો લઇને ગયો. સામેના કમરામાં જઇને ટપાલની જેમ પહોંચાડી આપ્યો. પતિ-પત્ની રાજી-રાજી થઇ ગયા. આવા સરસ કલાકાર સાથે અંગત ઓળખાણ થશે એ વાતનો રોમાંચ બંનેના ચહેરા ઉપર ફરી વળ્યો. આ બાજુ ભાનુ ભોજક ગાંઠીયાવાડમાં ભૂલા પડયા હોય એમ ભટકી રહ્યા હતા. બંને ડીશો અને એક કીટલી સફાચટ કરી ગયા. પછી છાપું વાંચવા બેઠા. અંદરના પાને એમના ગઇકાલના કાર્યક્રમને સુંદર રીતે આવરી લેતી નોંધ પણ છપાયેલી હતી. ભાનુ ભોજક પ્રસન્ન થઇ ગયા. પછી ઊભા થઇને સ્નાન માટે ગયા. ‘એ તારી માને બજરનું બંધાણ.’ ગીત ગણગણતાં શોવર નીચે ઊભા રહીને સ્નાન કર્યું. અડધો-પોણો કલાક બાથરૂમમાં ગાળ્યા પછી બહાર નીકળ્યા. ચોળણી-ઝભ્ભો ધારણ કરીને બરાબર બારના ટકોરે રૂમની બહાર પડયા. સીધા સામા બારણે. ડોરબેલ દબાવી. બારણું ઊઘડયું. સામે જ ત્રીસ-પાંત્રીસનો હેન્ડસમ, સુખી, ધનવાન ઉધોગપતિ ઊભો હતો.‘લાખો ફુલાણી હાજર છે?’ કહેતાં ભાનુભાઇ કમરામાં દાખલ થયા. એ નખશિખ રમેશ મહેતાના પાઠમાં જ હતા.‘આવો, આવો, સાહેબ, પધારો! અમને તો કલ્પનાયે નહોતી કે અમારી સામે ઊતર્યા છે એ આટલા જાણીતા કલાકાર હશે. તમારા વિશે અમદાવાદમાં સાંભળ્યું તો ખૂબ હતું, પણ કયારેય તમારો ફોટો સરખોય જોયેલો નહીં. એટલે બે દિવસથી સામ-સામે હોવા છતાં પણ તમને ઓળખી ન શકયા. પધારો, સાહેબ.’ભાનુ ભોજક રાજા ભોજની અદાથી પધાર્યા, પણ અંદરની સજાવટ જોઇને દંગ થઇ ગયા. પોતે ઊતર્યા હતા એ તો પાંચસો રૂપિયાના ભાડાનો સિંગલબેડવાળો કમરો હતો, પણ આ તો કમરાને બદલે જાણે આખું ઘર જ હતું! વિશાળ ડ્રોઇંગરૂમ, મોંઘોદાટ સોફાસેટ, ટી.વી., રેફ્રીજરેટર, વોલ ટુ વોલ કાર્પેટ, મ્યુઝિક સસ્ટિમ! સામેની દીવાલમાં પડતું બારણું અને એમાંથી ડોકાતો લકઝુરિયસ બેડરૂમ. સમગ્ર વાતાવરણ શંગારસભર હતું.પણ આ તો હજુ કંઇ જ ન હતું. ભાનુ ભોજક સોફામાં બેઠા ન બેઠા, ત્યાં જ પાછા અડધા ઊભા થઇ ગયા! સામેના શયનખંડના બારણામાંથી આછો અર્ધપારદર્શક ગુલાબી ગાઉન પહેરેલી ખુલ્લા, કાળા, રેશમી વાળ ઝાટકતી એક ખૂબસૂરત યુવતી પ્રગટ થઇ. ‘નમસ્તે’ કરતીકને સામે આવીને ઊભી રહી ગઇ.‘ઓ...હો...હો...હો..!’ ભાનુભાઇના કંઠમાંથી રમેશ મહેતા ટપકયા! પછી અવશપણે એમનાથી પૂછાઇ ગયું, ‘શું નામ રાખ્યાં છે?’યુવતી હસી પડી, ‘મારું નામ મિત્રા. મેં પણ તમને ગઇકાલના કાર્યક્રમમાં જોયા. ગજબના કલાકાર છો તમે! આ બધું કયાંથી આવે છે?’‘ઓ...હો...હો...હો..! મારેય તમને આ જ સવાલ પૂછવો છે.’ ભાનુભાઇ પ્રશંસાયુકત નજરે મિત્રાનાં બદન સામે તાકી રહ્યા, ‘આ બધું કયાંથી આવે છે?’મિત્રા શરમાઇ ગઇ, સામેના સિંગલ સોફામાં બેસીને, ગરદનને એક નમણો ઝટકો મારીને બોલી, ‘રૂપ તો વારસાગત હોય છે. મારી મમ્મી બહુ રૂપાળી હતી.’‘હોવા જ જોઇએ. કાગડીની કૂખે હંસલી ન પાકે, ગોરી! અમારું કલાકારોનું પણ એવું જ છે. કલાકારો બનતા નથી, પણ જન્મે છે. અમારી એકોતેર પેઢી આમાં જ ગુજરી છે. જમાનો બદલાય, એની સાથે કલાનું રૂપ બદલાયા કરે. બાકી અંદરનો આત્મા એનો એ જ રહે. મારા દાદા ભવાઇનો વેશ ભજવતા હતા. મારા બાપા દેશી નાટક સમાજમાં કામ કરતા અને હું આજે મિમિક્રી કરું છું. બેઠક બરાબર જામી. મિરાત અને મિત્રા મુગ્ધ પ્રશંસક બનીને સાંભળતા રહ્યા અને ભાનુભાઇ ભોજક બે કલાક સુધી સતત એમને હસાવતા રહ્યા. એમના બાપાના જીવનના યાદગાર અનુભવો કહી-કહીને એમણે મોજ કરાવી દીધી. એકવાર લગ્નગાળામાં ગોર મહારાજો ખૂટી પડેલા. ત્યારે બાપા બ્રાહ્મણના વેશમાં જઇને લગ્નવિધિ કરાવી આવેલા! મંત્રો તો એમને કયાંથી આવડે? એટલે ગુજરાતી કવિતા ગગડાવી આવેલા.