પ્રેમની બાંધી છટાઓ કેશમાં,

પ્રેમની બાંધી છટાઓ કેશમાં,
તું હવે લઇ લે મને આશ્લેષમાં


ઝાંઝરી જરીવાલાએ ખૂબ વિચાર્યા પછી અગમ્યના મસ્તક ઉપર પસંદગીનો કળશ ઢોળ્યો. એ રાતે શહેરભરના યુવાનોએ કાગળ ઉપર આપઘાતો કરી નાખ્યા. હવે એમને પત્ની તરીકે‘મિસ યુનિવર્સ’મળે તો પણ એ દ્વિતીય કક્ષાની જ હશે એટલું નક્કી થઇ ગયું અને અગમ્યના ઘરમાં અજવાળું-અજવાળું થઇ ગયું.


સૂરજની રોશની નારીનો દેહ ધરીને એના શયનખંડમાં ગોઠવાઇ ગઇ, પણ એક મહિનાની અંદર જ ઝાંઝરીને સમજાઇ ગયું કે એણે ભૂલ કરી નાખી હતી. આવનારી ઘટનાઓના એધાણ તો ત્યારે જ મળી ગયા, જ્યારે અગમ્યે‘હનિમૂન’માટે ગોવા જવાનો કાર્યક્રમ રદ કરી નાખ્યો.


જ્યારે ઝાંઝરીએ પૂછ્યું ત્યારે જવાબમાં અગમ્ય રાવણની જેવું અટ્ટહાસ્ય કરીને બોલ્યો,‘હવે શું જવાનું? જે માણવાનું હતું એ તો ગઇ કાલે રાતે આપણા બેડરૂમમાં જ માણી લીધું.’


ઝાંઝરી સ્તબ્ધ બની ગઇ. આ એ જ પુરુષ હતો જે હજુ થોડા કલાકો પહેલાં જ કામદેવની ફોટોસ્ટેટ કોપી બનીને પોતાના અનુભવ સૌંદર્યને લૂંટી રહ્યો હતો! એ દિવસ તો ઝાંઝરીએ જેમ-તેમ કરીને પસાર કરી નાખ્યો. અગમ્ય તો રોજિંદા ક્રમ અનુસાર લગ્ન પછીના બીજા જ દિવસથી કામ પર ચડી ગયો હતો.


રાતના નવ વાગ્યા, દસ વાગ્યા, છેવટે થાકીને ઝાંઝરીએ જ ફોન કરવો પડ્યો, ‘અગમ્ય, તને કંઇ ભાન-બાન પડે છે? આપણાં લગ્નને હજુ એક જ દિવસ થયો છે. મને એમ કે તું આજે વહેલો ઘરે આવી સાંજે મને ક્યાંક ફરવા લઇ જઇશ, પણ તું દસ વાગ્યા સુધી ડોકાયો જ નહીં!’


‘બસ! બસ! બહુ થયું. કચકચ બંધ કર હવે. તું ભલે નવી હોય, પણ મારો બિઝનેસ તો જૂનો છે ને! એમાં ઘ્યાન આપવું જ પડે. મને આવતાં મોડું થશે.’


પછી કંસની જેવું કુટિલ હસીને એણે ફોન પૂરો કર્યો, ‘હું વહેલો પડું કે મોડો, શો ફરક પડે છે? તું ક્યાં નાસી જવાની છે?! હા... હા... હા..!’ લગ્નજીવનના ચોવીસ કલાકમાં જ ઝાંઝરીને વિચાર આવી ગયો,‘આવા રાક્ષસ સાથે આખી જિંદગી કેવી રીતે કઢાશે? ક્યાંક નાસી જઉ?’


જો પરણેલી સ્ત્રીઓ એટલી આસાનીથી નાસી જઇ શકતી હોત, તો અડધું હિંદુસ્તાન અત્યારે પત્ની વિહોણું બની ગયું હોત. આ દેશની નારીઓને ક્યાંક પિયરની ઇજ્જત રોકતી હોય છે, ક્યાંક હિંમતનો અભાવ અને ક્યાંક અધિકારોની જાણકારીનો અભાવ.


ઝાંઝરી રડી પડી અને રહી પડી. આ તો હજુ શરૂઆત હતી. અનંતકાળ સુધી ન અટકે એવી યાતનાની શરૂઆત. એ પોતાના ભાગ્યને કોસતી રહી. લમ્હોંને ગલતી કી ઔર સદિયોંને સજા પાઇ. પશુ જેવા પુરુષ સાથે લગ્ન કરવાનો નિર્ણય એટલે થોડીક ક્ષણોની ભૂલ અને આ જનમટીપ એટલે સદીઓ સુધી ચાલ્યા કરે તેવી સજા.


ઝાંઝરીની ખૂબસૂરતી કોઇ વિશેષણોની મોહતાજ ન હતી. જ્યાં એ પગ માંડતી ત્યાંની માટી પણ સોનેરી બની જતી હતી. એ સ્વયં-સુગંધા હતી, જ્યાંથી પસાર થતી ત્યાંની હવા અત્તર બની જતી હતી. શહેરનો કોઇ વાંઢો એવો ન હતો જે એને પરણવા માટે આતુર ન હતો અને શહેરનો કોઇ પરિણીત એવો ન હતો જે પોતે સહેજ ઉતાવળ કરી નાખી એવા અફસોસ સાથે જીવી ન રહ્યો હોય!


આખું શહેર આ પદમણીને માટે સ્વયંવરનું સભાગહ હતું. ઝાંઝરી વર્તમાનને બદલે જો પાંચ હજાર વર્ષ પૂર્વે જન્મી હોત તો રામાયણનું યુદ્ધ સીતાને બદલે એના માટે ખેલાયું હોત! અફસોસ, આ એકવીસમી સદીની જનકકન્યા રામને બદલે રાવણના ઘરમાં જઇ પડી!


પૂરાં સાત વરસ પસાર થઇ ગયાં. વરસ સાત હતાં, તો યાતનાના પ્રકારો સિત્તેર હતા, અવહેલનાઓ સાતસો હતી અને અપમાનો સાત હજાર હતાં. સવારનો સૂરજ રોજ એક નવું તોફાન લઇને ઊગતો હતો અને રાત રોજ એક નવો આઘાત આપવા માટે આવતી હતી.


છેલ્લો અને સહન ન થઇ શકે તેવો આઘાત હવે આવ્યો. એક દિવસ બપોરે કોઇનો ફોન આવ્યો. અજાણ્યો અવાજ હતો, ‘હેલ્લો! તમે કોણ? મારે મિસિસ અગમ્ય સાથે વાત કરવી છે.’ ઝાંઝરીની છઠ્ઠી ઇન્દ્રિયે એને ચેતવી દીધી, પોતે કોણ બોલી રહી છે એ જણાવવાને બદલે સામે પૂછ્, ‘તમે કોણ?’


‘હું નામ નહીં આપું, પણ એટલું સમજવું પૂરતું છે કે હું તમારો શુભચિંતક બોલી રહ્યો છું’, ‘હું ઝાંઝરી બોલું છું, અગમ્યની ધર્મપત્ની. એ તો મુંબઇ ગયા છે. બે દિવસ માટે. બિઝનેસના કામ અંગે.’


‘અજાણ્યો અવાજ હસ્યો, ‘હું જાણું છું કે અગમ્ય ક્યાંય નથી ગયો. એ અત્યારે‘હોટલ રિવર સાઇડ’માં એની પર્સનલ સેક્રેટરી મારિયાની સાથે ‘વેલેન્ટાઇન ડે’મનાવી રહ્યો છે. બિઝનેસને બદલે સાઇડ બિઝનેસ જમાવી રહ્યો છે. અગમ્યને ધર્મપત્ની કરતાં આ અધર્મપત્નીમાં વધારે રસ છે.’


ઝાંઝરીને સમજાયું નહીં કે એ શું કરે! છતાં એ પૂછી બેઠી,‘મને કેમ વિશ્વાસ પડે કે તમે સાચું જ બોલી રહ્યા છો?’


‘સત્યને સાબિતીઓની ગરજ નથી હોતી, છતાંયે જો તમે સાબિતી માગતો હો, તો અત્યારે જ નીકળી પડો.‘હોટલ રિવર સાઇડ’ના રૂમ નંબર પાંચસો બેમાં બે શરીરો એક બનીને સૂતાં છે. ફોન મૂકું છું, તમે અગમ્યને ન મૂકશો!’


