જગતની રંગભૂમિ પર તમાશો જિંદગીનો છે, મજાનો ખેલ ઈશ્વરનો...

જગતની રંગભૂમિ પર તમાશો જિંદગીનો છે,મજાનો ખેલ ઈશ્વરનો તને સમજાય તો સારું
લક્ષ્મીકાંત દલાલ શેરબજારમાં મોટું નામ હતું. કંપનીનું નામ સાંભળીને જ એના શેરનું મૂલ્ય એ સૂંઘી લેતા. એવું જ માણસની બાબતમાં પણ હતું. સાબરકાંઠાના ત્રીસેક હજારની વસતીવાળા એ શહેરમાં કોઇ પણ માણસનું તમે નામ આપો, એટલે લક્ષ્મીકાંત એનો બજારભાવ કહી આપે.
આવા લક્ષ્મીકાંત દલાલ આજે પોતાની જુવાન દીકરી ઊર્જસ્વી જોડે બાખડી પડયા. રાત્રે આઠ વાગ્યે નિત્યક્રમ પ્રમાણે જયારે તેઓ ઘરે આવ્યા અને એમનાં પત્ની વૈભવીબહેન પાણીનો ગ્લાસ લઇને આવ્યાં એ સાથે જ શેઠજીએ ત્રાડ નાખી. ‘તમારાં રાજકુંવરી કયાં છે?’
‘મારી એકલીની દીકરી થોડી છે? તમારીયે ખરી જ ને? અને એવું તે એણે શું કરી નાખ્યું છે કે બાપડીને અમથાં-અમથાં રાજકુંવરી કહીને બોલાવો છો?’ માએ દીકરીનો પક્ષ ખેંરયો.
‘મને હડકાયો કૂતરો નથી કરડયો. અમથે અમથું નથી કહેતો. કુંવરીબા પ્રેમમાં પડયાં છે!’ ‘હેં?! કોની સાથે?’
‘છે એક લફંગો. સાવ કડકો છે કડકો. પણ નામ રાખ્યું છે એણે યુવરાજ!’
‘યુવરાજ? વાહ, કેવું સુંદર મઝાનું નામ છે!’ વૈભવીબહેનને ભાવિ જમાઇરાજાનું નામ ગમી ગયું, ‘છોકરો કેવો દેખાય છે? યુવરાજ હોય એવો જ?’ ‘દેખાવમાં તો સારો છે, દેવરાજ ઇન્દ્ર જેવો. પણ લક્ષણો દાનવનાં છે.’ ‘હાય! હાય! તો આપણી ફૂલ જેવી દીકરીનું શું થશે?’ વૈભવીબહેન ગભરાઇ ગયાં. ‘અરે, શેનું શું થશે-શું થશે’ પૂછવા માંડી? આપણે એ રાક્ષસ જોડે ઊર્જસ્વીને પરણાવીએ તો સવાલ ઊભો થાય ને?’ લક્ષ્મીકાંતે છાસિયું કર્યું.
‘પણ ધારો કે ઊર્જસ્વીએ આપણું કહ્યું ન માન્યું અને ઘરેથી ભાગી જઇને એની જોડે લગ્ન કરી લીધાં... તો..?’
‘તો બીજું શું? જે હાલ છેલ્લી ત્રણ-ત્રણ પેઢીઓથી એ કુટુંબમાં સ્ત્રીઓનાં થતાં આવ્યાં છે એ જ આપણી કુંવરીનાં થશે.’ લક્ષ્મીકાંતના ચહેરા ઉપર કડવાશ પ્રસરી ગઇ. પત્નીએ કયારનો ધરી રાખેલો પાણીનો ગ્લાસ એમણે છેક હવે હાથમાં લીધો. પછી એકીશ્વાસે બધું પાણી ગટગટાવી ગયા. હવે લક્ષ્મીકાંત મૂડમાં આવ્યા. હવે પછીની વાત પણ મજેદાર હતી.
‘બેસ.’ એમણે પત્નીનો હાથ પકડીને એમની બાજુમાં બેસાડી. પછી અવાજ ઓરડાની બહાર ન જાય એટલા ધીમા સાદે એમણે યુવરાજના પરાક્રમી પૂર્વજોનો વહીવંચો ખોલવો શરૂ કર્યો, ‘આ યુવરાજના બાપનો દાદો બત્રીસ લક્ષણો હતો! ઘરમાં દોમ-દોમ સાહ્યબી હતી. પણ ભાઇ સાહેબ સ્ત્રી-શોખની બાબતમાં રાજા-મહારાજા જેવા હતા. ઘરમાં પદમણી જેવી પત્ની હોવા છતાં ત્રણ-ત્રણ સુંદરીઓને રખાત તરીકે રાખી હતી. ત્રણેયને જુદા જુદા મકાનો લઇ આપ્યાં હતાં.’ ‘પછી શું થયું?’
‘બીજું શું થાય! જે અંજામ રાજાઓનો આવ્યો એ જ એમનો પણ આવ્યો. પહેલાં ઇજજત ગઇ, પછી પૈસો ગયો, પત્નીએ આપઘાત કરી લીધો અને રખાતોએ મોં ફેરવી લીધાં.’
‘પણ બાપદાદો આવો નાલાયક પાકયો એમાં યુવરાજનો શો વાંક?’ વૈભવીબહેન જાણે હજુયે હાથમાં આવેલો જમાઇ ગુમાવવા માંગતાં ન હતાં!
‘અરે, પણ પૂરું સાંભળી તો લે, પછી એ રાક્ષસની વકીલાત કરજે.’ લક્ષ્મીકાંત ચિડાઇ ગયા, ‘એ યુવલાનો તો આખો વંશવેલો મૂળમાંથી જ સડેલો છે. એના બાપના દાદાનો ઇતિહાસ પૂરો થયો, હવે યુવરાજના પોતાના દાદાનો ઇતિહાસ સાંભળ. એ બાપડો ગરીબીમાં ઊછરીને મોટો થયો, દેવું માથે મૂકીને દુકાને બેઠો, પૂરાં પંદર વર્ષ પરસેવો પાડીને પાછી જૂની જાહોજલાલી એણે ઊભી કરી દીધી. પણ લોહીમાં લંપટતાનો વારસો મળેલો એ કંઇ થોડો એમને એમ બેસી રહે? એના ઘરમાં પણ સુંદર, સંસ્કારી ને સુશીલ પત્ની હતી, તેમ છતાં એણે બે બજારુ બાઇઓ સાથે લફરાં કર્યા. ખાલી થઇ ગયો.
એ જ હાલ એના દીકરાના એટલે કે યુવરાજના બાપના થયા. મારા બેટાઓ બધા હવસખોર પાકયા. સાંઢ જેવા! એક સ્ત્રીથી સંતોષ ન પામે એવા ભૂખાળવા. આ યુવરાજના બાપે તો આડો આંક વાળી નાખ્યો. વીસ વર્ષના લગ્નજીવનમાં બાર તો બચ્ચાં પેદા કરી નાખ્યાં. અને તોયે એનો બાપ ધરાયો નથી. શહેરમાં સાત-આઠ બદચલન ઔરતોની જોડે એનું નામ બોલાય છે. બોલ, તું જ કહે, આવા ઘરમાં દીકરીને પરણાવાય ખરી?’ લક્ષ્મીકાંતે કરેલું વર્ણન એવું ભયંકર અને અસરકારક હતું કે વૈભવીબહેન એમની વાત સાથે સંમત થઇ જ ગયાં.
‘કયાં છે ઊર્જસ્વી? બોલાવ એને મારી પાસે!’ લક્ષ્મીકાંતે ધીમા અવાજને ‘બાય-બાય’ કરી દીધું ને બરાડાને ફરી પાછું ‘વેલકમ’ કરી નાખ્યું.
વૈભવીબહેન બંગલાના ફસ્ર્ટ ફલોર પર જઇને ઊર્જસ્વીને એના બેડરૂમમાંથી ખેંચી લાવ્યાં. ઊર્જસ્વી એ વખતે સેલફોન ઉપર યુવરાજ જોડે જ ગપ્પાં મારી રહી હતી. પ્રેમાલાપ ઉપર એક નાનકડો નોન-કમર્શિયલ બ્રેક મૂકીને એ પપ્પાની અદાલતમાં હાજર થઇ.
‘બેટા, આ યુવરાજ કોણ છે?’ લક્ષ્મીકાંતે ખોપરીમાં ધખધખતા લાવારસને કત્રિમ રીતે દબાવી રાખીને પહેલો સવાલ શાંતિપૂર્વક પૂછ્યો. આ એમની શૈલી હતી. જયારે કોઇની કડક રીતે ઊલટતપાસ કરવાની હોય ત્યારે શરૂઆત એ હંમેશાં પ્રથમ ગીઅરમાં જ કરતા હતા.
‘યુવરાજ!? ડેડી, મને ખબર નથી... હું આ નામના કોઇ છોકરાને ઓળખતી નથી.’ ઊર્જસ્વીએ રીઢા ગુનેગારની જેમ હાથ અઘ્ધર કરી દીધા.