અલબત્ત, મંત્રોચ્ચારની શૈલીમાં જ! એક વખત પૈસાની ભીડ પડી, તો પોલીસના વેશમાં જઇને ચાર રસ્તા વચાળે ઊભા રહી ગયા’તા. એક કલાકમાં વાહનચાલકોને ખંખેરીને બસો-અઢીસોની રોકડી કરી નાખી! એ જમાનામાં! વાતોનો ખજાનો હતો. લૂંટાવનાર કલાકાર હતો. લૂંટનારા પતિ-પત્ની હતાં. પછી શું બાકી રહે? મિરાત અને મિત્રા ‘આફરીન’ પોકારી ગયા : ‘ખરા કલાકાર! અસલી કલાકાર! લોહીમાં ઊતરેલો ગુણ! વારસાગત વિધા! વાહ!’...........બરાબર પંદર દિવસ પછીની ઘટના. ભાનુભાઇ ભોજકને સામાજિક પ્રસંગે અમદાવાદ જવાનું થયું. પ્રસંગમાં હાજરી આપ્યા પછી એ સાંજના સમયે એમની પિતરાઇ બહેનને મળવા માટે ગયા. બહેન પરણાવેલી હતી. સરનામું હતું એટલે એનો ફલેટ શોધવામાં તકલીફ ન પડી. પણ ચાર દાદરા ચડીને ઉપર ગયા, ત્યાં ફલેટના બારણે તાળું! હવે શું કરવું? કંઇ સૂઝ ન પડી, એટલે એમણે બાજુવાળા ફલેટની ડોરબેલ દબાવી. અંદરથી એક મેલોધેલો લેંઘો પહેરેલો સળેકડી જેવો કઢંગો પુરુષ પ્રગટ થયો : ‘કોનું કામ છે?’‘હું ભાનુ ભોજક... અહીં તમારી બાજુમાં મારી બહેન રહે છે એને મળવા માટે... પણ બહેન તો ઘરમાં નથી... એને મેસેજ આપજો કે...’‘અરે, એ શું બોલ્યા? શાંતાબહેન નથી તો શું થયું? અમે તો છીએ ને. આવો પાણી-બાણી પીઓ, એટલી વારમાં એ આવતાં જ હશે.’ સળેકડીએ આવકાર આપ્યો. પછી રસોડા તરફ જોઇને બૂમ મારી, ‘મીના, બે ગ્લાસ પાણી લાવજે!’મીના આવી. ભાનુભાઇ સડક થઇ ગયા! મીના પણ સ્તબ્ધ! ‘તમે?’ બંનેના હોઠો ઉપર એક સરખો સવાલ હતો અને હાડપિંજર જેવો પતિ હસીને ઓળખાણ આપી રહ્યો હતો, ‘આ મારી વાઇફ છે મીના. હું તો કાયમનો માંદો રહું છું. એ જ કમાઇને આખા ઘરને ખવડાવે છે. બહુ સારા શેઠ મળ્યા છે એને. મીરાત શાહ. તમે નામ સાંભળ્યું હશે. મીના ઉપર પૂરો ભરોસો! બિઝનેસ માટે બહારગામ જવાનું થાય તો પણ મીનાને જ મોકલી આપે. શેઠને તો એટલો સમય જ કયાં છે? પણ મારી મીના ભારે હોશિયાર, હોં!’ભાનુ ભોજક સ્વગત બોલી ઊઠયા, ‘અસલી કલાકાર! કદાચ લોહીમાં ઊતરેલો ગુણ હશે! અમે તો રાખ અભિનય કરીએ છીએ? ખરો અભિનય તો આમનો કહેવાય! વાહ!’

લીલછોયા સ્પર્શને પાળ્યો અમે, ભોળપણમાં થોર પંપાળ્યો અમે

રાત્રે આઠ વાગ્યે હું મારા મિત્ર સતીષના ઘરે ગયો, ત્યારે ત્યાં ગંભીર વાતાવરણ જામેલું હતું. મારી ઉમર એ વખતે સત્તર વર્ષની. સતીષ પણ સત્તરનો. અમને બંનેને તાજું-તાજું જ મેડકિલમાં એડમિશન મળ્યું હતું. એ જમાનો સોંઘવારીનો હતો અને મારા પિતા શિક્ષક હતા, એટલે મારા માટે ભણવાના ખર્ચની ચિંતા ન હતી. પણ સતીષના કુટુંબમાં આવક કરતાં જાવક બમણી હતી. સતીષ ઉપરાંત એના બે મોટા ભાઇઓ, બે ભાભીઓ, એક જુવાન બહેન, ભત્રીજો-ભત્રીજી અને વૃદ્ધ મા-બાપ. બે રૂમનું ભાડાનું મકાન. બે છેડા ભેગા કરવા એ સામાન્ય રીતે પણ મુશ્કેલ બાબત હતી, એમાં સતીષના ભણવાનો ખર્ચ ઉમેરાયો.
હું ગયો ત્યારે આખું કુટંુબ જાણે પાર્લામેન્ટમાં દેશનાં બજેટ પર ચર્ચા કરી રહ્યું હોય એમ ઉપર-તળે થઇ રહ્યું હતું. ‘મારે ઓછામાં ઓછા ત્રણ હજાર રૂપિયા તો જોઇશે જ.’ સતીષ બોલ્યો.
‘ત્રણ હજાર? દર મહિને?’ એની માનો અવાજ ફાટી ગયો.
‘ના, આખા વરસના. હું જાણું છું કે આપણા ઘરની આર્થિક હાલત કેવી છે! એટલે સનિેમા, રિક્ષાભાડું, સવારનું દૂધ કે ગરમ નાસ્તો તો મેં ગણ્યો જ નથી. આ ત્રણ હજાર રૂપિયામાં બંને ટમ્ર્સની ફી, પાઠયપુસ્તકો, મેસબિલ, તેલ, સાબુ અને ટૂથપેસ્ટ જેવા ફરજિયાત ખર્ચાઓ જ ગણેલા છે. મહિનાના અઢીસો રૂપિયામાં એક પાળેલો કૂતરો પણ જીવી ન શકે. હું તો ગમે તેવો તો પણ માણસ છું.’
‘અરે, બેટા! એમાં રડવા શું બેઠો? તું તો આપણા કુટુંબનો હીરો છે, દીકરા! આ તો ત્રણ હજારનો આંકડો સાંભળીને મારું હૃદય બેસી ગયું, એટલે મારાથી પૂછાઇ ગયું. જો કે અઢીસો રૂપિયા પણ...! એય પાછાં દર મહિને! અને આવા તો સાડા ચાર વરસ કાઢવાના! કયાંથી લાવીશું આટલા બધાં રૂપિયા?’