ઝાંઝરી કપડાં બદલવા માટે પણ રોકાઇ નહીં. રિક્ષામાં બેસીને નીકળી પડી. દસ મિનિટ પછી એ હોટલના કમરાના બારણા પાસે હતી અને એની આંગળી ‘ડોરબેલ’ઉપર હતી. બારણું ખૂલ્યું. અંદર ચાદર લપેટીને સૂતેલી નિર્વસ્ત્ર છોકરી હતી અને ટોવેલ પહેરેલો અગમ્ય હતો.


‘આ હું શું જોઇ રહી છું? તું તો મુંબઇ જવાનું કહીને..?’ ઝાંઝરીએ રૂમમાં પ્રવેશીને બારણું આડું કરી દીધું. એ મામલો સમજાવટથી હલ કરવા ઇચ્છતી હતી. પણ રાવણ નફ્ટ સિદ્ધ થયો.


‘અચ્છા! તો તને ખબર પડી જ ગઇ. મારા દુશ્મને ચાડી ફૂંકી દીધી લાગે છે.’


‘દુશ્મનની વાત છોડ, આ તારી બહેનપણીની વાત કર!’


‘શી ઇઝ મારિયા. માય પર્સનલ સેક્રેટરી કમ માય...’ ‘કેમ? એ પછીનો યોગ્ય શબ્દ જડતો નથી? ગુજરાતીમાં એને લફરું કહેવાય છે એ પણ તને મારે જ કહેવું પડશે?’ ઝાંઝરીની આંખોમાંથી તણખા ખર્યા.


એને વધુ આઘાત એ વાતનો લાગ્યો હતો કે મારિયા દેખાવમાં સાવ જ સાધારણ હતી. એકવડિયો બાંધો, સપાટ વક્ષ, લાંબો પિત્તળના કુંજા જેવો ચહેરો, તીણું નાક અને ચૂંચી આંખો. એ પૂછી બેઠી, ‘ક્યાં હું કેસરનો આંબો! અને ક્યાં આ ખાખરાનું ઝાડ?! તને આનામાં શું રસ પડ્યો?’


‘તને એ નહીં સમજાય, ઝાંઝરી! હા, તારી વાત સાચી કે મારિયામાં રસ પડે એવું ખાસ કશું જ નથી. પણ મારા જેવા પુરુષને બધું ચાલે. ટાઇમપાસ માટે બધું જ ચાલે. પત્ની તરીકે ઘરમાં તારા જેવી અપ્સરા હોય પછી બહાર તો ગમે તે ચાલે.’


‘પણ બહાર આવું બધું ચલાવવું શા માટે પડે?’, ‘તું હવે હદથી આગળ વધી રહી છે. સમજતી કેમ નથી? ઘરમાં સુંદર સોફાસેટ હોય એનો અર્થ એવો થોડો છે કે ઘરની બહાર જઇએ એટલે મારે ઊભા જ રહેવાનું? જે મળે એની ઉપર બેસી લેવાનું, પછી એ ગાદીવાળી રિવોલ્વિંગ ચેર હોય કે પતરાની ખુરશી!


જા, હવે તું ઘરે ચાલી જા, મારા હવનમાં હાડકું નાખતી બંધ થા! આ લક્ઝુરિયસ સ્યૂટનું ભાડું જાણે છે? પાંચ હજાર રૂપિયા વસૂલ કરવા દે. અને તને મેં પૈસા ખર્ચતા ક્યારે રોકી છે? યુ ઓલ્સો એન્જોય યોરસેલ્ફ!’


અગમ્ય જે અંદાજમાં બોલતો હતો એમાં શરાબની અસર છલકાતી હતી. ઝાંઝરી પાછી વળી ગઇ. કોઇ પણ સંસ્કારી સ્ત્રી ક્યારેય માત્ર કોરા સેક્સને ઝંખતી નથી હોતી, એની ઝંખના કેવળ પ્રેમની હોય છે. આવો પ્રેમ જ્યારે પતિ પાસેથી ન મળે ત્યારે જ એ બીજા પુરુષનું શરણું શોધે છે.


ઝાંઝરીએ વધુ છ મહિના કાઢી નાખ્યા. એની સાડા સાત વર્ષની પનોતી પૂરી થઇ ગઇ. ત્યારે એની જિંદગીમાં એક પુરુષનો પ્રવેશ થયો. પુકાર પંડ્યા એ શહેરમાં નવો જ આવેલ હતો. કોલેજમાં લેક્ચરર હતો.‘રઘુવંશ’ના અજ જેવો સોહામણો હતો અને‘અભિજ્ઞાન શાકુંતલમ્’ના દુષ્યંત જેવો રસિક હતો. ઝાંઝરી માટે તો એ કલ્પનાપુરુષ હતો. બંને હૃદયની આપ-લે કરી બેઠાં.


‘શુભચિંતક’તો અગમ્યના પણ હોય ને? કોઇએ નનામો ફોન કરી દીધો,
‘અગમ્ય, તારી પત્ની અત્યારે પ્રો.પુકાર પંડ્યાના ઘરની પાછળના બગીચામાં બેઠી છે. રંગે હાથ પકડવી હોય તો પહોંચી જા!’અગમ્ય પહોંચી ગયો.


શુભચિંતકની વાત સાચી નીકળી. ઝાંઝરી અને પુકાર સાબમરતીના કાંઠેથી ક્ષિપ્રાના કિનારે પહોંચી ગયાં હતાં. પુકાર ઢળતા સૂરજની સાક્ષીએ પ્રેમિકાને ‘મેઘદૂત’ના યક્ષની તડપ સમજાવતો બેઠો હતો.


અગમ્યે ત્રાડ પાડી,‘કુલટા! પાપીણી! બેશરમ! છતે ધણીએ પારકા પુરુષ સાથે બેસીને વાતો કરતાં તને..?’


‘હું બેઠી છું, સૂતી નથી.’ઝાંઝરીએ કહ્યાં વિના રૂમ નંબર પાંચસો બે વિશે કહી નાખ્યું. અગમ્ય સમજી ગયો કે આ લોકો અભદ્ર હાલતમાં ઝડપાયાં ન હતાં, એણે ઝાંઝરીને મૂકીને પુકારને પકડ્યો, ‘કેટલાં વરસથી આ બધું ચાલી રહ્યું છે?’


સ્વસ્થ પુકાર નફિકરું હસ્યો,‘મારે આ શહેરમાં આવ્યાને હજુ બે જ મહિના થયા છે.’


‘બે મહિનામાં તેં એવું શું જાદુમંતર કરી નાખ્યું કે મારી ઝાંઝરી તારી પાછળ પાગલ થઇ ગઇ?’


‘બુદ્ધિના બળદ! મેં બે મહિનામાં શું કર્યું એ પ્રશ્ન અસ્થાને છે. સવાલ એ છે કે તેં સાડા સાત વરસમાં શું કર્યું કે ઝાંઝરી જેવી પતિવ્રતા સ્ત્રી મારી પાસે આવી ગઇ? તારી જાતની અંદર ડોકિયું કર! જવાબ જડી જશે.


સાથે બે વાત મારી પણ સાંભળતો જા. મને ડરાવવાની કોશિશ ન કરતો. હું અખાડિયન છું. તારું જડબું ભાંગી નાખીશ અને બીજું હજુ સુધી અમારા સંબંધો માત્ર લાગણી સુધી સીમિત રહ્યા છે. જો શક્ય હોય તો સુધરી જા. તારી ઝાંઝરી ફરી પાછી તારી મહેફિલમાં રણકવા માટે તૈયાર છે. સ્ત્રીને પરણવાથી કામ નથી ચાલતું, એને જીતવી પણ પડે છે.’


(શીર્ષક પંક્તિ : બી.કે.રાઠોડ)

એ ભલે મોડા ફળે, થોડા ફળે,

એ ભલે મોડા ફળે, થોડા ફળે,
આંગળીને કો’ક દી ટશિયા ફળે


‘વેલેન્ટાઇન ડે’ના દિવસે ઉન્મેષા ઉપર ગ્રીટિંગ્ઝનો વરસાદ વરસ્યો. જે છોકરાઓ એનાં ક્લાસમાં ભણતાં ન હતા, એ પણ આવીને ‘હેપ્પી વેલેન્ટાઇન ડે’ ‘વિશ’ કરી ગયા. ‘વિશ’ કરવાનું તો માત્ર બહાનું, બાકી એ રીતે એમની પોતાની ખાનગી ‘વિશ’ જાહેર કરી ગયા.


શહેરનાં સૌથી મોટાં બિલ્ડરનો દીકરો વરુણ કોલેજના ઝાંપા આગળ જ ઊભેલો હતો. જેવી ઉન્મેષા નજરે પડી કે તરત જ એ આગળ વઘ્યો. એનાં હાથમાં મોંઘુ કાર્ડ મૂકી દીધું. ઉન્મેષાએ ઉત્સુકતાવશ કાર્ડ ઊઘાડ્યું તો અંદરથી સંગીતના મધુર સ્વરો ગૂંજી ઊઠ્યા. ગુલાબની પાંખડીઓ સરી પડી. અને કાનમાં વરુણના શબ્દો અથડાયા, ‘વિલ યુ પ્લીઝ બી માય વેલેન્ટાઇન, ઉન્મેષા?’