લક્ષ્મીકાંતના અવાજે ક્ષણના હજારમા ભાગમાં ‘પિક-અપ’ પકડી લીધું. ગાડી સીધી ચોથા ગીઅરમાં દોડવા માંડી, ‘એમ..? આવડી અંગૂઠા જેવડી થઇને બાપને મૂરખ બનાવવા નીકળી છો? તને ખબર નહીં હોય કે તારો બાપ આખા જગતની ખબર ધરાવે છે. શહેરના લોકો મને કૂતરો કહે છે કૂતરો! સી.બી.આઇ.ને જેની ગંધ ન આવે એવી વાત પણ હું સૂંઘી લઉ છું. હવે જો ખોટું બોલીશ, તો તારી બત્રીસી બહાર ખેંચી કાઢીશ સાચું બોલ, કોણ છે આ યુવરાજ?’
ઊર્જસ્વી ભયભીત થઇ ગઇ. રડવા માંડી, ‘કોલેજમાં મારી સાથે ભણે છે. ખૂબ સારો છોકરો છે. અમે... હું એને ... એ મને પ્રેમ કરે છે.’
‘કાલથી તમારી પ્રેમની દુકાનનું શટર પાડી દેજે! મારી સામે એક પણ દલીલ ન કરીશ. આવતી કાલથી કોલેજમાં જવાનું બંધ. પંદર દિવસમાં હું જે છોકરો શોધી લાવું એની સાથે માંડવામાં બેસી જજે! નહીંતર તને ચીરી નાખીશ!’ લક્ષ્મીકાંત તો ફેંસલો સંભળાવીને બીજા ઓરડામાં ચાલ્યા ગયા. પણ ઊર્જસ્વી માને વળગીને કયાંય સુધી રડતી રહી. ડૂસકાં ભરતાં-ભરતાં એ એક જ સવાલ પૂછતી હતી, ‘મમ્મી, યુવરાજ બધી રીતે સારો છે. તમે એને એક વાર મળો તો ખરાં! પપ્પાને એની સામે વાંધો શો છે?’
વૈભવીબહેનને સાચા કારણની જાણ હતી, છતાં પણ એ દીકરીને જણાવી શકે તેમ ન હતાં. મર્યાદાનો બંધ નડતો હતો. પતિએ યુવરાજના પૂર્વજો માટે વાપરેલું એક વિશેષણ એમના મનમાં બરાબર ચોંટી ગયું હતું, ‘સાંઢ છે સાંઢ! એક સ્ત્રીથી સંતોષ ન પામે તેવા ભૂખાળવા!’ વૈભવીબહેનનું પિયર ગામડામાં હતું એટલે ‘સાંઢ’ શબ્દનો અર્થ એમને પૂરેપૂરી રીતે સમજાઇ ગયો હતો.
ગાયોના આખા ધણ વચ્ચે એક જ નર જેને ધણખૂંટ પણ કહે છે એ જ સાંઢ. બાપ રે! યુવરાજ જો આવો હોય તો ઊર્જસ્વીની શી દશા થાય! અરે, બીજી સ્ત્રીઓની વાત જવા દઇએ તો પણ બાપડી ઊર્જસ્વીનું તો આવી જ બને ને!
એ આખી રાત વૈભવીબહેન ઊઘી ન શકયાં. એમની કલ્પનામાં એક કામી પુરુષ એમની દીકરીને રોજ રાતે પીંખી રહ્યો હોય એવાં જ દ્દશ્યો આવતાં રહ્યાં.
લક્ષ્મીકાંતે એમની ધમકી પાળી બતાવી. પંદર દિવસની અંદર જ દીકરીને પરણાવી દીધી. એમની જ જ્ઞાતિનો સુખી પરિવારનો લાયક મુરતિયો શોધી કાઢયો. જમાઇ સુંદર, ઘાટીલો, ગોરો ચટ્ટો અને નમણો હતો. એના ચારિત્ર્યનું કપડું વોશિંગ પાઉડરથી ધોયેલું હોય એવું ઊજળું હતું.
.............
ઊર્જસ્વીને સારા ઘરમાં વળાવ્યાં પછી લક્ષ્મીકાંત અને વૈભવીબહેનની ઊઘ બેવડાઇ ગઇ હતી. જાગરણ ભરેલી રાતો હવે ભૂતકાળ બની ગઇ હતી. ત્યાં એક મધરાતે ઊર્જસ્વીનો ફોન આવ્યો. માએ ‘રિસીવ’ કર્યો. દીકરી રડી રહી હતી, ‘મમ્મી, તમે આ શું કરી નાખ્યું?! તમારો જમાઇ ‘મર્દ’ નથી! મેં પંદર દિવસ રાહ જોઇ, પણ છેવટે... એણે જ કબૂલ કરી લીધું કે એનામાં પુરુષાતન નથી. મમ્મી, મારી તો જીવનભરની રાતો ખતમ થઇ ગઇ!!!’
વૈભવીબહેને જોયું તો પતિદેવ ઘસઘસાટ ઊઘી રહ્યા હતા. એમણે પોતાની રાતો સુધારી લીધી હતી. વૈભવીબહેન પણ રડી પડયાં, ‘હે ભગવાન! આ તે કેવું નસીબ! દીકરીને સાંઢથી બચાવવા ગયાં, તો એનાં ભાગ્યમાં બળદ ભટકાયો!’ (સત્ય ઘટના) (શીષર્ક પંકિત : બી.કે. રાઠોડ)

હવાને પહેલે તુઝે, ફિર મુઝે છુઆ હોગા

ગુલાબ જિસ્મકા યૂં હી નહીં ખિલા હોગા,

હવાને પહેલે તુઝે, ફિર મુઝે છુઆ હોગા

સવારે તો હજુ અશરફીનાં ગરીબ પિતાએ ભગવાનની મૂર્તિ સમક્ષ ઊભા રહીને ફરિયાદ કરી હતી, ‘હે પ્રભુ! આ દુનિયાના લોકો તને દયાળુ અને પરમકપાળુ કેમ કહે છે એ જ મને તો સમજાતું નથી. મારી રતન જેવી દીકરી માટે પથ્થર જેવા મુરતિયા જ શા માટે મોકલે છે!? હું ભલે ગરીબ રહ્યો, પણ મારી દીકરી તો રાજાની કુંવરી જેવી છે ને! એનાં માટે ફલેટ અને એપાર્ટમેન્ટના સરનામા શા માટે ચીંધે છે? રાજમહેલ બતાવ તો હું માનું કે તું ભગવાન છે!’
વાત ભગવાનના અસ્તિત્વના પુરાવા સુધી જઇ પહોંચી હતી. ઈશ્વરને ય લાગ્યું હશે કે એમની હયાતી જોખમમાં છે. હવે કંઇક કરવું પડશે. એ જ દિવસે બપોરે કોઇ અજાણ્યો માણસ અંબાલાલ જાનીના ઘરે આવીને કાનમાં કહી ગયો, ‘તમારી દીકરીને જોવા માટે આજે સાંજે એક મુરતિયો આવવાનો છે. કરોડપતિ બાપનો એકનો એક દીકરો છે. જો મામલો જામી ગયો તો સમજી લેજો કે તમારી અશરફીનો ઉદ્ધાર થઇ ગયો! સાચવી લેજો... આજે સાંજે... બરાબર છ વાગ્યે...’
અંબાલાલ જાની ગરીબ હતા પણ સાવ ભિખારી જેવા ન હતા. એક ઓરડો અને એક રસોડું હતું. જિંદગી આખી ખાનગી પેઢીમાં કારકુની કરી હતી. ત્રણ દીકરીઓ, એક નાનો દીકરો અને પતિ-પત્ની એમ બે જણાં પોતે. છસો રૂપિયાની આવક અને છ જણાંના પેટ ભરવાના. કોઇના પણ મોંમાંથી સરી પડે કે ‘બહોત નાઇન્સાફી હૈ યે.’ પણ આ નાઇન્સાફી જેવું ત્યાં સુધી જ લાગે જયાં સુધી તમારી નજર અંબાલાલ જાનીની મોટી પુત્રી અશરફીનાં યૌવન છલકતાં દેહ ઉપર નથી પડી. અંબાલાલની જિંદગીના તમામ અભાવોનું સાટું સર્જનહારે અશરફીનું શરીર ઘડતી વખતે વાળી આપ્યું હતું. એનાં રૂપનું વર્ણન કરવા માટે વધારે વાકયો વેડફવાની જરૂર નથી, એટલું જ કહેવું પૂરતું છે કે અશરફીએ આજ સુધીની એક પણ વલ્ર્ડ બ્યુટી કોન્ટેસ્ટમાં ભાગ નહોતો લીધો, એ વાત સુસ્મિતા, ઐશ્વર્યા, લારા અને પ્રિયંકા માટે ફાયદેમંદ હતી!
હવે અશરફી યુવાન બની ચૂકી હતી. રૂપની પ્રતિમા લગ્નના દ્વાર પર ટકોરા મારી રહી હતી. પણ અંબાલાલ જાનીના ઉબરે જે માગાં આવે એ બધાં કેવા હોય? કોઇ પટાવાળો હોય તો કો’ક વળી હાથલારી ચલાવતો હોય. બે દિવસ પહેલાં જે મુરતિયો અશરફીને જોવા માટે આવ્યો હતો એ રેલવે સ્ટેશન પર ચોથા વર્ગનો કર્મચારી હતો.