બંને મોટા ભાઇઓ ખાનગી ફેકટરીમાં દોઢસો-બસો રૂપરડીમાં કામ કરતા હતા. પિતા નિવૃત્ત કારકુન હતા. થોડુંક પેન્શન આવતું હતું, થોડુંક પરચુરણ કામ કરી લેતા હતા. બંને ભાભીઓ આજુબાજુના બાળકોને દસ-દસ રૂપિયામાં ટયૂશન આપતી હતી. અને પચાસની ઉપર પહોંચી ગયેલી મા આથમેલી આંખો સાથે ચૂલો ફૂંકતી હતી. જુવાન બહેન કોલેજમાં ભણતી હતી. દારીદ્રયના રણમેદાનમાં ઊભેલી અભાવોની કૌરવસેના ખર્ચાઓનાં અસ્ત્ર-શસ્ત્ર ધારીને ખડી હતી અને સામે પક્ષે લાડકા તેજસ્વી દીકરાને ડોકટર બનાવવા માટેનું ધર્મયુદ્ધ આદરી બેઠેલો પરિવાર હતો.
શરૂ થઇ પૈસાની જોગવાઇ કરવા માટેની મથામણ. સૌથી પહેલી દરખાસ્ત મોટા ભાઇએ મૂકી, ‘મારી ફેકટરી આપણા ઘરથી આઠ કિલોમીટર દૂર આવેલી છે. હું વિચારતો હતો કે આવતી પહેલી તારીખે એક સાઇકલ ખરીદી લઉ. પણ હવે એ વિચાર પડતો મૂકું છું. અઢીસો રૂપિયા પણ બચી જશે અને પગને એટલું ચાલવાની કસરત મળશે. આમેય તે વહેલા ઘરે આવીને મારે કામ પણ શું છે?’
ઘરમાં શાંતિ પ્રસરી ગઇ. બધાંને ખબર હતી કે મોટા ભાઇને હાથીપગાનો રોગ હતો અને ડોકટરે એમને વધારે ચાલવાની મનાઇ કરી હતી. સાઇકલ એ મોટા ભાઇ માટે લકઝરી નહીં, પણ જરૂરિયાત હતી. છતાં કોઇ કશું બોલ્યું નહીં. સતિયાને ડોકટર બનાવવો એ પણ એક જરૂરિયાત જ હતી ને?
મોટી ભાભી છેલ્લાં ચાર મહિનાથી નવાં ચંપલ ખરીદવા માટે પૈસા ભેગા કરતાં હતાં, પણ એમને અચાનક યાદ આવી ગયું, ‘હું તો ભૂલી જ ગઇ કે હમણાં પંદરેક દિવસમાં તો ચોમાસું બેસી જશે. ચામડાનાં ચંપલ વરસાદમાં બગડી જ જાય ને! નથી લેવા ચંપલ! છ મહિના ઊઘાડા પગે કાઢી નાખીશ.’
વચેટ ભાઇ ઊભો થઇને દીવાલ પર લટકતી થેલી લઇ આવ્યો, ‘લે આ કાપડ લઇ આવ્યો છું તારા માટે. મેડિકલ કોલેજમાં બે જોડી સારા કપડાં તો જોઇશે ને તારે!’
સતીષથી બોલાઇ ગયું, ‘પણ ભાઇ, આ તો તમારા પેન્ટ-શર્ટ માટેનું કાપડ છે. હું જાણું છું કે છેલ્લાં ત્રણ વર્ષથી તમે નવાં કપડાં સવિડાવ્યા નથી. આ કાપડાં માટે તો તમે બબ્બે મહિનાથી ઓવર ટાઇમ....?’
વચેટ ભાઇએ એના વાંસા ઉપર ધબ્બો માર્યો,‘એ બધી ચિંતા છોડો, ડોકટર સાહેબ! અમે રહ્યા કારખાનાનાં મજૂર. અમારે તો ફાટેલા શર્ટ-પેન્ટ પણ ચાલે. અને તું એક વાર ડોકટર બની જાય, પછી બંદાના ખેલ જોજે ને! દર મહિને બે નવી જોડ ન સવિડાવું તો કે’જે!’ છાતીમાંથી ઊઠતા છાના ડૂસકાને વચેટ ભાઇએ ઊમળકાના અવાજમાં દબાવી દીધું.
વચેટ ભાભીએ પતરાંના ડબલામાંથી સો-સો રૂપિયાની બે નોટ કાઢી આપી, ‘લો, ભાઇ આ પણ તમારા માટે જ છે. ગયા મહિને હું પિયરમાં ગઇ હતી ત્યાં બટાકાની કાતરી બનાવીને વેંચી એમાંથી મળ્યા છે. મારા બાપુએ કીધું કે તારી કમાણી છે એટલે તું જ લઇ જા!’ ‘પણ મને ખબર છે, ભાભી! આમાંથી તમારે બે નવી સાડીઓ લેવાની હતી.’ સતીષ આગળ કશું બોલી ન શકયો. ભાભીએ પોતે પહેરેલા જૂના સાડલા પરનાં થીગડાંને સંતાડવાનો મિથ્યા પ્રયત્ન કરી લીધો.
વૃદ્ધ પિતાએ દાંતનું ચોકઠું બનાવવાનું મુલતવી રાખ્યું તો માતાએ ચશ્માં લેવાનો કાર્યક્રમ મોકૂફ કર્યો. જુવાન બહેન કોલેજની ટૂર માટે બચાવેલાં અઢીસો રૂપિયા કાઢી આપ્યા. ભત્રીજા ટીનુએ નક્કી કરી નાખ્યું કે આ વરસે નવું દફતર ખરીદવાનો કંઇ અર્થ નથી અને છેલ્લાં બે વર્ષથી ત્રણ પૈડાંવાળી સાઇકલ માટે જીદ કરતી રહેલી મીનુ (ભત્રીજી)ને અનાયાસ બ્રહ્મજ્ઞાન થયું કે એટલા રૂપિયામાં તો ‘ચાચુ’ના એક મહિનાનો ભોજનખર્ચ નીકળી જશે.
એક યજ્ઞ શરૂ થઇ રહ્યો હતો. પરિવારના સૌથી નાના પણ તેજસ્વી દીકરાને ડોકટર બનાવવા માટેનો પવિત્ર યજ્ઞ. અને એ ગરીબ કુટુંબના તમામ સભ્યો દિલદાર પુરવાર થવા માટેની હોડમાં ઊતર્યા હતા. આટલા મોટા આર્થિક યોગદાનો ટાટા, બિરલા કે અંબાણી આપી શકતાં હશે? આંકડાની સરખામણીનો સવાલ નથી, સવાલ કમાણીના આંકડાઓનો છે!
આટલી બધી જરૂરિયાતોને બાળી નાખ્યા પછી જે રાખ જમા થઇ એ રકમ હતી પંદરસો રૂપિયા. સતીષની એક ર્ટમનો ખર્ચો. આવી તો કૂલ નવ-નવ ટમ્ર્સ પસાર કરવાની બાકી હતી. એ પણ જો સતીષ એકેય વાર ‘ફેઇલ’ ન થાય તો.