ઉન્મેષાએ ન હા પાડી, ન ના પાડી. ‘થેંક્સ ફોર ધી કાર્ડ’ કહીને એ આગળ વધી ગઇ. પીઠ ઉપર વરુણની આજીજી અથડાણી, ‘કાર્ડ ફેંકી ન દઇશ, ઉન્મેષા! સાચવી રાખજે. એક હજાર રૂપિયા ખર્ચ્યા છે મેં એના માટે.’


ઉન્મેષા કેટલાંને યાદ રાખે? એની હાલત આજે સ્વયંવરમાં ફરવા નીકળેલી રાજકુંવરી જેવી હતી. થોડાં ડગલાં ચાલી ત્યાં ગુલમહોરનાં ઝાડ નીચે ઊભેલા ચિન્મય ચોક્સીએ સોનેરી ધાગામાં લપેટાયેલું હીરાજડિત કાર્ડ એનાં હાથમાં મૂકી દીધું, ‘આ તો હજુ શરૂઆત છે, આ કાર્ડમાં લખેલી શુભેચ્છા જો સંબંધમાં પલટાઇ જશે, તો હું તને આખેઆખી હીરાથી મઢી દઇશ. યુ નો, મારા ડેડ આ શહેરનાં સૌથી મોટા જ્વેલર છે!’


આર્ચીના મોંઘા-મોંઘા ગ્રીટિંગ-કાર્ડમાંથી ઊઠતી કૃત્રિમ શુભેચ્છાઓનો વરસાદ ઝીલતી અને ભેટમાં અપાયેલા ગુલાબના ફૂલોથી મહેક-મહેક થાતી ઉન્મેષા કોલેજની પરસાળ વીંધીને ક્લાસરૂમમાં દાખલ થઇ, એ સાથે જ એનું હૃદય જનરેટરની જેમ ‘ધક-ધક’ કરતું જોરથી ધબકવા માંડ્યું. બીજી બેન્ચ ઉપર ઉપાસક બેઠો હતો. ઉપાસક આચાર્ય. કોલેજનો સૌથી વધુ તેજસ્વી અને સૌથી વધુ સંસ્કારી યુવાન.


ઉન્મેષાને ઉપાસક ગમતો હતો. પણ એની એક વાત પ્રત્યે ઉન્મેષાને સખત ચીડ હતી, ઉપાસક ભારે બોચિયો હતો. અભ્યાસ, વાંચન અને પરીક્ષા સિવાય એને બીજી એક પણ વાતમાં રસ ન હતો.


ઉન્મેષાની હાલત વિચિત્ર હતી. આખી કોલેજના છોકરાંઓ એનાં સૌંદર્ય પાછળ મરતા હતા, જેની ઉન્મેષાને પરવા ન હતી અને એ પોતે જેને ચાહતી હતી એ ઉપાસકને ભણવા સિવાય બીજા કશામાંય રસ ન હતો.


‘હાય!’ કહીને ઉન્મેષાએ ઉપાસકનું ઘ્યાન ખેંચ્યું. એની બરાબર આગળની બેન્ચ ઉપર જઇને એ બેસી ગઇ. નોટબુક પાટલી ઉપર મૂકી. પર્સ બાજુમાં મૂક્યું. હાથમાં રહેલા ડઝનબંધ ગ્રીટિંગ-કાર્ડઝ અને ફૂલો ઉપાસક તરફ ધરીને એ બોલી ઊઠી, ‘જો ને, ઉપાસક! બધાને ‘વેલેન્ટાઇન ડે’ વિશ કરવા માટે માત્ર હું જ દેખાઉ છું.’


‘એ તો સારું કહેવાય ને? બધાંને તું ગમતી હોઇશ, તો જ આટલો ખર્ચ કરતાં હશે ને? પતંગિયા હોય કે ભમરા, એ ક્યારેય બનાવટી ફૂલોની આસપાસ મંડરાવાનું પસંદ નથી કરતા. તારું સૌંદર્ય અસલી છે, ઉન્મેષા!’ ઉપાસકના શબ્દોમાં સાચી પ્રશંસા અને નિર્ભેળ સાત્વિકતા ઝલકતી હતી.


‘તો પણ એક જણ તો એવો છે જેને મારી તરફ જોવાની ફુરસદ નથી.’ ઉન્મેષાએ નારાજગી સભર નિ:સાસો નાખીને કહી દીધું.


ઉપાસકે ચોપડીમાંથી માથું હટાવીને એક નજર ઉન્મેષાનાં દેહવૈભવ ઉપર ઠેરવી. એની આંખોમાં એક ક્ષણ પૂરતો પુરુષ સહજ આવેગ ઊઠ્યો, જે એણે તરત જ શમાવી લીધો. પણ આટલું બોલ્યા વગર તો એ ન જ રહી શક્યો, ‘ઉન્મેષા, તાજમહેલ તો એનો એ જ છે, કોઇ એને જોઇને કવિતા કરે, કોઇ ન પણ કરે. એનો અર્થ એવો નથી થતો કે એને તાજ નથી ગમતો. તારા રૂપમહેલ તરફ જોવાની કોઇને ફુરસદ ન હોય તો એવું ન માનીશ કે એને તારામાં રસ નથી.’


‘રિયલી?! યુ મીન... ઉપાસક...તને હું ગમું છું?!!’ ઉન્મેષા રોમાંચથી ઊછળી પડી. એનાં હાથમાંથી કાર્ડઝ અને ફૂલો નીચે પડી ગયા.


‘ઉન્મેષા, આપણે અહીં ભણવા માટે આવીએ છીએ, પ્રેમની વાતો કરવા માટે નહીં. તારી જાતને સંભાળ! અને મને આ કેમેસ્ટ્રીના પાઠમાં ઘ્યાન કેન્દ્રિત કરવા દે. પરીક્ષા નજીક આવી રહી છે.’ ઉપાસકે જાણે સામે ઊભેલી ઉન્મેષાનાં ભડભડ સળગતાં સૌંદર્ય-ભડકા ઉપર બરફ જેવું ઠંડું પાણી રેડી દીધું!


પોતાનાં વિખરાયેલા અરમાનો અને સપનાનાં ટુકડાઓ વિણતી હોય એમ હતાશ ઉન્મેષા જમીન ઉપર પડેલા કાર્ડઝ અને ફૂલો ભેગા કરી રહી.


કોલેજની ટેલન્ટ ઇવનિંગ નજીક આવી રહી હતી. યુવાનોએ એમાં ભાગ લેવા માટે પડાપડી કરી મૂકી. જેણે કદીયે બાથરૂમમાં પણ ગાવાની હિંમત નહોતી કરી એવો યુવાન સ્ટેજ પરથી ગીત ગાવા માટે હવાતિયા મારવા માંડ્યો.


કોઇને ‘સોલો’ ગીત ગાવામાં રસ ન હતો, દરેકની અંતિમ ઇચ્છા ઉન્મેષાની સાથે ‘ડ્યુએટ’ જ ગાવાની હતી. આખરે એકાદ બડભાગીની ઇચ્છા ફળીભૂત થઇ, બાકીના ભગ્ન હૃદયી પ્રેમીજનોએ મુકેશજીના કરુણ ગીતો ગાઇને સંતોષ માની લીધો.


એ વખતે પણ ઉન્મેષાએ ઉપાસક પાસે જઇને પોતાના દિલની વાત રજૂ કરી હતી, ‘ઉપાસક, તું મારી સાથે એક રોમેન્ટિક ડ્યુએટ ગાઇશ? મને ખબર છે કે તારો અવાજ બહુ સરસ છે.’


‘ગાવા માટે માત્ર અવાજની નહીં, ઇચ્છાની પણ જરૂર હોય છે.’ કહીને ઉપાસક હસ્યો હતો, પછી એ લાઇબ્રેરી તરફ વળી ગયો હતો, ‘હું તને ગીત માટે શુભેચ્છા આપું છું, ઉન્મેષા! તું મને પરીક્ષાની તૈયારીઓ માટે શુભેચ્છા આપી શકે છે. ઓલ ધી બેસ્ટ ટુ યુ!’