અશરફી તો એવી ચિડાઇ ગઇ કે એને મોંઢામોંઢ સંભળાવી દીધું, ‘શું જોઇને મારો હાથ માગવા આવ્યા છો? કામ ફોર્થ કલાસ જેવું અને શોખ ફસ્ર્ટ કલાસના? આવડત મેમુ ચલાવવા જેટલીયે નથી અને સપનાં શતાબ્દી ચલાવવાનાં? ફરી વાર આ તરફ નજર ફેંકવાની હિંમત ન કરતા!’
જે વાત અશરફીએ મુરતિયાને સંભળાવી દીધી એ જ વાત, એ જ ફરિયાદ, એનાં બાપ અંબાલાલે બે દિવસ પછી ભગવાનના કાનમાં નાખી દીધી. બાપ-દીકરીનાં આક્રોશનો જવાબ આપવા માટે જ હોય એમ એ જ દિવસે બપોરના સમયે માણસ આવીને કહી ગયો, ‘તમારી દીકરીને જોવા માટે આજે સાંજે એક મુરતિયો આવવાનો છે.’
નાનકડાં ઘરમાં મોટી ધમાલ મચી ગઇ. આટલા ઓછા સમયમાં બીજું તો શું થઇ શકે, પણ મા અને ત્રણેય દીકરીઓએ ભેગાં મળીને આ નાના ઘરને સુઘડ તો બનાવી દીધું. એક ઓરડાના બનેલા મકાનની ચારે ય દીવાલોને ચમકાવી દીધી, ચારે ય ખૂણાઓને અજવાળી મૂકયા. કાથીનો ખાટલો અને ડગુમગુ થતી ખુરશીઓ હટાવી લીધી અને પડોશીને ત્યાંથી માગી લાવેલો સોફાસેટ ગોઠવી દીધો. બે ફોલ્ડિંગ ચેર્સ પણ મૂકી દીધી. બીજા પડોશીના ઘરેથી કાચની ક્રોકરી લઇ આવ્યા. દીકરાને સમજાવી દીધું, ‘તને ઇશારો કરીએ એટલે દોડતો જઇને શેરીના નાકેથી ગરમા ગરમ સમોસા અને સ્વીટ માર્ટમાંથી કાજુકતરી લઇ આવજે. અને જોજે પાછો..., એ બધાં પડીકા લઇને ઘરનાં મુખ્ય બારણેથી ન આવતો. રસોડાવાળા પાછલા બારણેથી...’ આટલું પ્રગટપણે બોલ્યા પછી અંબાલાલ જાની આ વાકયો સ્વગત બબડી ગયા, ‘કરવું પડે, ભાઇ, આવું બધું કરવું પડે! ધનવાન જમાઇ મેળવવો હોય તો આટલી બનાવટ કરવી પડે!’
સાંજે બરાબર છ વાગ્યા અને અંબાલાલ જાનીના ઘરનાં આંગણામાં એક લાંબી, ઝગારા મારતી કાર આવીને ઊભી રહી ગઇ. ડ્રાઇવરે બારણું ખોલ્યું ત્યાં તો આખી શેરીમાં સન્નાટો પ્રસરી ગયો. બોલ્યા વગર જ બધાં બોલી ઊઠયા, ‘વાહ! આપણી અશરફીને વરવા માટે સ્વયં મહારાજ ઇન્દ્ર પધાર્યા છે.’ એ સાથે જ મોંઘાદાટ વસ્ત્રો અને ચકમકતા બૂટ ધારણ કરેલો દૈવી વ્યકિતત્વ ધરાવતો એક સોહામણો યુવાન ચહેરા પરથી સ્મિત છલકાવતો બે હાથ ‘નમસ્તે’ની મુદ્રામાં જોડીને ત્યાં ઊભેલા તમામની સામે વશીકરણ રેલાવતો અંબાલાલની ‘ઝૂંપડી’ તરફ આગળ વઘ્યો.
‘નમસ્તે, વડીલ! હું અંબાર પંડયા. માફ કરજો, હું એકલો જ આવ્યો છું, પણ મારા મધર-ફાધર અમેરિકામાં છે અને...’ એણે વિનમ્રતાસૂચક વાકયોથી શરૂઆત કરી.
‘અરે, એમાં માફી શેની માગવાની? આવો! આવો! અંદર પધારો! અમારા જેવા સુદામાની ઝૂંપડીમાં તમ જેવા...’ અંબાલાલ તો ગાડી જોઇને જ એવા અંજાઇ ગયા કે રડી પડવાની અણી ઉપર આવી ગયા.
અંબાર પંડયાએ ગૃહપ્રવેશ કર્યો. પછી અંબાલાલે ચીંધેલા સોફાસેટ તરફ નજર ફેંકી. ચહેરા ઉપર પ્રગટેલા અણગમાના ભાવને તત્કાળ દબાવી દીધો. જાણે કોઇ ચાની કીટલી પાસેના લાકડાંના બાંકડા ઉપર બેસતાં હોય એમ બેઠા. પછી એમને યાદ આવ્યું કે રડમસ થઇ ગયેલા અંબાલાલના છેલ્લા વાકયોનો જવાબ તો પોતે હજુ આપ્યો જ ન હતો.
અંબારે અર્થસૂચક સ્મિત ફરકાવ્યું, ‘એવું ન બોલશો, વડીલ! ગરીબ તમે નથી, ગરીબ તો આખું જગત છે. અમારા જેવા પાંચ-પંદર લોકો પાસે મોટા-મોટા બંગલાઓ ભલે ને હોય, જામેલા ધંધાઓ ભલે ને હોય, મસમોટી ગાડીઓ અને બેંકોના ખાતાંઓમાં કરોડો-અબજો રૂપિયા ભલે ને હોય, પણ ખરા ધનવાન અમે નહીં, તમે કહેવાઓ.’
‘હેં!?!’ અંબાલાલના જડબા ખૂલી ગયા અને પછી ખુલ્લાં જ રહી ગયા.
‘હા, ધનવાન તો તમે જ છો, વડીલ! કારણ કે તમારા ઘરમાં એવી રૂપવતી કન્યા છે કે જેને જોયા પછી અપ્સરાને આપઘાત કરવાનું મન થઇ આવે. હું તમારી મોટી દીકરી અશરફીનાં વખાણ સાંભળીને એને જોવા માટે આવ્યો છું.’
અંબારના વચનો સાંભળીને આખું કુટુંબ દોડતું થઇ ગયું. વચલી દીકરી કાચના ગ્લાસમાં પાણી લઇ આવી. અંબારે બૂમ મારી, ‘ડ્રાઇવર, જરા પાણીની બોટલ લાવજે તો.’ એ સાથે જ ડ્રાઇવરે કારની ડીકીમાંથી મિનરલ વોટરની બોટલોનું આખું બોકસ જ લાવીને મૂકી દીધું. અંબારે રસોડાના બારણાં પાછળ સંતાયેલી અશરફી તરફ જોઇને કહી દીધું, ‘આજ પછી અશરફી કાયમ મિનરલ વોટર જ પીશે. રોજ સવારે મારો માણસ આવીને એક ડઝન બોટલ્સ મૂકી જશે. થોડાંક જ દિવસની તો વાત છે. પછી તો એ મારા ઘરમાં જ આવી જવાની છે ને! જો તમારા આશીર્વાદ હશે તો...’
અંબાલાલના ખુલ્લા જડબાં જો ઉઘાડ -બંધ થઇ શકતા હોત તો એમાંથી અવશ્ય એ જ વખતે આશીર્વાદના વાકયો નીકળી પડયા હોત. નાના ભાઇને સમોસા માટે દોડાવવાનો અર્થ જ ન રહ્યો. અંબારના ડ્રાઇવરે અન્નકૂટનો ડુંગર ખડકી દીધો. શહેરના જાણીતા કંદોઇની દુકાનેથી ખરીદેલી મોંઘી મીઠાઇઓ, સેન્ડવીચીઝ. પ્લાસ્ટિકના પેકેટ્સમાં હવામુકત રીતે બંધ કરાયેલા ફરસાણો. અને ઘરનાં દરેક સભ્ય માટે આણેલી કમિંતી ભેટસોગાદો. અડધા કલાકમાં જ લગ્નની વાત નક્કી કરીને અંબારકુમાર સધિાવી ગયા.
જતાં-જતાં અંબાલાલના કાનમાં ફૂંકતા ગયા, ‘જરા ઉતાવળ કરજો. કોઇ ઈર્ષાળુ આત્મા જો અમેરિકામાં બેઠેલા મારા મમ્મી-પપ્પાના કાનભંભેરણી કરશે કે તમારો દીકરો ગરીબ ઘરની કન્યા સાથે પરણવાનો છે તો મમ્મી-પપ્પા કદાચ..! હું તો એમની ગેરહાજરીમાં જ લગ્ન આટોપી લેવા માગું છું.’ અંબાલાલ પણ આ શુભ કાર્યમાં કોઇ પથરો ફેંકાય એની તરફેણમાં ન હતા.