સતીષ નપાસ ન થયો. એ તેજસ્વી હીરા જેવો હતો. એ અર્થથી ગરીબ હતો, પણ દિમાગથી ધનવાન હતો. મેડિકલ શાખાના ત્રણેય વર્ષના કુલ મળીને જેટલા વિષયો હતા એ તમામમાં સતીષે સુવર્ણચંદ્રકો જીત્યા. અને સાથે સાથે જીતી લીધું એની સાથે ભણતી એક સુંદર કન્યાનું દિલ પણ. સોનલ ઝવેરી આ જિનિયસ છોકરાના પ્રેમમાં પડી ગઇ, ‘સતીષ, મેં મારા ડેડીને કહી દીધું છે, એમ.બી.બી.એસ. પતે એ સાથે જ આપણે મેરેજ કરી લેવાના છીએ.’ ‘પણ સોનલ, કયાં તું અને કયાં હું! મારા રાજકોટના ઘર આગળ તો તારા ડેડીની ગાડી પાર્ક કરવા જેટલી પણ જગ્યા નથી. તું કેવી રીતે અમારા ઘરમાં રહી શકીશ?’ સતીષનો પ્રશ્ન અને સોનલનું હસી પડવું.
સોનલનાં ડેડી બહુ મોટી જવેલરી શોપના માલિક હતા. કરોડપતિ હતા, પણ અસલી હીરાની એમને પરખ હતી. ઇન્ર્ટનશીપમાં એમણે સોનલ-સતીષનાં લગ્ન યોજી લીધા. લગ્નનો પૂરો ખર્ચ જાતે ઉપાડયો. રાજકોટ જઇને જમાઇના ભાડાના ઘરમાં જરૂરી ફેરફારો કરાવી આપ્યા. દીકરીને સમજાવી લીધી, ‘બેટા, તારે અને જમાઇએ આ ઘરમાં બે-ચાર મહિના જ કાઢવાના છે ને? પછી તો આગળના અભ્યાસ માટે પાછા બરોડા આવી જવાનું છે. વધારે તરખડ કરવાની જરૂર નથી. તારા સસરાના મકાનમાં બે ઓરડા છે, એમાંથી તમારો એક ઓરડો હું વ્યવસ્થિત કરાવી આપું છું.’
કરાવી અપ્યો. દીકરીનો ઓરડો વેલ ફર્નિશ્ડ અને એરકન્ડિશન્ડ કરાવી આપ્યો. બીજા ગોડાઉન જેવા રૂમમાં નવ જણાં સૂવે અને આ રંગમહેલમાં સોનલ સુંદરી અને સતીશ રાજા એશ કરે. માતા-પિતા, ભાઇઓ-ભાભીઓ સ્તબ્ધ. પણ ‘સતિયા’ પ્રત્યેના પ્રેમે એ બધાંને ચૂપ કરી રાખ્યા. ઇન્ર્ટનશીપ પૂરી થઇ. સોનલનાં પપ્પાએ મોકલેલા માણસો પેલા સજાવેલા ઓરડામાંથી ખીલી સહિતની વસ્તુઓ કાઢીને લઇ ગયા. સોનલ, અલબત્ત, બની શકે તેટલા મૃદુ સ્વરમાં કહેતી ગઇ, ‘પપ્પા, મમ્મી! ગૂડ બાય! હવે અમે તો અમદાવાદ કે મુંબઇમાં જ ‘સેટલ’ થઇશું. ત્રણ-ચાર વર્ષ તો ભણવામાં પસાર થઇ જશે.
ભવિષ્યમાં અમારાથી રાજકોટમાં અવાય કે નહીં એ હું નથી જાણતી. તમે પણ અમારે ત્યાં નહીં આવી શકો. પણ આ ત્રણ-ચાર મહિના તમારી સાથે રહેવા મળ્યું એ મને કાયમ યાદ રહેશે. ચાલો, બાય! ભવિષ્યમાં પૈસા-બૈસાની જરૂર પડે તો પત્ર લખજો.’ બંને જણાં ઝવેરી શેઠની ગાડીમાં બેસીને ઊપડી ગયા. પાછળ ઊડેલા કાર્બનના વાદળ વચ્ચે ઊભેલાં નવ જણાં પોતાની હથેળીઓ તરફ જોઇ રહ્યાં. એ હથેળીઓ તરફ જેમાં રેખાઓ કરતાં છાલાઓની સંખ્યા વધારે હતી. ‘ (શીર્ષક પંકિત: ધૂની માંડલિયા)

આમ તો એ આવડત ને આમ શ્રદ્ધાનો વિષય, એક કાગળની બની હોડી તરે વરસાદમાં

‘ ડૉ. શરદ ઠાકર‘ઓયે યાર..., સન્ડે કો મૈંને એક ડિબેટ મેં જાણા હૈ. કોઇ મૈનું કુછ આઇડિયા દો ના! કયા બોલણા, કયા નહીં બોલણા?’ તાજો જ એમ.બી.બી.એસ. થયેલો શીખ મિત્ર અમારી પાસેથી ‘ટિપ્સ’ માગી રહ્યો હતો. અમે ત્રણેય મિત્રો હસી પડયા. એક હું, બીજો મહિધર ઠક્કર અને ત્રીજો ઇમરોઝ શેખ. સરદાર મિત્રનું નામ હતું. ડો. કપિલસિંહ બહારા. અમારી ચારેય વચ્ચેનો લઘુત્તમ સાધારણ અવયવ એ હતો કે અમે બધાં ત્રેવીસ વર્ષના હતા અને ઇન્ર્ટનશીપ કરતા હતા. અમારી જિંદગીનો એક સુવર્ણયુગ હતો. ન ભણવાનો ભાર, ન પરીક્ષાની ચિંતા, મરજી પડે એટલું જ કામ કરવાનું, બાકી મજા જ મજા. ‘વાદ-વિવાદનો વિષય શું છે?’ ડૉ. મહિધરે પૂછ્યું. ‘ભગવાન: એક સત્ય? યા કલ્પના?’ કપિલે માહિતી આપી. એ સાથે જ અમે નિષ્ણાતોની જેમ તૂટી પડયા. ‘ઇશ્વર એ નર્યું તૂત છે. કથા નહીં, પણ દંતકથા છે. અંધશ્રદ્ધાળુઓએ ઊપજાવી કાઢેલું ટાઇમપાસ માટેનું બહાનું છે. અખિલ બ્રહ્માંડમાં સત્ય માત્ર વિજ્ઞાન છે. ઇશ્વર એટલે કલ્પના, કલ્પના અને ફકત કલ્પના.’ મહિધર એવી છટાદાર શૈલીમાં બોલી ગયો કે હું અને ઇમરોઝ તાળીઓ પાડી ઉઠયા. કપિલનું જડબું લબડી પડયું, ‘વાહ બાદશાહો! કયા ઓપનિંગ દિલા દી હૈ! મૈં તો સપણે મેં ખો ગયા જી! મૈં સ્ટેજ પે બોલ રહા હૂં ઔર લોગ તાલિયાં બજા રહે હૈં!’ એ ઉમર જ એવી હતી. અમે પૂરી દુનિયાના શહેનશાહો હતા. ખોપરીમાં દિમાગ કરતાંયે વધુ તો હવા ભરાયેલી હતી. ચંદ્રગુપ્ત, સકિંદર અને નેપોલિયન જેવા તો અમારે ત્યાં નોકરો હતા. ઇશ્વર નામનો શબ્દ અમારા શબ્દકોષમાંથી તડીપાર હતો. અમે મૃતદેહોની ચીરફાડ કરીને શરીરના ગુપ્તમય રહસ્યો ઊકેલી ચૂકયા હતા. અમે જાણતા હતા કે હૃદય કેવી રીતે ધબકે છે અને શ્વાસની આવન-જાવન કયારે અટકે છે. સૌથી મહત્ત્વની વાત કે અમને એ ખબર હતી કે રાત-દિવસ ચાલતી આ જીવન-મરણની ઘટમાળમાં ઇશ્વર નામનાં કાલ્પનિક શખ્સનું કશું જ યોગદાન ન હતું. ‘મારા તરફથી આ મુદ્દો ખાસ રજૂ કરજે, ઇશ્વરે માણસને પેદા નથી કર્યો, પણ માણસે ઇશ્વરને પેદા કર્યોછે.’ મેં એમ.બી.બી.એસ.ની ડિગ્રીને નિચોવી અને એમાંથી જે બે ટીપાં નીચે પડયાં તે કપિલના ખોબામાં ઠાલવ્યા, ‘આ એક જ વાકયનો વિચાર વિસ્તાર કરીશ એટલે તારી દલીલનો મઘ્યભાગ તૈયાર થઇ જશે.’ કપિલ ઝૂમી ઉઠયો. એને ખાતરી થઇ ગઇ કે રવિવારે શ્રોતાઓ પણ આમ જ ઝૂમી ઉઠવાના છે. ‘ઇમરોઝ, તુ કેમ ખામોશ છે? ફતવાનો ડર લાગે છે કે શું?’ ‘અરે, ભાઇ! ફતવે સે તો સલમાન રશદી ભી ડરતા હૈ ઔર તસ્લીમા નસરીન ભી. અગર કોઇ નહીં ડરતા, તો શાયર! સૂના હૈ તુમ્હારે ‘મરીઝ’ને લિખા હૈ...’ ઇમરોઝ યાદ કરી રહ્યો. મેં મદદ કરી: ‘એની અંદર શું હશે મારી બલા જાણે ‘મરીઝ’, બહાર તો પથ્થર મળ્યાં મસ્જિદ અને મંદિરને.’ અને પછી અમે ચારેય મિત્રો હસી પડયા.બીજા દિવસે સવારે અમે ટહેલવા માટે નીકળ્યા હોઇએ એમ વોર્ડમાં રાઉન્ડ લેવા માટે હાજર થયા. આર.એમ.ઓ. ડૉ. ત્રિવેદીએ અમને રિમાન્ડ ઉપર લીધા. ‘કયાં રખડો છો? કાલે રવિવારે કેમ દેખાયા નહીં?’ ‘રવિવાર હતો ને એટલે.’ અમારા ગળામાંથી નફફટ જવાબ નીકળી ગયો. ‘એમ? બીમારી રવિવારની રજા પાળે છે? કાલે આખો દિવસ અમે ચૌદ મેડિકલ ઓફિસરો પગ વાળીને બેસી શકયા નથી. બેંતાલીસ દર્દીઓ ‘એડમિટ’ થયા છે.’ ડો. ત્રિવેદીનો થાક એમના ચહેરા પર હતો અને ઊજાગરો આંખોમાં. ‘કોઇ અકસ્માત થયો હતો? આટલા બધા ઇમરજન્સી પેશન્ટ્સ એક સાથે...?’ મારા પ્રશ્નમાં અમારા ચારેયની સંમતિ હતી. ‘ના, એકિસડેન્ટ નથી થયો. કમળો ફાટી નીકળ્યો છે. સૌથી વધુ ભોગ બાળકોનો લેવાય છે. મોટી ઉંમરના તો બચી જશે, પણ બાળકોનો રેઝિસ્ટન્સ પાવર સૌથી ઓછો હોય છે. મારો આદેશ છે: તમારે આજથી ચિલ્ડ્રન વોર્ડમાં કામ કરવાનું છે. યુ વીલ બી ઓન ડયુટી ફોર ટ્વેન્ટી ફોર અવર્સ! ખાવા-પીવા અને આરામ માટેના કલાકો અંદરોઅંદર વહેંચી લેજો. જો સહેજ પણ ચૂક થઇ તો તમારું ‘ડયુટી કમ્પ્લીશન સર્ટિફિકેટ’ અટકાવી દેવામાં આવશે, અંડરસ્ટેન્ડ?’ આ જગતમાં દીવેલ કરતાંયે અધિક રેચક પદાર્થ ધમકી હોય છે. અમે એ જ સમયે બાળકોનાં વોર્ડ તરફ ગતિ કરી ગયા. પહેલા ચોવીસ કલાકમાં જ અમને ખબર પડી ગઇ કે હિપેટાઇટીસના વાઇરસ ઉપર અમારો કોઇ અંકુશ નથી. કમળો કાં તો એની પોતાની મરજીથી મટે છે, કાં દર્દીએ હટી જવું પડે છે. વોર્ડમાં તમામ ખાટલાઓ જોન્ડિસના બાળદર્દીઓથી ભરાયેલા હતા. જમીન ઉપર ત્રીસ જેટલી પથારીઓ આપવી પડી હતી. જાણે પીઠી ચોપડી હોય એવા પીળા રંગના હાડપીંજરો મૃત્યુની વાટ જોતાં સૂતેલાં હતા. પ્રથમ ચોવીસ કલાકમાં ચાર વિકેટો પડી ગઇ. દર્દીઓનાં મા-બાપોનાં આક્રંદથી વાતાવરણ પણ રડી ઊઠયું. અમે એક ક્ષણ માટેય ઊધ્યા ન હતા અને હવે અમારામાં જાગવાની જરા પણ શકિત બચી ન હતી. ‘આવું નહીં ચાલે, મિત્રો’ મેં ચાર જણાની શિખર મંત્રણામાં એલાન કર્યું, ‘આ કમળો આપણા કાબૂમાં નથી. એ માટે આપણે બહુ-બહુ તો ગ્લુકોઝના બાટલા ચડાવી શકીએ છીએ. સરકારી દવાખાનામાં બીજું હોય પણ શું? એક કામ કરીએ, આપણે ઊઘવા માટે ચાર-ચાર કલાકના વારા કાઢીએ...’ હજુ તો મેં મૂકેલો ઠરાવ સર્વ સંમતિથી પસાર થાય, તે પહેલાં જ વોર્ડમાંથી એક ચીસ ઊઠી. મહિધર બબડયો, ‘આજે પંચક બેઠાં લાગે છે!’ ચીસનો છેડો પકડીને એક બાપ અમારી પાસે દોડી આવ્યો, ‘સાહેબ, મારો ધર્મેશ... જરા જુઓને! એને કંઇ સારું નથી લાગતું...! હે ભગવાન...’