‘ઓલ ધી વેરી બેસ્ટ, ઉપાસક!’ ઉન્મેષા ફળફળતા નિ:સાસાના પડીકામાં લપેટાયેલી શુભેચ્છા આપીને ઉપાસકને એનાથી વિરુદ્ધ દિશામાં જતો જોઇ રહી. આવું જ નાટકની બાબતમાં પણ બન્યું. કોલેજનાં વાર્ષિકોત્સવ વખતે નાટકનું આયોજન કરવામાં આવ્યું. ત્રિ-અંકી સોશિયો-રોમેન્ટિક-કોમેડી નાટક હતું.


હિરોઇનના પાત્ર માટે ઉન્મેષાની પસંદગી સર્વાનુમતે થઇ ગઇ હતી. એનાં પ્રેમી તરીકે કોલેજમાં ભણતાં તમામ યુવાનો રીતસર ઊમટી પડ્યા. એમાં પ્રો. બાટલીવાલાએ પેપર ફોડી નાખ્યું, ‘નાટકમાં દસ-બાર જેટલાં ઇન્ટિમેટ દ્રશ્યો પણ છે.


હિરોઇનને આલિંગનમાં જકડવાના, ગરમા-ગરમ સંવાદો ફટકારવાના, એનાં દેહ સાથે ગણતરીપૂર્વકની છૂટ લેવાનાં ખાસ દ્રશ્યો નાટકમાં સામેલ કરાયા છે. જે છોકરો હીરો તરીકે પસંદ થશે એને તો જાણે કે દસ કરોડની લોટરી લાગી ગઇ એમ જ સમજી લ્યો! જો એનામાં આવડત હોય તો નાટકનો પ્રેમ વાસ્તવિક સંબંધમાં પલટાઇ જતાં વાર કેટલી?’


આ વાત ઉન્મેષાનાં કાન સુધી પણ પહોંચી ગઇ. અને ઉન્મેષા પહોંચી ગઇ ઉપાસક પાસે, ‘હું નાટકમાં ભાગ લઇ રહી છું.’


ઉપાસક હસ્યો, ‘મને ખબર છે. સાંભળ્યું છે કે તારા પ્રેમી બનવા માટે હોડ જામી છે. તને ભેટવા માટેના ‘ઓન’ બોલાઇ રહ્યા છે. શેરમાર્કેટ કરતાં બ્લેકમાર્કેટ તેજીમાં છે.’


‘મારો જીવ જાય છે અને તને મશ્કરી સૂજે છે? હું તને વિનવવા આવી છું. મારો પ્રેમી તું બન.’ ઉન્મેષા એવી રીતે બોલી ગઇ કે એને ખુદનેય સૂધ ન રહી કે એ નાટક માટે વિનવતી હતી કે જીવન માટે!


‘સોરી, ઉન્મેષા! હું અહીં વિદ્યાર્થીની ભૂમિકા ભજવવા માટે આવ્યો છું, કોઇનાયે પ્રેમીની ભૂમિકા અદા કરવાનો ન તો મારી પાસે સમય છે, ન ઇચ્છા! હું તને શુભેચ્છા આપું છું કે શ્રેષ્ઠ અભિનય માટેનું પ્રથમ ઇનામ તને મળે. તું મને ‘વિશ’ કર કે વાર્ષિક પરીક્ષામાં પ્રથમ ક્રમે હું જ...’


અને આંસુનો ઘૂંટ પીને ઉન્મેષા પીઠ ફેરવી ગઇ. અલબત્ત, શુભેચ્છા લઇને અને શુભેચ્છા આપીને.


બંનેની શુભેચ્છાઓ ફળી પણ ખરી. ઉન્મેષાનો અભિનય ખૂબ જ વખણાયો. રોકડ ઇનામ, જાજરમાન ટ્રોફી અને પ્રોફેસરોથી માંડીને પ્રેક્ષકો સુધીના તમામની પ્રશંસા એને જ મળી. અને એક મહિના પછી પરીક્ષાઓ આવી, ત્યારે ઉપાસકના નામનો ડંકો વાગી ગયો.


ઉન્મેષા સેકન્ડ ક્લાસ સાથે પાસ થઇ હતી, ઉપાસક આખી યુનિવર્સિટીમાં પ્રથમ જાહેર થયો હતો અને વેલેન્ટાઇન-ડેના દિવસે પાગલ થયેલા પેલા તમામ નબીરાઓ નપાસ થયા હતા.
છોકરીઓએ તો બીજું શું કરવાનું હોય? એમાંય તે ઉન્મેષા જેવી રૂપસુંદરીએ? કોલેજ પૂરી કરીને રાજકુંવરી ઘરે બેઠાં. એનાં પપ્પાએ મુરતિયાની શોધ ચાલુ કરી.


આખી જ્ઞાતિમાંથી કોઇ સારો, શિક્ષિત, સંસ્કારી અને દેખાવડો છોકરો જડતો ન હતો. પૈસાદારો તો ઘણાં હતા, પણ ભણેલાં છોકરાઓ ક્યાં હતા? દિવસો, અઠવાડિયાં અને મહિનાઓ પસાર થઇ ગયા.


ઉન્મેષા જીનવસાથીની બાબતમાં સમાધાન અને બાંધછોડ કરવાની તૈયારી પર આવી ગઇ હતી, ત્યાં અચાનક એક સાંજે ઉપાસક એનાં બંગલે આવી ચડ્યો. ઉન્મેષા એકલી જ હતી. ‘ઉન્મેષા, મને આઇ.આઇ.એમ, અમદાવાદમાં પ્રવેશ મળી ગયો છે. એ માટેની પ્રવેશ પરીક્ષામાં હું ટોપર રહ્યો છું. મારી કારકિર્દી હવે નક્કી થઇ ગઇ છે.’


ઉન્મેષા ઉદાસીભર્યું હસી, ‘કોંગ્રેચ્યુલેશન્સ! મને ખુશખબર આપવા આવ્યો છે?’


‘ના. આવતા રવિવારે ચૌદમી ફેબ્રુઆરી છે. એટલે હું આજે તને મળવા આવ્યો છું. હૈયાનું કાર્ડ અને પ્રેમનું ગુલાબ લઇને તને પૂછવા આવ્યો છું : ઉન્મેષા, વિલ યુ બિકમ માય વેલેન્ટાઇન, પ્લીઝ? તું જો હા પાડે, તો આવતી કાલે મારા પપ્પા તારા ડેડીને મળવા માટે આવે. અને આવતા રવિવારે...’


(શીર્ષક પંક્તિ : હિતેન આનંદપરા)

એક અફવા છે ભયંકર શહેરમાં

એક અફવા છે ભયંકર શહેરમાં,
અશ્રુઓ સારે છે પથ્થર શહેરમાં


સાબ, અબ મૈં આપકો કૈસે સમઝાઉ કિ...’ આટલું બોલતાંમાં તો મિ. કપૂરના કપાળમાં પૃથ્વીના ગોળા પરનાં અક્ષાંશ-રેખાંશ જેવા લીટાઓ પડી ગયા. થોડી વાર સુધી શૂન્યમાં તાકી રહ્યા પછી એમણે વાક્ય પૂરું કર્યું, ‘મૈં આપકો કૈસે સમઝાઉ કિ મૈં અપની વાઇફસે કિતના પ્યાર કરતા હૂં? આપકે લિયે તો વો સિર્ફ એક મરીઝ હૈ, લૈકિન મેરે લિયે તો વો મેરી ઝિન્દગી હૈ. આપ ઉસે બચા લો, સા’બ, બચા લો...’


મારી કમનસીબી એ હતી કે હું જાણતો હતો કે મિસિસ કપૂરનાં પ્રાણ બચી શકે તેમ નથી. એમને ગર્ભાશયના મુખનું કેન્સર થયું હતુ, જે અંતિમ તબક્કામાં હતું. આ હકીકત અમને ડોક્ટરોને હતાશ કરી મૂકે તેવી હોય છે.


દરદીની જિંદગી ખતમ થવાની કગાર ઉપર છે એવું જાણતા હોવા છતાં અમારે યંત્રવત્ એની સારવાર કરતા રહેવું પડે છે પણ આ ખાસ કિસ્સામાં રોમાંચક વાત એ હતી કે મિ.કપૂર એમની પત્નીને અનહદપણે ચાહતા હતા. દરેક પતિએ મરી ગયેલી મુમતાઝ પાછળ તાજમહેલ બંધાવવો જરૂર નથી, જીવતેજીવ પત્નીની સારવાર કરાવવી એ ઘણી વાર શાહજહાં કરતાંયે વધુ મહાન કામ બની જતું હોય છે.