જતાં જતાં અંબારે અશરફીનાં હાથમાં એક ઝવેરાતનું બોકસ મૂકયું, ‘અંદર સોનાની વીંટી છે. પચીસ હજારનો ડાયમંડ જડેલી વીંટી. ઉતાવળમાં ખરીદેલી છે. ખિસ્સામાં એટલું જ પરચુરણ હતું માટે સસ્તી જ.’
અઠવાડિયામાં તો લગ્ન થઇ ગયા. અંબાર ઉપાઘ્યાય શ્રીમતી અશરફી ઉપાઘ્યાયને લઇને ‘હનીમૂન’ માટે મસૂરી ઉપડી ગયા. દસ દિવસે પાછા ફર્યા. રસ્તામાં અશરફીએ પોતાનાં અંતરની વાત પતિ સાથે વ્યકત કરી, ‘સાચું કહું? મને તો તમારા જેવો જ પતિ જોઇતો હતો. કેટલું બધું સુખ આપ્યું તમે મને! આ દસ જ દિવસમાં મને આખી જિંદગીનો સંતોષ આપી દીધો. હવે પછી જેટલાં વર્ષોતમારી સાથે જીવી શકાય એને હું બોનસ જેવા સમજીશ.’
અંબારને લાગ્યું કે આ સમય થયો છે સાચી વાત કરી દેવાનો, એણે ફોડ પાડી દીધો, ‘હવે પછીના વર્ષોશા માટે, અશરફી? આ જે દસ દિવસ મેં તને સુખમાં રાખી છે ને એને જ બોનસ ગણી લેજે.’
‘હું સમજી નહીં કે તમે શું કહેવા માગો છો!’
‘હું એ કહેવા માગું છું કે...’ અંબારે ઊડો શ્વાસ ભરીને બનાવટનો બુરખો ઊતારી નાખ્યો, ‘હું કોઇ ધનવાન-બનવાન નથી. હું તો મહિને આઠ હજાર કમાતો એક સ્ટ્રગલર છું. તને જોઇને તને પામવા માટે પાગલ થઇ ઊઠેલો તારો સાચો પ્રેમી છું. આ ગાડી, કપડાં, શૂઝ બધું મિત્રોની ઉદારતાભરી ઉધારી છે. મીઠાઇઓ, મીનરલ વોટર, સોનાની વીંટી અને હનીમૂનનો ખર્ચોકુલ મળીને એક-દોઢ લાખમાં પડયું છે. ધીમે ધીમે હપ્તા દ્વારા ભરાઇ જશે.પણ સોનાની શુદ્ધ અશરફી જેવી પત્નીને પામવી હોય તો આટલું મૂડીરોકાણ તો કરવું પડે! આને માર્કેટિંગ કહેવાય, છેતરપિંડી નહીં. અને કદાચ આ છેતરપિંડી હોય તો પણ પેલી કહેવત તો તેં સાંભળી જ હશે ને! એવરીથિંગ ઇઝ ફેયર ઇન લવ એન્ડ વોર!’
આટલું કહીને જવાબની રાહ જોયા વગર જ અંબાર એની સુવર્ણમુદ્રા ઉપર ઝૂકયો. (શીર્ષક પંકિત : શહરયાર)

આથડી આરંભથી આખર સુધી, આખરે પહોંચી નદી સાગર સુધી

અમદાવાદના ડો. શાહ ઉપર નાઇજીરિયાથી એક મહિલાનો ફોન આવ્યો, ‘હેલ્લો ડોક! આઇ એમ રોઝી. તમારી વેબસાઇટ પરથી મને જાણવા મળ્યું કે તમે મેડિકલ ટૂરિઝમનું કામ પણ કરો છો. શું એ સાચું છે?’
‘હા, સાચું છે.’ ડો. શરદ શાહે જવાબ આપ્યો. ‘તમે મને મદદ કરી શકશો?’
‘તમારી તકલીફ જણાવો. મદદ જરૂર મળશે.’ ડો. શાહના અવાજમાં એક જબરદસ્ત આશ્વાસન હતું. ‘ડોકટર, હું પાંત્રીસ વર્ષની યુવતી છું. મને આંખોની તકલીફ છે. મારા ચશ્માંના કાચ બાટલીના કાચ જેટલા જાડા છે. એનાથી મારો દેખાવ ખરાબ લાગે છે.’
‘તો આંખોના નંબર ઊતરાવી લો ને! ચશ્માં પહેરવાની જરૂર જ નહીં રહે.’ ‘એના માટે તો તમારી સલાહ લઇ રહી છું. અહીં નાઇજીરિયામાં કોઇ સારા ડોકટર નથી અને આંખના નંબર ઉતારી આપે એવા મશીનો પણ નથી.
જો યુરોપ કે અમેરિકામાં જાઉ તો લાખોનો ખર્ચ થઇ જાય. તમારા ઇન્ડિયામાં પરિસ્થિતિ કેવી છે?’ ‘મેરા ભારત મહાન. અહીં જગતભરના શ્રેષ્ઠ ડોકટરો છે અને દુનિયામાં કયાંય ન હોય એટલી સસ્તી સારવાર છે.’
‘તમે શું કરો છો? આઇ મીન, તમે શેના નિષ્ણાત...?’
‘હું સોનોલોજિસ્ટ છું. છેલ્લાં પચીસ વર્ષથી અમદાવાદમાં ખાનગી પ્રેકિટસ કરી રહ્યો છું. સંતોષ થાય એટલી કમાણી છે .’
‘તો પછી આ મેડિકલ ટૂરિઝમનું કામ કરવાનો મકસદ?’
‘પૈસા કમાવાનો તો નહીં જ. અલબત્ત, હું મારી કન્સિલ્ટંગ ફી અવશ્ય લઉ છું, બાકી ખરો આશય પરદેશના દર્દીઓને સાચું માર્ગદર્શન અને સર્વોત્તમ સારવાર પૂરી પાડવાનો છે. પૈસાની લેતી-દેતીમાં હું વચ્ચે પડતો નથી. દર્દીને જો તકલીફ પડે તો વચ્ચે હું જ ઊભેલો હોઉ છું.
ડો. શરદ શાહે બહુ ઓછાં વાકયોમાં ખૂબ મોટી વાત કહી નાખી. નાઇજીરિયન રોઝીને એમની વાત ગમી ગઇ. એણે ઇન્ડિયા આવવાની તારીખ નક્કી કરી નાખી. પછી ફરીથી ડો. શરદ શાહનો ફોન લગાડયો, ‘ડોકટર, હું આવી રહી છું. મારા માટે કોઇ સારી હોટલનો સિંગલ બેડવાળો રૂમ બુક કરાવી રાખશો?’
‘કેમ સિંગલ બેડનો કમરો? તારી સાથે બીજું કોઇ નથી આવતું? એની રિલેટિવ્ઝ? એની ફેમિલી મેમ્બર?’
‘ના, તમે છો ને? પછી મારે બીજા કોઇની શી જરૂર છે? અને હું એકલી જીવવા અને ફરવા માટે ટેવાયેલી છું, ડોકટર. આઇ એમ અનમેરિડ. હું વ્યવસાયે વકીલ છું. આઇ એમ કમિંગ, ઓ.કે.?’ રોઝીએ ફોન કાપી નાખ્યો.
‘થોડાં દિવસ પછી રોઝી ખરેખર અમદાવાદના આંગણે ઊતરી પડી.
ડો. શરદ શાહ અને એમના પત્ની મીનુબહેન એરપોર્ટ પર એને ‘રીસવિ’ કરવા માટે ગયા. એને લઇ આવ્યા અને હોટલમાં ગોઠવી પણ દીધી. રોઝી કાળી હતી, નાઇજીરિઅન હબસી હતી, પણ નમણી અને પાતળી હતી. બસ એક માત્ર તકલીફ ચશ્માંની હતી.
એ જો નીકળી જાય તો રોઝી ખરેખર રોઝ જેવી સુંદર લાગવા માંડે. બીજા દિવસ ડો. શરદ શાહ રોઝીને લઇને આંખના નિષ્ણાત ડોકટર પાસે ગયા. એની તપાસ કરાવી. બીજા બે ડોકટરોનો અભિપ્રાય પણ મેળવી લીધો. કસીને ભાવ-તાલ નક્કી કર્યો. પછી લેસર ટેકિનક દ્વારા રોઝીની આંખોના નંબરો દૂર કરવાની સારવાર શરૂ કરી. બહુ ઝડપથી ખૂબ સારું પરિણામ મળી ગયું. રોઝીનાં ચશ્માં ગયા. એની ખુશાલીને કોઇ સીમા ન રહી.
આટલા દિવસમાં તો રોઝી અને ડો. શાહના પત્ની પાક્કી બહેનપણીઓ જેવાં બની ગયાં. હોટલનો કમરો તો નામ પૂરતો રહ્યો, બાકી રોઝી તો આખો દિવસ મીનુભાભીની સાથે જ ફરતી હોય. સવારનો નાસ્તો, બપોરનું લંચ અને પછી દિવસભરનું શોપિંગ.
રાતનું ભોજન પતાવીને પછી જ એ હોટલભેગી થાય. આખા ઘર સાથે એને માયા બંધાઇ ગઇ. એક સાંજની વાત. રોઝી અને મીનુબહેન બંગલાના કમ્પાઉન્ડમાં બગીચાના હીંચકા ઉપર બેસીને અલક-મલકની વાતો કરતાં હતાં, ત્યાં અચાનક રોઝી બોલી પડી, ‘મીનુભાભી, આઇ વોન્ટ ટુ બિકમ મમ્મા! મારે એક બાળક જોઇએ છે.’