અમે જરા પણ ઉત્સાહ વિના ધર્મેશના ખાટલા તરફ ધસી ગયા. મેં એની પલ્સ ઉપર આંગળીઓ મૂકી, મહિધરે એના સરિમ બિલિરૂબીનના રિપોર્ટ પર નજર નાખી, ઇમરોઝનો હાથ બાળકના પેટ ઉપર હતો અને એના લીવરને ફંફોસી રહ્યો હતો અને કપિલ ગ્લુકોઝના બાટલ સાથે ગડમથલ કરી રહ્યો હતો. ધર્મેશની મા માથાં પછાડી રહી હતી અને એનો બાપ અમારા પગમાં આળોટીને એકની એક વાત રિપિટ કરી રહ્યો હતો: ‘સાહેબો, મારા ધર્માને બચાવી લો, મારી ચાર દીકરીઓ વચ્ચે એકનો એક ભાઇ છે. એ નહીં હોય, તો મારી છોકરીઓ રાખડી કોના હાથે બાંધશે! મારા રાંકના રતનને બચાવી લો, મારા ભગવાન!’ અમે જાણતા હતા કે ધર્મેશ બચી શકવાનો ન હતો અને અમે એ પણ જાણતા હતા કે બરાબર સાત દિવસ પછી રક્ષાબંધનનો તહેવાર આવતો હતો. આ વરસે અધિક માસને કારણે શ્રાવણ મહિનો સપ્ટેમ્બરમાં પડતો હતો. અમે એકબીજાની આંખોમાં જોયું અને...! અમે ચારેય મિત્રો થાક, ભૂખ અને ઊઘને બાય-બાય કરીને મચી પડયા. હું મેડિસનિની બૂકસના પૃષ્ઠો ઊથલાવી રહ્યો. કમળાના રોગમાં દર્દીને ટકાવી રાખવા માટે બીજું શું-શું થઇ શકે તે શોધી રહ્યો. મહિધર એની જ્ઞાતિના સુખી વેપારીઓ પાસે જઇને દાન ઉઘરાવવાના અઘરા કામમાં પરોવાઇ ગયો. ઇમરોઝ અને કપિલ મારી સૂચનામાંથી ટપકતાં તબીબી પ્રયોગોને અમલમાં મૂકી રહ્યા. પૂરા બોંતેર કલાકની આકરી મહેનત પછી બેભાન ધર્મેશે આંખો ખોલી, ત્યાં સુધીમાં અમે ચારેય જણાં લગભગ બેહોશીની બોર્ડર લાઇન સુધી પહોંચી ગયા હતા, પણ અમને એક વાતનો સંતોષ હતો, સરકારી હોસ્પિટલમાં અમે ચાર તાલીમાર્થી યુવાન ડૉકટરો ભેગાં થઇને કોઇના લાડકવાયાને વિદેશની મેયો કિલનિકના સ્તરની સારવાર આપવામાં સફળ થયા હતા. રક્ષાબંધનની સવારે ધર્મેશના કાંડા પર જયારે ચાર-ચાર બહેનો હરખધેલી બનીને એક પછી એક રાખડી બાંઘ્યે જતી હતી, ત્યારે ડૉ. ત્રિવેદી સર અમને શાબાશી આપી રહ્યા હતા, ‘વેલડન માય બોયઝ! તમારી ચંડાળ ચોકડીએ એ ચમત્કાર કરી બતાવ્યો છે, જે અમે ચૌદ ડૉકટરો ન કરી શકયા. બોલો, હું તમને ઇનામમાં શું આપું?’ થોડી વાર ખામોશી પથરાઇ ગઇ. અમારામાંથી દરેક જણને કંઇક માગવું હતું, પણ જાહેર કરવામાં સંકોચ નડતો હતો. છેવટે મહિધરે પહેલ કરી, ‘સર, મારે બે દિવસ માટે છુટ્ટી જોઇએ છે. મારા અંકલ વીરપુરમાં રહે છે એમને મળવા જવું છે.’ ઇમરોઝને અજમેર જવું હતું, એણે ચાર દિવસની રજા માગી. કપિલના મામાનું ઘર અમદાવાદમાં ગુરુદ્વારાની પાસે હતું. ત્રણ દિવસ એણે માગ્યા.‘શરદ, વ્હાય આર યુ સાયલન્ટ? હાઉ મેની ડેયઝ ડૂ યુ વોન્ટ?’ ડૉ. ત્રિવેદીએ મારી સામે જોયું. ‘સર, આ ત્રણેય જણાં જૂઠ્ઠા છે. કોઇ એમના કાકા, મામા કે મા-બાપને મળવા નથી જઇ રહ્યા. આ ઠક્કરીયો વીરપુરના જલાબાપાના પગમાં પડવા જવા માગે છે, આ ઇમરોઝે અજમેરના ખ્વાજાની માનતા રાખી છે, અને આ સરદાર છેવટે પાક્કો શીખ જ નીકળ્યો, સાહેબ! એણે અમદાવાદના ગુરુદ્વારાની મન્નત...’ ‘તુ તારું બોલી નાખ ને! તારે કોઇ ભગવાન નથી?’ ‘છે ને, સર! મારે બે દિવસ જોઇએ છે, જૂનાગઢ જઇને ભવનાથ અને ભૂતનાથ મહાદેવનો આભાર માનીને પાછાં આવતાં એટલું તો થાય જ ને, સર! આખરે આ બધાંએ તો અમારા ધર્મેશને બચાવવામાં મદદ કરી છે...’ મેં ઠરાવ જાહેર કર્યોજે સર્વે સંમતિ સાથે પસાર થઇ ગયો.‘(સત્ય ઘટના, શીર્ષક પંકિત: રમેશ પારેખ)

કેટલાં ચૂંટયાં, ઉગાડયાં તેં ગુલાબો?માગશે મૌસમ, પળેપળના હિસાબો

પ્રિન્સિપાલ કક્કલભાઇ મહેતાએ અકળાઇને ખાદીના શર્ટના ખિસ્સામાંથી ખાદીનો હાથરૂમાલ કાઢીને પોતાનો ખાદી જેવો ચહેરો લૂછ્યો, ‘ઊફફ! આજનો દિવસ જ અશુભ લાગે છે. શિક્ષિકા માટેના ઇન્ટરર્વ્યૂમાં એક પણ ચહેરો જોવો ગમે તેવો નથી આવ્યો. પાંચ-પાંચ ઉમેદવારોને પતાવી નાખ્યા, પણ આંખોને ઠંડક ન વળી! બે પચાસ-પચાસ વરસની રાંડેલી, બે પિસ્તાળીસ-પિસ્તાળીસની છાંડેલી ને એક વળી ડામરનો મેક-અપ કરીને આવી હોય એવી કાળી! એવીને શું નોકરીમાં રાખે? સાલું..! આજ-કાલનાં અઘ્યાપન મંદિરોએ અપ્સરાઓ બહાર પાડવાનું બંધ જ કરી દીધું છે કે શું?!’ કક્કલભાઇનું મનોગત પૂરું થયું ત્યાં પટાવાળાનું બરાડવું શરૂ થઇ ગયું, ‘સાહેબ, હજુ એક બહેન બાકી છે. અંદર મોકલું?’