મારી ઉમર ત્યારે ચોવીસ વર્ષની હતી. હું અમદાવાદની વી.એસ. હોસ્પિટલના ગાયનેક વિભાગમાં પોસ્ટગ્રેજ્યુએશન કરી રહ્યો હતો. વિશ્વભરમાં પ્રખ્યાત એવા ડો.નાડકર્ણી સાહેબના યુનિટમાં હું રેસિડેન્ટ ડોક્ટર તરીકે ફરજ બજાવતો હતો. એ જમાનામાં ‘ચિનાઇ મેટરનિટી વિભાગ’માં કામનો બોજો અને દરદીઓનો ધસારો આજના કરતાં અનેક ગણો વધારે રહેતો હતો.


ગાયનેક વોર્ડની બહાર એક નાનકડા ઓરડામાં કેન્સરના દરદીઓને રાખવામાં આવતાં હતાં. જો હું ભૂલતો ન હોઉ તો ચાર-પાંચ દરદીઓને સમાવી શકાય એટલી જ સગવડ હતી. કેન્સરની સારવાર પણ આજના જેવી આધુનિક ન હતી. કીમોથેરાપીની શોધ હજુ કાગળ ઉપર હતી.


ઘણી બધી બહેનોને રેડિયમ મૂકવાની વાત તો મને પણ યાદ છે. મિસિસ કપૂર આ જ વોર્ડમાં દાખલ થયેલાં એક મરણોન્મુખ મરીઝ હતાં. એમનું પોતાનું નામ વાસંતીદેવી. મિ. કપૂરને કાયમ ડોક્ટરો અને નર્સિંગ સ્ટાફ સામે ફરિયાદો રહ્યા કરતી હતી. એમને થયા કરતું હતું કે અમે વાસંતીદેવીની સારવાર જે રીતે કરવી જોઇએ એ રીતે કરી રહ્યા ન હતા. એટલે એમનું મોં હંમેશા દિવેલ પીધું હોય એવું જ જોવા મળતું હતું.


એ મહેતરની શિકાયત વોર્ડબોય આગળ રજૂ કરતા, ‘દેખો ના ભૈયા, આજ વો મંગુબાઇને સંડાસ ઠીક તરહસે સાફ નહીં કિયા. અબ ઇન્સાન જાયેં તો જાયે ભી કૈસે? તુમ લોગોકો ક્યા પડી હૈ? મરીઝ સિર્ફ મરીઝ હોતા હૈ. લૈકિન મેરી તોં વો બીવી હૈ. અબ મૈં કૈસે સમઝાઉ કિ મૈં અપની વાઇફસે કિતના પ્યાર કરતા હૂં!’


પછી એ જ વોર્ડબોયની વિરુદ્ધમાં ફરિયાદ લઇને મિ. કપૂર નર્સની પાસે પહોંચી જતા, ‘ગુડ મોર્નિંગ, સિસ્ટર! દરઅસલ બાત યે હૈ કિ વો ચંપકને આજ...’


બપોરે દોઢ વાગ્યે મિ.કપૂર મને પકડતા, ‘ગુડ આફ્ટર નૂન, ડોક્ટરસા’બ! ખાના ખા લિયા ક્યા?’


‘નહીં, અભી બાકીં હૈ.’ હું નવા એડમિશનોના કેસપેપર ભરતો હોઉ, એટલે માથું ઊચું કર્યા વગર જ ટૂંકાણમાં પતાવી દઉ. પણ મિ. કપૂરની તો હજુ શરૂઆત હોય, ‘સા’બ ઇસ ડિપાર્ટમેન્ટમેં આપ અકેલે હૈ જો કામ કરતે હૈ. બાકી સબ મુફ્તકા પગાર ખાતે હૈ.’


‘કપૂર સા’બ, ઐસા નહીં હૈ, સબસે જ્યાદા કામ તો હમારી નર્સ બહનેં કરતી હૈં...’


‘અજી છોડીયે, સા’બ! વો જો મંજુલા નર્સ હૈ ના, વો જીસકો આપને સુબહ દસ બજે મેરી વાઇફ કો ઇન્જેક્શન દેનેકે લિયે બોલા થા...’ પછી ડાચા ઉપર દિવેલનો છંટકાવ કરીને વાક્ય પૂરું કરે, ‘ઉસને અબ તક ઇન્જેક્શન નહીં દિયા હૈ. અબ ઉસકે લિયે તો વો સિર્ફ એક મરીઝ હૈ, લૈકીન મેરી તો... અને પછી રોજિંદો તકિયા કલામ ટપકે:’ ‘મૈં આપકો કૈસે સમઝાઉ કિ મૈં અપની વાઇફસે કિતના પ્યાર કરતા હૂં!’


એ માણસની પ્રકૃતિ જ ફરિયાદ કરવાની હતી. ક્યારેક મને વિચાર આવતો કે મિ. કપૂર મારી વિરુદ્ધમાં પણ ફરિયાદ કરતા હશે કે નહીં! આ સવાલનો જવાબ એક દિવસ મળી ગયો. સવારના રાઉન્ડ માટે ડો.નાડકર્ણી સાહેબ આવ્યા ત્યારે ધીમા અવાજમાં મને સૂચના આપતાં કહ્યું, ‘શરદ, ધેર ઇઝ એ પેશન્ટ ઇન કેન્સર વોર્ડ. હર નેઇમ ઇન્ડ મિસિસ કપૂર. ઇઝ શી અન્ડર યોર કેર?’


‘યસ, સર.’ ‘આઇ વોર્ન યુ.’ સાહેબે ટૂંકમાં પતાવ્યું, ‘યુ ટેક પ્રોપર કેર ઓફ ધેટ પેશન્ટ. હર હસબન્ડ મે ક્રિએટ પ્રોબ્લેમ્સ ફોર યુ.’


હું વિચારમાં પડી ગયો. ડો.નાડકર્ણી સાહેબ મારા ‘બોસ’ હતા, મને બરાબર ઓળખતા હતા. ક્યારેય કામની બાબતમાં મારા વિશે કોઇ દરદી તરફથી ફરિયાદ એમણે સાંભળી ન હતી. આજે પહેલીવાર એમણે મને ચેતવણી આપી હતી કે મિ. કપૂરથી મારે સાવચેત રહેવું, નહીતર એ માણસ મને મુશ્કેલીમાં મૂકી શકે છે.


હું રક્ષણાત્મક મુદ્રામાં આવી ગયો, ‘સર, તમે એ પેશન્ટનો કેસપેપર જોઇ શકો છો. રોજ કમ-સે-કમ બે વાર હું વાસંતી કપૂરને એટેન્ડ કરું જ છું. વાત રહી એનાં સાજા થવાની. એમાં તો તમે પણ જાણો છો કે આપણે ગમે તેટલું કરીએ, તો પણ એ લાંબું ખેંચશે નહીં.’


‘હું જાણું છું. માટે તો તારો ખુલાસો નથી પૂછતો. ફક્ત એટલું જણાવું છું કે...’ ડો.નાડકર્ણી સાહેબને અંગ્રેજીમાં બોલવાનો શોખ હતો, ‘મિ.કપૂર ઇઝ એ હાઇલી ઇન્ફ્લુઅંશિઅલ પર્સન એન્ડ હી ઇઝ વેરી ક્રેઝી ટૂ...! જસ્ટ બિવેર ઓફ હિમ.’


હું સચેત થઇ ગયો. વાસંતીદેવીનાં ખાટલાની મુલાકાતો વધારી દીધી. જેટલીવાર ગાયનેક વોર્ડમાં કોઇ પણ દરદીને જોવા જઉ એ દરેક વખતે કેન્સર વોર્ડમાં ડોકિયું કરતો આવું. વાસંતીદેવી ભલી સ્ત્રી હતી. એ પોતાનાં અંતને સૂંઘી ગઇ હતી. ક્ષીણ કાયા અને કેન્સરની અસહ્ય યાતના લઇને એ પથારીમાં પડી રહેતી હતી.


હું એમની ‘પલ્સ’ તપાસતાં પૂછી લઉ, ‘કૈસા લગતા હૈ આપકો? કોઇ શિકાયત હૈ? કોઇ પરેશાની? સબ લોગ આપકી સારવાર તો ઠીક ઢંગસે કરતે હૈં ના?’ જવાબમાં એ ફિક્કી નિસ્તેજ આંખોમાંથી હતાશાભર્યું સ્મિત ફેંકીને જવાબ આપતી, ‘સબ ઠીક હૈ. કિસીસે કોઇ શિકાયત નહીં.


આપ પાંચ-સાત બાર યહાં આનેકી તકલીફ કયોં ઊઠાતે હૈ, ડોક્ટરસા’બ? સિર્ફ એક બાર આયેંગે તો ભી ચલેગા.’ આ સંવાદ ચાલતો હોય ત્યારે મિ.કપૂર લુચ્ચું શિયાળ બનીને ખાટલાની બીજી બાજુએ ઊભેલા હોય. એમનો ચહેરો કહી આપે કે એમની અપેક્ષા હજુ પણ વધારે છે.