મીનુબહેન સ્તબ્ધ, ‘બાળક? પણ તું તો કુંવારી છે. પહેલાં તારે લગ્ન કરવું પડે, પછી...’ ‘નો! નો! આઇ ડોન્ટ વોન્ટ ટુ મેરી. મને લગ્નના નામ માત્રથી નફરત છે. પણ મને બાળકો ગમે છે.’
‘તો પછી દત્તક...’ ‘ના, દત્તક પણ નહીં, મારે તો પ્રેગ્નન્ટ થવું છે, નવ મહિનાની ગર્ભાવસ્થાનું સુખ માણવું છે, પ્રસિૂતની પીડા વેઠવી છે અને પછી મારી કૂખમાંથી અવતરેલાં સંતાનને ફિડિંગ કરાવવું છે.’ રોઝીની આંખમાં પાગલપન હતું અને શબ્દોમાં ઝંખના.
‘મને તો લાગે છે કે તું ગાંડી થઇ ગઇ છે, પણ વાંધો નહીં, આપણે મારા પતિને વાત કરી જોઇએ.’ મીનુબહેનને મૂંઝવણમાંથી માર્ગ કાઢયો. રોઝી શરમાઇ ગઇ. ‘ભાભી, તમે જ વાત કરી લો ને! ડો. શાહ મારા વિશે શું ધારશે?’
બીજા દિવસે સવારે બંને સ્ત્રીઓ ડરતી, શરમાતી, સંકોચાતી ડો. શરદ શાહને મળી. નાસ્તાના ટેબલ પર વાત થઇ. ડો. શાહ હસી પડયા, ‘અમારા દેશ માટે આ વાત આંચકાજનક મનાય છે, પણ તારો દેશ જુદો, તારો વેશ જુદો અને તારી માન્યતાઓ જુદી. પણ તું નાઇજીરિયા પાછી જઇને કોઇ પુરુષ કેમ શોધી નથી લેતી?’ ‘ના, મારે ઇન્ડિયન પુરુષનું બેબી જોઇએ છે. તમે કાયદાની ગૂંચ વિશે ચિંતા ન કરશો. હું વકીલ છું અને અમારા દેશનો કાયદો જાણું છું. સ્ત્રી કુંવારી હોય તો પણ જો ધારે તો મા બની શકે છે.’ રોઝીની આંખોમાં ભારતીય બાળકની મા બનવાનો દ્દઢ સંકલ્પ તરવરતો હતો.
‘રોઝી, હું તને બીજી કોઇ રીતે તો મદદ નહીં કરી શકું, પણ મારી પાસે વિજ્ઞાને આપેલો ઉપાય મોજૂદ છે. હું તને કોઇ સારા ગાયનેકોલોજિસ્ટ પાસે લઇ જઇ શકું. એ તને કોઇ અજાણ્યા વીર્યદાતાના શુક્રાણુની મદદથી ગર્ભવતી બનાવી શકે. અમે એને કત્રિમ વીર્યદાન કહીએ છીએ. તું જો રાજી હોય તો...’ રોઝી રાજી હતી. ડો. શરદ શાહે એને પૂરો એક મહિનો અમદાવાદમાં રાખી. સોનોગ્રાફીની મદદ વડે રોઝીનું અંડબીજ કયા દિવસે છૂટું પડે તે જાણ્યું. પછી ગાયનેકોલોજિસ્ટ મિત્રને ત્યાં જઇને એને આર્ટિફિશિઅલ ઇન્સેમિનેશનની સારવાર અપાવી દીધી.
અપેક્ષિત પરિણામ મેળવ્યા બાદ રોઝી નાઇજીરિયા જવા માટે રવાના થઇ. એરપોર્ટ પર મૂકવા ગયેલા મીનુબહેને રોઝીને પૂછી લીધું, ‘અલી, સાચું કહેજે, તેં શા માટે નાઇજીરિઅન પુરુષને બદલે ઇન્ડિયન પુરુષના બીજ ઉપર પસંદ ઊતારી?’
‘હું જુઠ્ઠું નહીં બોલું, ભાભી! હકીકત એ છે કે અમારા નાઇજીરિયાના પુરુષો તદ્દન બદમાશ હોય છે, જયારે ઇન્ડિયન પુરુષો... બધાં જ સંસ્કારી, સારા અને સ્ત્રીઓને મદદ કરવાની ભાવનાવાળા હોય છે. મારા શરદભાઇ જેવા!’ રોઝીએ ભીની-ભીની આંખે ડો. શાહ સામે જોયું. ડો. શરદ શાહ હસ્યા, ‘ચાલ, હવે બહુ નજર ન બગાડ! તારી દેહલતા ઉપર અમે કલમ કરી આપી છે, હવે ગુજરાતી આંબો નાઇજીરિયામાં પણ ઊગવાનો જ છે. કેરી આવે ત્યારે અમને જાણ કરવાનું ભૂલતી નહીં. ગૂડ લક!’‘ (શીર્ષક પંકિત: ‘બાબુ’)

મિલનની એ ક્ષણોને વર્ણવી શકતો નથી, જયારે શરમભારે ઢળેલી આંખડીનું મૌન બોલે છે

‘વિશ્રામ મહેતાની ત્રણ ટપાલ છે.’ આટલું બોલીને ‘રેપીડ કુરિયર સર્વિસ’માંથી આવેલો છોકરો ‘ઓનેસ્ટી ફાઇનાન્સ કંપની’ના રિસેપ્શન કાઉન્ટર ઉપર ત્રણ પરબિડીયા મૂકી ગયો. ચાંપલી રિસેપ્શનિસ્ટ સોનિયા સ્ત્રી -જાતિની હોવા છતાં મૂછમાં હસી, પછી પટાવાળા દેવજીને બોલાવીને હુકમ કર્યો, ‘આ ત્રણેય કવરો આઠ નંબરના ટેબલ પર પહોંચાડી આવ!’
દેવજી નારણ સોલંકી પટાવાળો હોવા છતાં દેવાનંદના વહેમમાં હતો. ત્રણ કટકે હલતો, હાલતો, ડોલતો, લચકાતો ને ઝટકાતો એ ત્રણ ટપાલો સાથે વિશ્રામ મહેતા સુધી પહોંચી ગયો અને ગરદન ઝૂકાવીને બોલ્યો, ‘યે આપકે લિયે હૈ, સર, ઔર એક બાત યાદ રખના, કલ પહલી તારીખ હૈ. એપ્રિલ મહિને કી..!’
આખી ઓફિસ તોફાની હતી. પાંસઠ વર્ષના લાભુકાકાથી લઇને પાંત્રીસ વર્ષના પ્રદીપભાઇ, નાક વગરનો નરેશ, ગુરુદીપ, પોતાની જાતને આર.કે. તરીકે ઓળખાવતો રમણ કાંતિલાલ અને સામેના કાઉન્ટર પર કામ કરતી ચાલીસ વર્ષની નર્મદાને નરગિસ બનવા માટેનું પ્રોત્સાહન આપતો સુબ્રમણ્યમ ઊર્ફે સુબ્બુ.
આખી ઓફિસમાં આંખ ઠરે એવી એક જ ચીજ હતી, વિનસ રૂપારેલ. ચોવીસ વર્ષની સૌંદર્યમૂર્તિ વિનસને જોઇને વિશ્રામને કાળઝાળ ગરમીમાં વગડા વચ્ચે ઊભેલી મીઠા જળની પરબ યાદ આવી જતી હતી. અદ્ભુત કાયાની માલિકી ધરાવતી એ કુંવારી યુવતી બહુ સંકોચપૂર્ણ અને શાલીનતાપૂર્ણ રીતભાત ધરાવતી હતી. વિશ્રામ સાથે પણ એ કામથી કામ જેવો વહેવાર રાખતી હતી. એને જોઇને વિશ્રામ શ્વાસ લેવાનું પણ ભૂલી જતો હતો એ વાતની ખબર વિનસને હશે કે કેમ એની ખબર કોઇનેય ન હતી.
દેવાનંદ પહેલી એપ્રિલની ચેતવણી આપીને ગયો, એ પછી તરત વિશ્રામે પેપર કટર વડે એક પછી એક પરબીડિયું ફોડવાની શરૂઆત કરી. પહેલો પત્ર મુંબઇથી હતો. ટેલિગ્રામ જેવું ટૂકું આદેશાત્મક લખાણ હતું : ‘કંપનીના બોસ રવિવારે બપોરે અઢી વાગે ત્યાં પહોંચી રહ્યા છે. એમને રિસીવ કરવા માટે વિશ્રામ મહેતાએ રેલવે સ્ટેશને હાજર રહેવું.’