‘હા, મોકલી આપ, પણ તું જરા ધીમેથી બોલવાની ટેવ પાડ! આમાં અજાણ્યાને એવું લાગે છે કે તું પ્રિન્સિપાલ છે ને હું પટાવાળો!’
‘એ ભલે સાહેબ! હવે ધીમેથી બોલીશ..!’ એ સાથે જ છેલ્લી ઉમેદવાર યુવતીએ આચાર્યની ઓફિસમાં પ્રવેશ કર્યો. વીસેક વર્ષની સંધેડાઉતાર કાયા. માખણમાંથી કંડારેલા શિલ્પ જેવો દેહ. લજજા, સંકોચ અને ભયથી વધુ સુંદર બની ગયેલી આકર્ષક આંખો. મુગ્ધ ચહેરો. ચીવટપૂર્વક પહેરેલી સાદી, સસ્તી સાડી અને છતાં સૌંદર્ય એવું અઢળક કે જોનાર પાગલ થઇ ઊઠે. કક્કલભાઇ પણ પુરુષ હતા, પાગલ થઇ ઊઠયા.
‘નમસ્તે, સર! હું પ્રસાદી પંડયા.’ શિલ્પના ગળામાંથી રણકાર ખર્યો.
‘હેં! હા..! હા..! આવો ને! બેસો! સામેની ખુરશીમાં બેસો!’ આચાર્ય સાહેબે વધુ પડતો આવકાર આપી દીધો હોય એવું એમને પોતાને પણ લાગ્યું.
‘શિક્ષિકાની નોકરી માટે આવ્યાં છો?’ કક્કલભાઇએ શરૂઆત કરી.
‘હા, સર! આ મારા ઇન્ટરર્વ્યૂમાં કોલ લેટર છે અને આ ફાઇલમાં મારાં સટિર્ફિકેટ્સ.’
‘તમારે બીજાં કાગળિયાઓની જરૂર જ કયાં છે? તમારું વ્યકિતત્વ જ સૌથી મોટું સર્ટિફિકેટ છે. કક્કલભાઇએ જીભને લપસવાની છૂટ આપી દીધી. એમની નજર તો કયારનીયે યુવતીના સુંદર શરીર ઉપર અડપલાં કરવા માંડી હતી.
‘આભાર, સાહેબ, પણ માત્ર વ્યકિતત્વને લીધે આજના જમાનામાં નોકરી થોડી મળી જાય છે? જુઓ, આ ફાઇલમાં બધા જ પુરાવા છે. સર, એસ.એસ.સી.માં મારા પંચાશી ટકા માકર્સ આવ્યા હતા. આ તો મારા પપ્પા એ વખતે બીમાર હતા એટલે હું સાયન્સમાં ન જઇ શકી. બાકી મારે તો કોલેજ કરવી હતી.’ યુવતીએ એસ.એસ.સી.ની માર્કશીટ બતાવતાં કહ્યું.
‘પપ્પા... આઇ મીન, તમારા પપ્પા હજુ પણ બીમાર છે?’
‘નથી. પપ્પા હવે આ દુનિયામાં નથી. હું પી.ટી.સી. ના બીજા વર્ષમાં હતી ત્યારે પપ્પા મને નિરાધાર મૂકીને ચાલ્યા ગયા.’ યુવતીની રૂપાળી આંખો આંસુઓથી છલકાઇ ઊઠી.
‘નિરાધાર શા માટે? તમારા જેવી જુવાન અને રૂપાળી છોકરી સાવ નિરાધાર બની જ કેવી રીતે શકે! હું બેઠો છું ને! તમારો આધાર બનવા માટે!’ કક્કલભાઇ એમની ઉમરને ન છાજે એવા બેફામ બની રહ્યા હતા.
‘સર, પી.ટી.સી.નાં બંને વર્ષોમાં પણ મારો દેખાવ ઉત્તમ રહ્યો હતો. જુઓ, આ સર્ટિફિકેટ્સ.’‘તમારો દેખાવ હંમેશાં ઉત્તમ જ રહેવાનો! હું કહું છું ને! એમાં ફાઇલ ફેંદવાની જરૂર જ કયાં છે!’ કક્કલભાઇના બોલવામાં થૂંક ઊડી રહ્યું હતું. એમના દિમાગમાં વાસનાનો જવાળામુખી ઊમટી રહ્યો હતો. એમનું મન ઝડપભેર પ્રપંચના મણકાઓ ગોઠવવા માંડયું. આ છોકરી એકલી છે, નિરાધાર છે, બાપ વગરની છે માટે ગરીબ પણ હશે જ. આ શહેરમાં આ એક માત્ર શાળા એવી છે જે સરકારી ગ્રાન્ટ સ્વીકારતી ન હોવા છતાં પણ સારી નામના ધરાવે છે. એના એક માત્ર કર્તા-હર્તા, સર્વ સત્તાધીશ એટલે એ પોતે જ છે. આ છોકરીને નોકરીની ગરજ છે અને પોતાને છોકરીની જરૂર છે. બરાબર મેળ બેસી જાય તેમ છે. બસ, એક જ વાતની ખોટ છે, આ છોકરી લાગે છે ભોળી અને સીધી-સાદી. એને જરા લપેટમાં લેવી પડશે.