એક-બે વાર એ બબડી પણ ગયેલા, ‘ઇસમેં ઐસા હૈ કિ કેન્સર કે મરીઝ કો દેખને કે લિયે એક ખાસ ડોક્ટર હોના ચાહિયે. ઐસા ડોક્ટર જો ચૌબીસો ઘંટે મરીઝ કે પાસ બૈઠા રહે. મૈં આપકો કૈસે સમઝાઉ કિ મૈં અપની વાઇફસે કિતના...?’


હદ તો ત્યારે આવી ગઇ જ્યારે આ શિકાયત-સમ્રાટે ડો.નાડકર્ણી સાહેબને પણ છોડ્યા નહીં. એક સાંજે સાહેબનો મારા પર ફોન આવ્યો, ‘શરદ, યે આદમી ઇન્સાન હૈ યા...? ઉસને મેરે ખિલાફ કમ્પ્લેન્ટ કી હૈ. મૈં દિનમેં સિર્ફ એક હી બાર વી.એસ. મેં આતા હૂં...ઔર મિસિસ કપૂરકો સિર્ફ એક મિનટમેં દેખકર ચલા જાતા હૂં....ઐસી કઇ બાતેં ઉસને મેરે ખિલાફ મેન્શન કિ હૈ. ઉસકો સમઝાઓ કિ મૈં ફૂલ ટાઇમર નહીં હૂં... મૈં સિર્ફ ઓનરરી હૂં...’


હકીકત એમ હતી કે મિ. કપૂર એક રાષ્ટ્રીય કંપનીમાં ઉચ્ચ અધિકારી હતા. એમની વગ ભારે હતી. એટલે એ સતત બીજા લોકોને દબાવવાની પેરવીમાં જ રહેતા હતા. એમની પત્ની કેન્સરગ્રસ્ત હતી એ ઘટનાનો પણ તેઓ દુરુપયોગ કરી રહ્યા હતા. મને ખબર નથી કે નાડકર્ણી સાહેબે સત્તાવાળાઓ સમક્ષ શો ખુલાસો રજૂ કર્યો હશે, પણ મિ. કપૂરની હેરાનગતી ચાલુ જ રહી.


હવે એણે ડો.નાડકર્ણી સરનાં ભદ્ર ખાતેના પ્રાઇવેટ ક્લિનિક ઉપર પહોંચી જવાનું શરૂ કર્યું. આટલા મોટા વિશ્વસ્તરના ગાયનેકોલોજિસ્ટ આગળ ‘નર્સ મારી વાઇફને સ્પંજિંગ નથી કરતી’ કે ‘રાત્રે દસ વાગ્યે આપવાની ગોળી અગિયાર વાગ્યે આપી’ આવી ક્ષુલ્લક ફરિયાદો લઇને જવામાં મિ.કપૂરને જરા પણ શરમ નહીં આવતી હોય?!


ધીમે ધીમે નાડકર્ણી સાહેબને એના માટે નફરત થઇ ગઇ, એમણે કર્મચારીને સૂચના આપી દીધી, ‘મિ. કપૂરકો મેરે કમરે મેં આને મત દેના. ઉસે કહ દો કિ અગર મુજસે મિલના હો, તો વી.એસ. મેં મિલે, મેરે પ્રાઇવેટ ક્લિનિક મેં નહીં.’ આવું વર્તન સમજી શકાય તેમ હતું. સાહેબના ખાનગી નર્સિંગ હોમમાં દરદીઓની ભીડ જામેલી હોય, સાહેબ એમને તપાસે કે મિ. કપૂર સાથે માથાફોડ કરે?


પણ મિ.કપૂરે આનોયે રસ્તો ખોળી કાઢ્યો, એણે ટેલિગ્રામ કરવાનું શરૂ કર્યું. એ જમાનામાં મોબાઇલ ફોન તો હતા નહીં, એટલે મિ.કપૂર પોસ્ટ ઓફિસમાં જઇને લાંબા-લચક લખાણોવાળા તાર રવાના કરે.


તાર ઓફિસ પણ લાલ દરવાજા વિસ્તારમાં જ આવેલી હતી ને સાહેબનું ક્લિનિક પણ ભદ્ર વિસ્તારમાં: નાડકર્ણી સાહેબ ત્રાસી ગયા, ‘શરદ, યે આદમી સનકી હૈ. મૈં તો તંગ આ ચૂકા હૂં. ઉસે કૌન સમઝાયે કિ હમ અપની તરફસે બહેતરીન કોશિશ કર રહે હૈં, અગર ઇસસે બહેતર સારવાર ચાહિયે તો વો અપની વાઇફકો બમ્બઇ ક્યું નહીં લે જાતા?’


અને એક દિવસ વાસંતીદેવીએ દેહ છોડી દીધો. એમની અંતિમ ક્ષણોમાં અમારું આખું યુનિટ ખડેપગે એમની પાસે હાજર હતું. ઓક્સિજન, બ્લ્ડ ટ્રાન્સફ્યુઝન, પ્રાણરક્ષક ઇન્જેક્શનો વગેરેમાંથી કશું જ અમે બાકી રાખ્યું ન હતું. એ સાત્ત્વિક સ્ત્રીએ સંતોષ અને શાંતિપૂર્વક વિદાય લીધી.


પણ આશ્ચર્યની વાત એ હતી કે એનાં પતિ મિ. કપૂર ક્યાંય દેખાતા ન હતા. નાડકર્ણી સાહેબે પૂછ્યું ત્યારે ત્યાં હાજર એમની પુત્રીએ કડવાશભરી રીતે માહિતી આપી, ‘ડેડી તો અપની રખૈલકે પાસ બૈઠે હોંગે. અબ મૈં આપકો કૈસે સમઝાઉ કિ ડેડી મેરી મમ્મીકો જરા સા ભી પ્યાર નહીં કરતે થે! વે તો સિર્ફ દિખાવેકે લિયે આતે થે ઔર આપ સબકે લિયે હંગામા કરકે ચલે જાતે થે.’


સાહેબે કહ્યું, ‘બેટી, મરીઝ કા મૃતદેહ હમ કિસકો સૌપેંગે? તુમ્હારે પાસ અગર મિ. કપૂરકી ગર્લફ્રેન્ડકા ફોન નંબર હો તો...’ છોકરીએ ના પાડી. એની પાસે સરનામું હતું, ફોન નંબર ન હતો. મારાથી ધીમા અવાજમાં બોલી જવાયું, ‘સર, હમ મિ. કપૂર જહાં બૈઠે હૈ, ઉસ એડ્રેસ પર ટેલિગ્રામ કર સકતે હૈ..!’
(શીર્ષક પંક્તિ : આકાશ ઠક્કર)

લાગણી મારે છે પોતું, ઝંખના ઝાડુ અને,

લાગણી મારે છે પોતું, ઝંખના ઝાડુ અને,
આંસુઓ પાણી ભરે છે, પાંચ રૂપિયા રોજ પર

એણે પ્રોફેસરને પૂછ્યું, ‘સર, મે આઈ કમ ઈન?’ એટલામાં તો વર્ગખંડમાં બેઠાં હતાં એ બધાં જ છોકરા-છોકરીઓ હસી પડ્યાં. એ સહેજ મોડો પડ્યો હતો એટલે પ્રવેશવાની પરવાનગી માગતો બારણાં વચ્ચે ઊભો હતો. જે કારણે વિદ્યાર્થીઓને હસવું આવ્યું હતું એ જ કારણથી પ્રોફેસરને ગુસ્સો આવ્યો.


એમણે અવાજમાં કટાક્ષ ભેળવીને પૂછ્યું, ‘આવો, મહાશય! આપ કોલેજમાં પધાર્યા છો કે કવિ સંમેલનમાં?’ વિદ્યાર્થીના શરીર ઉપરનાં વસ્ત્રો ખરેખર બીજા બધાના કપડાં કરતાં અલગ પડી જતાં હતાં. પહોળી મોરીનો પાયજામો, ચોળાયેલો સફેદ લેંઘો, ઊભી લીટી જેવું શરીર, માથા પર ઝાડી-ઝાંખરાં ઊગ્યાં હોય તેવા દેખાતા વાળ, પગમાં સસ્તામાં સસ્તા કાળી પટ્ટીના ચંપલ અને ખભે ટીંગાતો ખાદીનો બગલથેલો.


દેશભરની તમામ ભાષાઓના તમામ કવિઓને લાગુ પડી શકે તેવો આ ડ્રેસકોડ હતો. ફક્ત ગળામાં એક પાટિયું લટકાવવાનું બાકી રાખ્યું હતું કે ‘હું કવિ છું.’