લખાણ વાંચીને વિશ્રામ સાવધ થઇ ગયો. એના કાનોમાં ‘એપ્રિલફૂલ’નો ધમધમાટ ચાલુ થઇ ગયો. એણે બીજું પરબીડિયું ખોલ્યું. અંદરથી કાગળ સરી પડયો : ‘મિ.વિશ્રામ મહેતા, ઓફિસના તમામ કર્મચારીઓ તરફથી તમને આગોતરા પડકાર સાથે સામૂહિક ચેતવણી આપવામાં આવે છે, આવતી કાલે એપ્રિલની પહેલી તારીખ છે. અમે તમને બોકડો બનાવવાનું નક્કી કરી નાખ્યું છે.
તમે તમારી જાતને બહુ ચાલાક સમજો છો, માટે અમે તમને એક નહીં, પણ બબ્બે વાર ‘ફૂલ’ બનાવવાના છીએ. લાગી શરત? જો અમે નિષ્ફળ જઇશું તો સાંજે સાત વાગે શહેરની બહાર આવેલી ‘હોટલ અન્નપૂર્ણા’માં અમે તમને ડિનર જમાડીશું. જો તમે મૂર્ખ બની ગયા, તો ડિનરનો ખર્ચોતમારે ભોગવવો પડશે.’ લખાણની નીચે લાભુકાકાથી લઇને સોનિયા સુધીના તમામ સળીબાજોની સહીઓ હતી. અલબત્ત, વિનસ એમાંથી બાકાત હતી. એ સંસ્કારી છોકરી ભાગ્યે જ આવાં કાવતરાઓમાં ભળતી હતી.
વિશ્રામ વિમાસણમાં પડી ગયો. પહેલા પત્રનો છેદ આ બીજા પત્રથી ઊડી જતો હતો. મુંબઇથી આવી રહેલા બોસને રિસીવ કરવા માટે બપોરની સળગતી ધૂપમાં સ્ટેશને જઇને ઊભા રહેવું એટલે એપ્રિલફૂલ નંબર વન બની જવું. પણ ન જવામાંયે જોખમ હતું. કંપનીના કડક બોસ બે-ચાર મહિને જયારે પણ આ શહેરમાં પધારતા હતા, ત્યારે એમને લેવા જવાની જવાબદારી વિશ્રામના ભાગે જ આવતી હતી. આ વખતે મજાક માનીને જો પોતે ન જાય, તો કદાચ આ નોકરી જતી રહે એવી શકયતા હતી. ટૂંકમાં એક વાર તો ‘એપ્રિલફૂલ’ બનવાનું નક્કી જ થઇ ગયું!
‘બીજી વારની શકયતા આ ત્રીજી ટપાલમાં કેદ હોવી જોઇએ’ એવું બબડીને વિશ્રામે કવર ફોડયું. એના આશ્ચર્ય વચ્ચે અંદરથી સુગંધનો દરિયો નીકળી પડયો. કાગળના રંગઢંગ જ કહી આપતા હતા કે એ પ્રેમપત્ર હોવો જોઇએ. ધડકતી છાતી સાથે વિશ્રામે લખાણ વાંચવાનું શરૂ કર્યું, ‘મારી ઝંખનાની સફરના એક માત્ર સરનામા જેવા વિશ્રામ, હું મારી ભગવદ્ગીતા જેવી પવિત્ર છાતી ઉપર હાથ મૂકીને જાહેર કરું છું કે હું તમને પ્રેમ કરું છું. તમારું નામ ભલે વિશ્રામ હોય, પણ મારા માટે તમે વિસામો માત્ર નથી, તમે તો મારું ગંતવ્ય છો, પડાવ નહીં, પણ મંજિલ છો.
મકાનને તો છત હોય, તમે તો મારું આકાશ છો. હું જાણું છું કે તમને પણ હું ગમું છું. પણ તમે સારા છો, સંસ્કારી છો અને આજના યુવાનોમાં જોવા ન મળે તેટલા સંકોચશીલ છો. તમારી સજજનતા તમારા પ્રેમની કબૂલાત કરવામાં તમને આડે આવી રહી છે. પણ હું તમને ગુમાવવા નથી માગતી. મારે તમારા જેવો જ પુરુષ પતિ તરીકે જોઇએ છે. આપણે એક જ ઓફિસમાં સાથે કામ કરતાં હોવા છતાં હું તમને ‘આઇ લવ યુ’ કહી શકતી નથી.
એટલી હિંમત કયાંથી લાવું? છેવટે જીભનું કામ આ કાગળ પાસેથી લેવાનું નક્કી કર્યું છે. આવતી કાલે સાંજે સાત વાગે ‘હોટલ અન્નપૂર્ણા’ માં મળી શકાય? જો તમે મને ચાહતા હશો તો જરૂર આવી જજો. ત્યાં સાંજના સમયે ખાસ ભીડ નથી હોતી. પચીસમા વર્ષના પડાવ ઉપર ઊભેલું એક અબોટ યૌવન એની ચાહતનો અઘ્ર્ય હાથને બદલે હૈયામાં ધરીને તમારી પ્રતીક્ષા કરી રહ્યું હશે. જો તમે નહીં આવો તો હું સમજીશ કે લખચોરાશીમાંનો એક ફેરો ખાલી ગયો છે.’
પત્ર વાંચીને એક ક્ષણ માટે તો વિશ્વાસ પાગલ-પાગલ થઇ ગયો. એના રૂંવે-રૂંવે ‘વિનસ-વિનસ’નો નામોચ્ચાર ફૂટી નીકળ્યો. એનું ચાલે તો એ અત્યારે જ વિનસના ટેબલ પાસે દોડી જાય અને એને આલિંગનમાં જકડી લે. પણ... પણ... એક-બે મુદ્દા બેડી બનીને એના પગને જકડી રહ્યા હતા. એક તો પત્રમાં કયાંય ‘વિનસ’નું નામ ન હતું અને બીજું, આવતી કાલે પહેલી એપ્રિલ હતી. એપ્રિલફૂલ નંબર ટુની તમામ શકયતાઓ આ પ્રેમપત્રમાંથી ઊગી રહી હતી.
માથે હાથ દઇને વિશ્રામ વિચારી રહ્યો : ‘શી દશા કરી છે મારા બેટા આ બદમાશોએ! જાણું છું કે હું એપ્રિલફૂલ બનવાનો છું, તેમ છતાં બેમાંથી એક પણ કામ ટાળી શકાય તેવું નથી. જો બોસને લેવા ન જાઉ તો નોકરી જાય છે અને સાંજે ‘હોટલ અન્નપૂર્ણા’ પર ન પહોચું તો છોકરી ચાલી જાય છે. શું કરું? બબ્બે વાર સામે ચાલીને મૂર્ખ બનવાનું અને ઉપરથી આ દસ જણાને જમાડવાનો ખર્ચ ભોગવવાનો!’
જિંદગીમાં કયારેક આવી દુવિધાપૂર્ણ પરિસ્થિતિ આવતી જ હોય છે, એક તરફ સિંહ અને બીજી તરફ વાઘ! ગમે તે દિશામાં જાવ, મરવું ફરજિયાત. વિશ્રામે વધુ સારું અને વધારે સલામત મોત પસંદ કર્યું. એણે નક્કી કર્યું કે એ બપોરે રેલવે સ્ટેશને પણ જશે અને સાંજે ‘હોટલ અન્નપૂર્ણા’ પર પણ જશે.
..............
રેલવે સ્ટેશને એક કલાક તપ કર્યું. ગાડી આવી, પણ બોસ ન આવ્યા. ગાડી ઊપડી ગયા પછી એક કૂલી આવીને વિશ્રામના હાથમાં કાગળની ચબરખી પકડાવી ગયો, ‘કોઇ સા’બ આકર દે ગયે હૈ.’ વિશ્રામે કાગળ હાથમાં લીધો. એમાં એક ગધેડો ચિતરેલો હતો, જેનો ચહેરો વિશ્રામના જેવો હતો. ગધેડાના પેટ ઉપર લખેલું હતું : હું એપ્રિલફૂલ છું. હા...હા...હા...હા..!
એક વાર તો મૂર્ખ બની ગયો. હવે સાંજનો વારો હતો. પણ ગયા વિના છૂટકો જ કયાં હતો? બરાબર નિર્ધારિત સમયે વિશ્રામ ‘હોટલ અન્નપૂર્ણા’ પર જઇ પહોંરયો. ત્યાં માણસોની ભીડ તો હતી, પણ એનું પરિચિત હોય એવું કોઇ જ ત્યાં હાજર ન હતું. એ કંટાળીને એક ખાલી ટેબલ પાસેની ખુરશીમાં બેસી ગયો. ત્યાં વેઇટર આવ્યો, ‘સર, તમારું જ નામ વિશ્રામ છે?’ ‘હા, કેમ?’
‘લો, આ ચિઠ્ઠી. તમારા માટે છે. કલાક પહેલાં જ પાંચ જણાં આપી ગયા.’
વિશ્રામે વાંરયું, ‘દોસ્ત વિશ્રામ, તારા જેવા ગધેડાઓ દુનિયામાં કેટલા હશે? એક જ દિવસમાં બબ્બે વાર મૂર્ખ બની ગયો ને? એક વાર રેલવે સ્ટેશને અને બીજી વાર અહીં. ‘હોટલ અન્નપૂર્ણા’માં વિનસ પણ નથી અને અમે પણ નથી. હવે અમને જમાડવા માટે ‘હોટલ ડાન્સ એન્ડ ડાઇન’ પર આવી જાવ. વી ઓલ આર વેઇટિંગ ફોર યૂ. હા...હા...હા...હા..!’