આચાર્ય જયારે આવું બધું વિચારી રહ્યા હતા, ત્યારે પ્રસાદી એની લાયકાત પુરવાર કરવાના પ્રયત્નોમાં મશગૂલ હતી, ‘સર, રમતગમતમાં પણ મને ઘણા બધા ચંદ્રકો મળેલા છે. ખો-ખો, કબી, બેડમિંગ્ટન.’‘શું વાત કરો છો! તમે આવી બધી રમતોમાં પણ ભાગ લીધેલો છે! એમાં તો તમે સાડી પહેરીને.’ પ્રસાદી શરમાઇ ગઇ, સર! જુઓ, આ ફોટોગ્રાફમાં હું શિક્ષણમંત્રીના હસ્તે ટ્રોફી સ્વીકારી રહી છું.’
કક્કલભાઇ આંખો પહોળી કરીને એ તસવીરમાં ઝિલાયેલું પ્રસાદીનું સૌંદર્ય પી રહ્યા. સામે બેઠેલી પ્રસાદી પણ સમજી ગઇ કે આચાર્ય સાહેબની આંખો ટ્રોફીને બદલે એનાં ખુલ્લા પગ ઉપર વધારે ચોંટેલી હતી.
‘બ્યુટીફુલ! વેરી સેકસી!’
‘સર..! સેકસી?!’
‘અં... અં.., હું આ ટ્રોફીની વાત કરી રહ્યો છું. ઇટ્સ વેરી બ્યુટીફુલ! રિઅલી!’
‘સર, સાચું કહું? મને નોકરીની સખત જરૂર છે. મા ઘરકામ કરે છે. બે નાની બહેનો અને એક નાનો ભાઇ છે, જેમના અભ્યાસનો ખર્ચ કાઢવાનો છે. મને ખબર છે કે તમે એક કડક આચાર્ય સાહેબ છો. કોઇનીયે શેહશરમ રાખતા નથી. મોટા પ્રધાનોની ભલામણ પણ તમે ચલાવતા નથી. પણ સર, હું એક એવી વ્યકિતની ભલામણ-ચિઠ્ઠી સાથે લઇને આવી છું કે એ વાંચીને તમે મને...’
‘એક મિનિટ! તમારી વાત પૂરી કરતાં પહેલાં મારી વાત સાંભળી લો! એ વાત સાવ સાચી કે હું કયારેય કોઇની લાગવગ ચલાવતો નથી, પણ તમારી બાબતમાં જો સાવ નિખાલસતાપૂર્વક કહું તો... તમારે કોઇની ભલામણની જરૂર જ નથી.’ આટલું બોલી લીધા પછી કક્કલભાઇ થોડુંક અટકયા. પછી આંખોમાં બેશરમી છલકાવીને ઉમેર્યું, ‘તમારી સૌથી મોટી ભલામણ-ચિઠ્ઠી તો તમારું રૂપાળું શરીર છે.’
અત્યાર સુધી ભોળી અને અણસમજુ દેખાઇ રહેલી પ્રસાદીને હવે લાગ્યું કે દાળમાં કંઇક કાળું છે. એની આંખો ફરી ગઇ, ‘સાહેબ, આપ કહેવા શું માગો છો? સહેજ સ્પષ્ટતા કરશો?’
‘અવશ્ય. છાશ લેવા જવું અને દોણી સંતાડવી? જો, છોકરી, એક વાત સમજી લે! મારી ઘરવાળી મરી ગઇ એ વાતને પાંચ વર્ષ થઇ ગયાં. એક દીકરી છે તે સાસરીમાં છે. દીકરો અમેરિકામાં છે. અહીં હું એકલો જ છું. માણસ માત્ર ભૂખને પાત્ર! આટલામાં સમજી જા! તારે નોકરીની જરૂર છે, મારે તારા જેવી...’
‘બસ! બસ! હું શું ધારીને તમારી પાસે આવી હતી! અને તમે કેવા નીકળ્યા! આ મારો ત્રીસમો ઇન્ટરવ્યૂ છે. બધે ઠેકાણે આ જ માગણી છે. હું હજી બીજાં બે વર્ષ સુધી ભટકતી રહીશ, પણ આવું સમાધાન તો કયારેય નહીં સ્વીકારું. હું જાઉ છું.’ કહીને પ્રસાદીએ ટેબલ પર પડેલી ફાઇલ ઉઠાવી લીધી અને જવા માટે પીઠ ફેરવી, ત્યાં જ ફાઇલની અંદરથી એક પરબીડિયું સરકી પડયું. આચાર્યથી બોલાઇ ગયું, ‘તમારું સર્ટિફિકેટ પડી ગયું લાગે છે.’ પ્રસાદીએ પાછળ ફરીને નજર ફેંકી, પરબીડિયું જોયું, પણ એને ઉઠાવ્યું નહીં.એક ધારદાર નજર આચાર્ય તરફ ફેંકીને એ બોલી ગઇ, ‘એ પત્ર તમારા માટે છે. મારા માટે કોઇએ લખેલો ભલામણનો પત્ર. મારે હવે એનું કામ નથી.’ અને એ સડસડાટ ચાલી ગઇ.
કક્કલભાઇ મગરની જેમ જાડી ચામડીના જીવ હતા. ‘એક નહીં તો બીજી મળી જશે’ એવું માનવાવાળા ‘પુરુષ’ હતા. એમણે કુતૂહલવશ પેલું પરબીડિયું ઉઠાવ્યું. અંદરથી પત્ર કાઢયો. અક્ષરો જોઇને જ એ ચોંકી ગયા! પત્ર બોલતો હતો : ‘વહાલા પપ્પા, કેમ છો? આ ચિઠ્ઠી લઇને આવે છે તે મારી બહેનપણી છે. ગરીબ છે પણ સંસ્કારી છે. મારા દિયરની પ્રેમિકા છે. ભવિષ્યમાં હું એને મારી દેરાણી બનાવવાની છું. તમે જાણો છો કે આજકાલ જમાનો કેવો ખરાબ છે! પ્રસાદી જેવી રૂપાળી યુવતી માટે તમારી શાળા જેવું સલામત સ્થળ બીજે કયાં મળી શકે? પ્રસાદીને તમારી દીકરી ગણીને નોકરીમાં રાખી લેજો! પછી ફોન કરીને મને જાણ કરજો એટલે એની પાસેથી ‘પાર્ટી’ માગવાની મને ખબર પડે!’ -લિ.તમારી નમિતા.’ (શીર્ષક પંકિત : ભગવતીકુમાર શર્મા)