સાહેબનો પ્રશ્ન ‘આપ કોલેજમાં પધાર્યા છો કે કવિ સંમેલનમાં?’ના જવાબમાં વિદ્યાર્થીએ દિમાગનો ચમકારો બતાવ્યો, ‘કવિ છું અને કોલેજમાં આવ્યો છું.’


‘નામ?’ પ્રોફેસરે દાઢમાં પૂછ્યું.


‘જાલીમ જેતપુરી.’


પ્રોફેસરે માથું ધુણાવ્યું ‘આવાં નામ તે હોતાં હશે? લાવ, તારું આઈકાર્ડ બતાવ!’ છોકરાએ બગલથેલામાંથી કાર્ડ શોધી કાઢ્યું, સાહેબના હાથમાં આપ્યું. પ્રોફેસરે બરાડો પાડ્યો, ‘આમાં તો માલવ સોની લખેલું છે.’


‘એ મારું મૂળ નામ છે, જાલીમ જેતપુરી મારું તખલ્લુસ છે. હું જેતપુરનો છું એટલે જેતપુરી અને કવિતાઓ જાલીમ જેવી લખું છું એટલે....’ બધાંને મઝા પડી ગઈ, આ નમૂનો આખું વર્ષ મોજ કરાવશે એ વાતની ખાતરી થઈ ગઈ.


એમની ધારણા ખોટી ન પડી. માલવના રંગઢંગ તો હાસ્યપ્રેરક હતા જ, એનાં વાણીવર્તન પણ અજીબો-ગરીબ હતાં. એ મન ફાવે ત્યારે કોલેજમાં આવતો, મન ફાવે ત્યારે ચાલ્યો જતો. ઝભ્ભો-લેંધો- બગલથેલો એ એનો કાયમી પોશાક. કવિરાજ જાલીમસિંહ મોટા ભાગનો સમય ક્લાસરૂમને બદલે કોલેજના બગીચામાં પડ્યા-પાથર્યા રહે.


લીલા ઘાસની જાજમ ઉપર ઊંધા પડીને કાગળ ઉપર કવિતા અવતાર્યા કરે. દસ-પંદર કવિતાઓ ફાડીને ફેંકી દીધા પછી માંડ એકાદ કવિતાથી એમને સંતોષ થાય. એ પછીના બુધવારે કોલેજના વોલમેગેઝિનમાં એ કવિતા વાંચવા મળે. કવિ હંમેશાં ગઝલો ઉપર જ હાથ અજમાવતા.


જાલીમ જેતપુરીને જશ આપવા માટે એક વાત કબૂલ કરવી પડે, એમની ગઝલો જાનદાર જોવા મળતી હતી. દીવાલ પરના નોટિસ બોર્ડ જેવા કાચના બારણાથી બંધ થયેલા વોલમેગેઝિનમાં જાલીમની ગઝલ વાંચવા માટે સતત પંદર-પંદર દિવસ લગી ભીડ જામેલી રહેતી. આ ભીડમાં છોકરાઓ જેટલી જ સંખ્યા છોકરીઓની પણ જોવા મળી હતી.


આ છોકરીઓમાં એક હતી તસવ્વુર ઝવેરી. તસવ્વુરને છોકરી ન કહેવાય, એને તો ‘સુંદરી’ કહેવી પડે. તસવ્વુર એની પાંચ બાય દસની હાઇટને કારણે બીજી તમામ છોકરીઓથી અલગ તરી આવતી હતી. એનું ફિગર આંતરરાષ્ટ્રીય સ્તર પ્રમાણે પરફેક્ટ ટેન માર્કાવાળું હતું.


વર્ષો સુધી એના મમ્મી-પપ્પા આફ્રિકામાં હતાં. હવે ઇંગ્લેન્ડમાં સ્થાઇ થઇ ગયાં હતાં. આને કારણે તસવ્વુરનું અંગ્રેજી કોઇ અંગ્રેજ કરતાં પણ વધારે તેજ હતું. એના શાનદાર વ્યક્તિત્વ આગળ તમામ છોકરા - છોકરીઓ ઝાંખાં પડી જતાં .


આવી તસવ્વુર એકવાર ભીંતપત્ર લખાયેલી એક તરોતાજા ગઝલ વાંચતી હતી, ત્યાં પાછળથી કોઇનો અવાજ સંભળાયો, કેવી લાગી ગઝલ ? ખાલી વાંચો જ છો કે પછી સમજી પણ શકો છો ?


તસવ્વુરે વાળની પોની ટેઇલ ઉછાળીને પાછળ જોયું તો માલવ સોની ઉર્ફે શાયર જાલીમ જેતપુરી સ્વયં જોવા મળ્યા. તસવ્વુરે ઇંગ્લિશ મીડિયમવાળી છોકરીઓ ઉછાળે એ રીતે ખભા ઉછાળ્યા, વેલ, ગુજરાતી ઇઝ માય મધર ટંગ.


એ પણ તમારે અંગ્રેજીમાં બોલવું પડે છે ? માલવે કટાક્ષ કર્યો. તસવ્વુર હસી પડી, તમે માણસ તો દિલચસ્પ છો. લખો છો પણ ખૂબ સરસ. પણ એક વાત સમજાતી નથી, તમે આવું વિચિત્ર તખલ્લુસ કેમ પસંદ કર્યું છે? જાલીમ જેતપુરી ! એવું લાગે છે જાણે તમે કવિને બદલે કોઇ અંડરવર્લ્ડના માણસ ન હો !’’


માલવ ખડખડાટ હસી પડ્યો. આમ જોવા જાવ તો એ બેય વચ્ચે કશો તફાવત પણ ક્યાં છે ? અંડરવર્લ્ડનો માણસ તમને ગોળીથી ઘાયલ કરે છે, અમે કવિઓ તમને ગઝલથી મારીએ છીએ. બાય ધી વે મારું સાચું નામ માલવ સોની છે. તમારું?


આઇ એમ તસવ્વુર. આટલું કહીને અપ્સરાએ પોતાનો જમણો હાથ લાંબો કર્યો. તસવ્વુર ઝવેરી. નાઇસ ટુ મીટ યુ.


માલવે બેહોશીની અવસ્થામાં આ શબ્દો સાંભળ્યા, કોમાની હાલતમાં એ સંગેમરમરી હાથની માખણ જેવી લીસ્સી હથેળી પોતાના હાથમાં પકડી અને પછી મરતો માણસ જિંદગીના આખરી શબ્દો બોલતો હોય એવી રીતે બબડી ગયો, ‘તસવ્વુર, તમે ઝવેરી ખાનદાનની કન્યા નથી લાગતાં પણ કોઇ મોટા ઝવેરીના ભવ્ય શો રૂમનું જાજરમાન ઝવેરાત લાગો છો. હું... હું... હું... તમને...’


મરતો માણસ મરી જાય પછી શું બોલી શકે ! માલવ પણ આગળ કંઇ બોલી ન શક્યો. એ ચીસો પાડીને કહેવા માગતો હતો, તસવ્વુર તને ખબર નથી કે હું તારી જ જ્ઞાતિનો છું. ન્યાતના એક મેળાવડામાં મેં તને જોઇ હતી, એ પછી જ મેં કવિતા લખવાની શરૂ કરી. મારી જે ગઝલો તને આટલી બધી પ્રિય છે એ તને ઉદ્દેશીને જ લખાયેલી છે.


તારા રોજ દર્શન કરવાના આશયથી તો હું વિજ્ઞાન પ્રવાહ છોડીને આ કોલેજમાં ભણવા આવ્યો છું. આ મારાં કપડાં, આ ઝભ્ભો-લેંઘો અને બગલથેલો એ મારો દેવદાસ જેવો ગેટઅપ નથી, પણ તને પામવા માટેની બાધા છે.


જ્યારે તને હું મેળવીશ, એ પછી જ હું પેન્ટ-શર્ટનો પોશાક ધારણ કરીશ. અને મારી ગઝલો... ! તસવ્વુર, મારામાં એટલી હિંમત નથી કે હું તને ખાનગીમાં એક નાનો, સીધોસાધો પ્રેમપત્ર લખી શકું, માટે જ જાહેરમાં મારે આ ગઝલો લખવી પડે છે. તસવ્વુર હું હું... તને...’


વિશ્વના અગણિત પ્રેમીઓની જેમ માલવ પણ હૈયાની વાતને હોઠ ઉપર લાવી ન શક્યો. પ્રેમનો પ્રવાસ કાપવા માટે હિંમતનાં હલ્લેસાં હોવા જરૂરી હોય છે, જે એની પાસે ન હતાં. અચાનક એને ખબર પડી કે આવાં હલ્લેસાં કો’કની પાસે હતાં.