અને ત્યાં જ સામેથી વિનસ આવતી નજરે પડી. જોગાનુજોગ જ હશે! પણ એ સીધી જ વિશ્રામના ટેબલ પાસે આવીને ઊભી રહી, ‘વિશ્રામ, તમે? તમે અહીં કયાંથી? હું તો અવાર-નવાર અહીં આવતી હોઉ છું. મારી આ ફેવરિટ જગ્યા છે. પણ તમને કયારેય અહીં જોયા નથી. વ્હોટ એ સરપ્રાઇઝ!’ ‘આમાં સરપ્રાઇઝ જેવું કશું નથી, દેવીજી! હું આજે માણસ નહીં, પણ ગધેડો બનીને આવ્યો છું. લો, વાંચો આ પ્રેમપત્ર, એટલે બધુંય સમજાઇ જશે. કો’કે તમારા નામે મને..! જોકે એમાં તમારું પણ નામ નથી, પણ મને ભ્રમ થયો કે આ રૂપસુંદરી તમે જ હોવાં જોઇએ. એટલે હું ગધેડો બની ગયો, બાકી.’
વિશ્રામ હતાશાગ્રસ્ત બનીને બકવાસ પર ચડી ગયો હતો અને એ દરમિયાન વિનસ પેલો પ્રેમપત્ર વાંચી રહી હતી. જયારે વિશ્રામે બંધ કર્યું, ત્યારે વિનસે બોલવાનું શરૂ કર્યું, ‘વિશ્રામ, આ પત્ર ભલે મેં નથી લખ્યો, પણ એની એક-એક લીટી સાચી છે. કોઇએ પોતાના શબ્દોમાં મારી લાગણીને વાચા આપી છે. તમે ગધેડા નથી, વિશ્રામ! તમે મારા સપનાના રાજકુમાર છો, થનગનતા ઘોડા ઉપર બેઠેલા હણહણતા અસવાર.’ અહીં પ્રેમીઓનું તારામૈત્રક રચાઇ રહ્યું હતું, ત્યારે ‘હોટલ ડાન્સ એન્ડ ડાઇન’માં બેઠેલા કાવતરાખોરો ઊચા-નીચા થઇ રહ્યા હતા. આખરે, સુબ્બુથી ન રહેવાયું, ‘અય્યોયો! કોઇ જાકર તપાસ તો કરો. વો ગઘ્ધા અબ્બી તક આયા કયું નહીં? વો હમકુ તો ફૂલ નહીં બના રહા હૈ ના?’
(શીર્ષકં પંકિત : આદિલ મન્સૂરી)

તારે આ રમત જે રીતે રમવી હો રમી લે ભૂલીશ ના કે તારા પછી મારો દાવ છે

આજ પછી જૉ તારી જબાન પર ગૌતમીનું નામ આવ્યું છે તો તારી જીભ કાપી નાખીશ. કયારેય ઍના ઘર તરફ જૉયું છે, તો આખી જિંદગી માટે આંધળો કરી નાખીશ
પચીસ વર્ષનો ભગીરથ સરકારી નોકરી પૂરી કરીને સાંજના પાંચ વાગ્યાના સુમારે સાઇકલ પર બેસીને ઍના ઘર તરફ આવી રહ્યો હતો, ત્યાં શેરીના નાકે શãકતદાદાઍ ઍને આંતર્યો.
‘અલ્યા ઍ...ય... બામણ..! ઊભો રહે!’ શãકતદાદાનું ફરમાન છૂટે ઍટલે વહેતી હવાઍ પણ થંભી જવું પડે. ભગીરથ તો સાવ પામર જીવ ગણાય. ઊભો રહી ગયો. શãકતદાદાના પહાડ જેવા શરીરની આડશમાં સંતાઈને ઊભેલા ગજૉધરને જૉઇને ભગીરથ સમજી તો ગયો કે મામલો શો હોઈ શકે! પણ વાત તો કરવી જ પડે ઍટલે સાવ ઢીલાઢફ અવાજે ઍણે પૂછી લીધું, ‘શãકતદાદા, વાત શું છે?’
શãકતદાદાઍ આગલી રાતે ઢીંચેલો મહુડો આંખમાં છલકાવ્યો, ‘તું આ ગજૉધરની છોડીના ચક્કરમાં છે ઍ વાત સાચી છે?’
‘દાદા, તમે ધારો છો ઍવું કશું નથી. અમે... પ્રેમ કરીઍ છીઍ. ગૌતમી પણ... મને ચાહે છે. અમે... લગ્ન...’ ભગીરથે ખૂબ પ્રયત્ન કર્યોત્યારે માંડ આટલાં ત્રૂટક-ત્રૂટક વાકયો બોલી શકયો.
અને પછી તરત ભગીરથ પોતે ઊખડી પડેલા ઞાડની જેમ તૂટી પડયો. શãકતદાદાનો ગદા જેવો હાથ ઍના ગાલ ઉપર વિંઞાયો ને ઍની દેહાકૃતિ બદલાઈ ગઈ. કાનમાં તમરા બોલી ગયા. ઍમાં શãકતદાદાની ત્રાડ ઉમેરાઈ ગઈ, ‘બામણની ન્યાત છોડીઓ વગરની થઈ ગઈ છે કે તારે બીજે ઞાંવા નાખવા પડે છે? આજ પછી જૉ તારી જબાન પર ગૌતમીનું નામ આવ્યું છે તો તારી જીભ કાપી નાખીશ. કયારેય ઍના ઘર તરફ જૉયું છે, તો આખી જિંદગી માટે આંધળો કરી નાખીશ! પ્રેમનો ‘પ’ પણ જૉ બોલ્યો છે, તો તારાં હાડકાંનું કચૂંબર કરી નાખીશ!’
‘ભલે! આજ પછી ઍનું નામ પણ લઉં તો હું બે બાપનો!’ ધૂળમાં આળોટતા ભગીરથે વચન આપ્યું. શãકતદાદાના પગ પકડયા. ગૌતમીના બાપ ગજૉધરની પણ માફી માગી લીધી ત્યાર પછી જ શãકતદાદાઍ ઍને ઊભો થવા દીધો. ત્યાં સુધીમાં આખી શેરી ટોળે વળી ગઈ હતી. આટલા બધા પાડોશીઓ અને પરિચિતોની વરચે માનભંગ થવા બદલ ભગીરથને ખૂબ દુ:ખ થયું. સૌથી તીવ્ર આઘાત ઍ વાતનો હતો કે બાજુના ઘરની બારીમાંથી ડોકિયું કરતી ગૌતમી પણ ઍના પ્રેમીની આ અપમાનજનક દશા જૉઈ રહી હતી.
ઍ પછીના પંદર જ દિવસમાં ગૌતમીના બાપે ઉત્તરપ્રદેશમાં આવેલા પોતાના વતનના ગામડે જઇને દીકરીને પરણાવી દીધી. આજથી બત્રીસ વર્ષ પહેલાં વડોદરાના ઍક વિસ્તારમાં બનેલી આ સત્યઘટના. અને ઍ પણ સત્ય કે ભગીરથ આ ઘટના પછી ફરી કયારેય ગૌતમીનું નામ પણ ઍની જબાન પર ન લાવ્યો. બીજી કોઈ સ્ત્રી સાથે લગ્ન કરવાનો તો સવાલ જ ઉપસ્થિત થતો ન હતો. ઍણે પ્રેમ કર્યોહતો. સો ટચના સોના જેવો શુદ્ધ, અણીશુદ્ધ અને પરિશુદ્ધ પ્રેમ. આવા પ્રેમનાં પુનરાવર્તનો નથી હોતાં! ભગીરથે ફાટેલાં કપડાં જેવી જિંદગી થીગડું માયાર્ વિના કાઢી નાખી.
પણ પંદર વર્ષ પછી બીજી ઍક ઘટના બની. ભગીરથને છ બહેનો હતી અને ત્રણ ભાઇઓ હતા. ઍ સૌથી મોટો. ઍનો સૌથી નાનો ભાઈ તZાક ઍના કરતાં પંદર વર્ષ નાનો હતો. ભગીરથ જયારે ચાલીસનો થયો ત્યારે તZાકને ગઘ્ધાપચીસી ફૂટી.
ઍક દિવસ અકાળે ઘરડો દેખાતો ભગીરથ ઍની ખખડધજ સાઇકલ પર બેસીને નોકરીઍ જતો હતો, ત્યાં રસ્તામાં ઍક આઇસક્રીમના પાર્લર પાસે ઍણે ફિલ્મના પડદા ઉપર ભજવાતું હોય ઍવું રોમેãન્ટક ¼શ્ય ભજવાતું જૉયું. ઍનો અતિ પિ્રય લાડકો નાનો ભાઈ તZાક કોઈ આસમાનમાંથી ઊતરી આવેલી અપ્સરા સાથે ઊભો હતો અને આઇસક્રીમ ખાતો હતો.
બંને જણા ઍકબીજાની આંખમાં આંખ પરોવીને પોતપોતાના પાત્રમાં રહેલો આઇસક્રીમ ઍકમેકને ખવડાવી રહ્યાં હતાં. ઍટલી હદે ખોવાઈ ગયાં હતાં કે જગતનું સાનભાન ભૂલી ગયા હતા. ચાર-પાંચ ડગલાં ડગલાં છેટે ઊભેલા ભગીરથભાઈ પણ ઍમને દેખાતા ન હતા.
પહેલી Zાણે તો ભગીરથને નાના ભાઈના આ ‘ધંધા’ જૉઇને ખૂબ ગુસ્સો આવ્યો પણ પછી તરત ઍમણે નોંઘ્યું કે તZાક અત્યારે ખૂબ-ખૂબ ખુશ થઈ રહ્યો હતો. સામાન્ય રીતે ગંભીર પ્રકૃતિનો ગણાતો તZાક આ રૂપના ઢગલાને જૉઇને ખીલી ઊઠયો હતો.
ભગીરથે આ સુખ ભરેલું ¼શ્ય કીકીના કેમેરામાં ‘ãકલક’ કરી લીધું. પછી સાઇકલના પેડલ મારતો ઍ ત્યાંથી ચાલી નીકળ્યો. આખો દિવસ ઍના દિમાગમાં ઍક જ પ્ર‘ ઘોળાતો રહ્યો. આ અપ્સરા કયા ખાનદાનનું સૌંદર્યરત્ન હશે? ઍનાં માવતર કોણ હશે? ઍ બ્રા›ણ હશે કે પછી..?
આ તમામ પ્ર‘ોનો ઉત્તર ઍને સાંજે મળી ગયો. ફરી ઍક વાર પાંચ વાગ્યાનો સમય. ફરીથી ઍ ધૂળિયા શેરીનું ઍ જ નાકું અને દાનવશãકતથી ઊભરાતો ઍ જ શãકતદાદો. સામે ભગીરથનો નાનો ભાઈ તZાક ઊભો હતો. શãકતદાદાઍ ઍની બાજુમાં ઊભેલી અપ્સરાનો હાથ ઞાલીને ત્રાડ નાખી.‘તારંુ નામ તZાક છે?’
‘હ...હ...હા..!’ તZાકના ધ્રૂજતા હોઠોમાંથી તૂટતો શબ્દ નીકળ્યો.‘તું આ તુશીના પ્રેમમાં પડયો છે?’‘હ...હ...હ...’ તZાકે બહુ પ્રયત્ન કર્યોપણ બારાખડીમાં છુપાઈ ગયેલો ‘કાનો’ ન જડયો તે ન જ જડયો.
‘તને ખબર છે આ કોની છોકરી છે? આ મારી દીકરી છે મારી! આ શãકતદાદાની દીકરી, સમજયો? સાત ખોટની ઍકની ઍક છોડી છે. ત્રણ-ત્રણ બૈરાં કયા* ત્યારે માંડ ભગવાને આ તુશી મારા ખોળામાં ફેંકી છે. મારે ઍને તારા જેવા ગુજજુ બામણ જૉડે નથી વરાવવી. અમારંુ યુ.પી. મર્દ વિનાનું નથી થઈ ગયું. આજ પછી જૉ તારી જબાન પર મારી તુશીનું નામ સરખુંય આવ્યું છે, તો તારી જીભ કાપી નાખીશ! ઍની તરફ નજર માંડી છે તો આંખો ફોડી નાખીશ! પ્રેમનો ‘પ’ પણ બોલ્યો છે, તો તારંુ કચૂંબર કરી નાખીશ!’
આટલી ગર્જનાઓ કયાર્ પછી શãકતદાદાઍ જમણો હાથ હવામાં ઊંચો કર્યો, પણ ત્યાં સુધીમાં તો તZાક ઍની જાતે જ ઢગલો થઈ ગયો હતો. તુશી પણ ઍના જાલીમ બાપનો હાથ પકડીને રડવા માંડી, ‘પપ્પા, તZાક સારો છોકરો છે... તમે ઍના પર હાથ ન ઉપાડશો, પ્લીઞ, તમે કહેશો તો હવે પછી અમે...’
અને શãકતદાદો આંખોમાંથી આગ ખેરવતો, જીભ પરથી ગાળો વરસાવતો, તુશીને જમીન પર ઘસડતો, દૂર પડેલી ઍની જીપમાં બેસીને ધૂળ ને ધુમાડાના ગોટા ઉડાડતો અ¼શ્ય થઈ ગયો. ટોળું તZાકની મશ્કરી કરીને વિખેરાઈ ગયું.
ચૂપચાપ આ ¼શ્ય જૉઈ રહેલા ભગીરથે નાના ભાઈને ઊભો કર્યો. ઘરમાં ખેંચી ગયો. છાનો રાખ્યો. પછી પ્રેમથી અને શાંતિથી પૂછ્યું, ‘સવારે જેની સાથે આઇસક્રીમ ખાતો હતો ઍ આ જ છોકરી હતી?’તZાકે માથું હલાવ્યું. પછી આંખો ઞુકાવી દીધી.
‘બહુ પ્રેમ કરે છે તું ઍને?’ ભગીરથે પૂછ્યું. ફરીથી ઍ જ ચેષ્ટા. આ વખતે આંખોની સાથે માથું પણ ઞૂકી ગયું.
‘કેટલા વખતથી ચાલે છે આ બધું?’‘દોઢેક વર્ષથી.’‘તુશી તને ચાહે છે?’
‘હા, હું ઍને ચાહું છું ઍના કરતાં પણ વધુ. ઍ મારા વગર મરી જશે.’ભગીરથ ઊભો થયો. બબડયો, ‘તુશી નહીં મરે, ભાઈ! હું હમણાં આવ્યો.’ આટલું બોલીને ઍ ઘરમાં આવેલી પૂજાની ઓરડીમાં ઘૂસ્યો. ત્યાં મા ભવાનીની મૂિર્ત પાસે પડેલી દાયકાઓ જૂની તલવાર પડી હતી ઍ ઉઠાવી. મ્યાનની બહાર ખેંચી કાઢી. પછી હાથમાં ઉઘાડી તલવાર અને હૈયામાં છુપાવેલો અãગ્ન લઇને ઍ નીકળી પડયો.
‘મોટા ભાઈ...! કયાં જાવ છો?’ તZાકની રાડ નીકળી ગઈ.‘વાઘને ઍની બોડમાં મારવા જઉં છું.’ કહીને ભગીરથે દોટ કાઢી. ત્યારે આખી શેરી આશ્ચર્ય પામીને ઍને જૉઈ રહી. ચાલીસ-ચાલીસ વર્ષથી ગરીબડી ગાય જેવો લાગતો આ ‘બામણ’ અત્યારે પરશુરામ જેવો લાગી રહ્યો હતો.
વાઘની બોડમાં જઇને ઍ ઊભો રહ્યો. શãકતદાદો જયાં રહેતો હતો ઍ બસ્તી જેવો મહોલ્લો હતો. મોટા ભાગના રહેવાસીઓ ઉત્તરપ્રદેશના ભૈયાઓ અને ઠાકુરો હતા.
ભગીરથે શãકતના ઘરની બહાર ઊભા રહીને ત્રાડ નાખી, ‘શãકત! બહાર આવ! હું ભગીરથ, મારા નાના ભાઈ માટે તારી દીકરીનો હાથ માગવા આવ્યો છું. તારી હા હોય તો તુશીને લઇને બહાર નીકળજે. જૉ ના હોય તો હથિયાર લઇને આવજે!’
શãકતદાદો હસતો-હસતો બહાર નીકળ્યો, ‘તું? ઍ ઘેટું તારો ભાઈ છે? તને તો આજથી પંદર વર્ષ પહેલાં ઍક જ ઞાપટ મારીને મેં ધૂળ ચાટતો કરી દીધેલો, યાદ છે તને? આજે તું મને ડરાવવા આવ્યો છે?’
‘ડરાવવા નહીં, શãકત! મારવા માટે આવ્યો છું!’ આટલું કહીને ભગીરથે તલવારનો ઍક જૉરદાર વાર શãકતની ડોક માથે કર્યો. દાદો સહેજ ઞૂકી ગયો ઍટલે જીવી ગયો પણ ભોળા ભૂદેવનો ઘા ઍના ડાબા હાથને ઞટકાવી ગયો. લોહીનું તળાવ છલકાયું. શãકત અશકત બનીને ધરાશયી થયો. ચોવીસ બાટલા ખૂન અને ચાર મહિનાની સારવાર પછી માંડ ઊભો થયો.
સાજૉ થઇને ઘરે આવ્યો ત્યારે ઍને બે વાતની જાણ થઈ, ઍક તો ઍની તુશી તZાકને પરણી ચૂકી હતી અને બીજું, વડોદરા શહેરમાંથી શãકતદાદાની ધાક હંમેશને માટે ખતમ થઈ ગઈ હતી. બીજા દિવસે શãકતદાદો વેવાઈના ઘરે જઇને દીકરી-જમાઈને આશીવાર્દ આપી આવ્યો.
(સિત્તેરના દશકમાં વડોદરામાં બનેલી સત્યઘટના. કોઇની લાગણી ના દુભાય ઍટલે સાચા નામ-ઠામ છુપાવ્યાં છે.)શીર્ષક પંãકત : બાલુ પટેલ