ત્રીજા વર્ષમાં ભણતા અંગાર પાટડિયા નામના એક માથાભારે યુવાને એક દિવસ તસવ્વુરને મોં ઉપર કહી દીધું, ‘તું મને ગમે છે. મારા પપ્પા અત્યારે તારા ડેડી સાથે ફોન પર વાત કરીને મારા માટે તારો હાથ માગી રહ્યા હશે. મને વિશ્વાસ છે કે તારા ડેડી તને પૂછ્યા વગર લગ્નનો નિર્ણય નહીં જ લે.’’


‘તો?’ તસવ્વુરે અભિમાનમાં ડોક મરોડીને પૂછ્યું.


‘તારા ડેડી તને પૂછે એ પહેલાં મને થયું કે હું જ તને પૂછી લઉ.’’ આમ કહીને અંગાર ઝૂક્યો. રિસેસનો સમય હતો. સેંકડો વિદ્યાર્થીઓની હાજરી હતી. એણે તસવ્વુરનો જમણો હાથ પકડીને મસ્તક નમાવી દીધું, પછી સ્પષ્ટ અવાજે પૂછી નાખ્યું, ‘વિલ યુ મેરી વિથ મી’ અને એ વેકેશનમાં મિસ તસવ્વુર ઝવેરી મિસિસ તસવ્વુર પાટડિયા બની ગઈ.


- - - - -


પાંત્રીસ વર્ષ એ કંઈ ઓછો સમય ન ગણાય. પણ પસાર થઈ ગયાં. ચોળાયેલો ઝભ્ભો-લેંઘો પહેરીને માલવ સોની નામનો એક પંચાવન વર્ષનો પુરુષ રવિવારનું છાપુ વાંચતો બેઠો હતો ત્યાં એનો ફોન રણકી ઊઠ્યો. સામા છેડે કોઈ સ્ત્રીનો અવાજ હતો, પૂછી રહી હતી, ‘કોણ માલવ? કહી શકે છે કે હું કોણ બોલી રહી છું.’


અડધી ક્ષણનાયે વિલંબ વગર માલવે એને ઓળખી કાઢી, ‘તસવ્વુર! તું ક્યાંથી? તું અને અંગાર તો લગ્ન પછી ક્યાંક પરદેશ ચાલ્યાં ગયાં હતાં ને!’


‘ઓસ્ટ્રેલિયામાં. અત્યારે પણ ત્યાં જ છીએ. માલવ, મારે તને મળવું છે. હું અત્યારે તારા શહેરમાં આવી છું. આજે બપોરે ત્રણ વાગ્યે ‘હોટલ હેવનબ્લૂ’ના રૂમ નંબર પાંચસો આઠમાં આવી શકીશ? જો આવે તો પંચાવનને બદલે ફરી પાછો વીસ વર્ષનો બનીને આવજે અને તારા જેટલા ગઝલસંગ્રહો બહાર પડ્યા હોય તે સાથે લઈને આવજે. તસવ્વુર વિલ બી ડેસ્પરેટલી વેઇટિંગ ટુ સી યુ.’


ત્રણના ટકોરે માલવ તસવ્વુરના કમરામાં હાજર હતો. હાથમાં માત્ર એક જ ગઝલસંગ્રહ હતો, ‘આ તારા માટે છે, તસવ્વુર! ગઝલ લખવાનું મેં વરસોથી છોડી દીધું છે.’


‘કેમ? હું અંગારને પરણી ગઈ એટલે?’ તસવ્વુરે ધારદાર નજરે જોયું. માલવે આંખો ઢાળી દીધી. તસવ્વુર બોલી રહી હતી, ‘તું મને ચાહતો હતો એ વાતની જાણ મને કોણે કરી એ તારે જાણવું છે? મારા પતિએ કરી. હમણાં એકાદ મહિના પહેલાં. એને મારામાં જરા પણ રસ નથી રહ્યો. ઓસ્ટ્રેલિયા જઈને એ ખૂબ કમાયો છે. હવે જાડો, ઢોલ જેવો થઈ ગયો છે.


આખી રાત દારૂ ઢીંચ્યા કરે છે. એક રાતે દારૂના નશામાં જ એ બબડી ગયો. ‘તું તો પેલા કવિને જ લાયક હતી. હું તને ખાલી અમથો ઉપાડી લાવ્યો. સાલ્લો, જાલીમડો તારું રૂપ જોઈ-જોઈને શાયરી લખતો હતો.’ ત્યારે મને ખબર પડી. માલવ, જિંદગીમાં પહેલી વાર તને આમ બંધ કમરામાં મળી રહી છું. કદાચ છેલ્લી વાર પણ હોઈ શકે.


શરીરનાં તોફાનો તો હવે શમી ગયાં છે, પણ મનની ભૂખ હજુ ભાંગી નથી. એક વિનંતી છે : મારી સાથે એક પથારીમાં મને આલિંગીને સૂતાં-સૂતાં તારી બધી જ ગઝલો તું મને સંભળાવીશ? ના ન પાડીશ, માલવ, પ્લીઝ...!


બંધ બારણાં હતાં, બંધ બારીઓ હતી. પડદાઓ પડેલા હતા. આથમતી બપોરના ઊઘડતા અજવાસમાં બે જૂના પ્રેમીજનો શબ્દનું હનિમૂન માણી રહ્યાં હતાં. કલાકો સુધી ચત્તિપાટ સૂતેલી તસવ્વુરના સંગેમરમરી પેટ ઉપર માથું ઢાળીને માલવ પડી રહ્યો. સાંજે ડિનર માણ્યા પછી બંને છૂટાં પડ્યાં, તસવ્વુરે પૂછ્યું, ‘હું તો આજે ધન્ય થઈ ગઈ, માલવ, તને કેવું લાગ્યું?’


‘કોઈપણ ભાષાના કોઈ પણ કવિ કરતાં હું વધુ નસીબદાર છું. જે સ્ત્રીને માટે મેં આ બધી ગઝલો લખી હતી, એનું પઠન એ જ સ્ત્રીના શરીરને વળગીને કરવાનું સદ્ભાગ્ય આ જગતમાં બીજા કેટલા કવિઓને મળ્યું હશે? હવે મને કોઈ અબળખા નથી, તસવ્વુર, બીજી વાર તને મળવાની અબળખા પણ નહીં. થેંક્સ ફોર એવરીથિંગ!’ માલવ ચાલ્યો ગયો.


બીજા દિવસે એને ઓળખનારા તમામ લોકો એક જ ચર્ચા કરતા હતા, ‘પેલા માલવ વિશે સાંભળ્યું? એણે ઝભ્ભો-લેંઘો છોડીને પેન્ટ-શર્ટ શરૂ કરી દીધા. લાગે છે કે કોઇ બાધા પૂરી થઇ હશે.’


(શીર્ષક પંક્તિ : ચંદ્રેશ મકવાણા)

ફળે છે બધી ક્યાં દુવાઓ નિરંતર

ફળે છે બધી ક્યાં દુવાઓ નિરંતર
સતાવે બધા શ્રાપ ડંખે નિરંતર


‘ખોખાણી સાહેબ, આવું?...’


‘યસ... પ્લીઝ...’ બેંકના મેનેજરે બારણાં સામે નજર કરી. ત્રીસેક વર્ષનો યુવાન સહેજ સંકોચ સાથે ઊભો હતો. એમણે આવવાની રજા આપી એટલે એ અંદર આવ્યો. ચેમ્બરમાં ટેબલની સામે મુલાકાતીઓ માટેની જે ખુરશીઓ હતી એની પાસે આવીને એ ઊભો રહ્યો.


‘બેસો...’ પોતે બેસવાનું નહીં કહે ત્યાં સુધી એ થાંભલાની જેમ ઊભો જ રહેશે એવું લાગ્યું એટલે ખોખાણીએ હોઠ પર સ્મિત ફરકાવીને એને આદેશ આપ્યો.


‘એક અંગત કામ હતું...’ ખુરશી પર ઉભડક બેસીને એણે પોતાના હાથમાં હતી એ પાતળી ફાઇલ ટેબલ પર મૂકી અને ધીમા અવાજે બોલ્યો. ‘એમાં આપની સલાહ લેવાની છે.’


‘જો દોસ્ત, એક વાત સમજી લે...’ મામલો સહેજ વિચિત્ર લાગ્યો એટલે ખોખાણીએ સ્પષ્ટતા કરી. કોઈની અંગત વાતમાં સલાહ આપવાનું મારું કામ નથી. બેંકને લગતું કંઈ કામ હોય તો બોલો...


‘કામ તો એવું જ છે...’ એ યુવાને ફાઇલ ખોલી. એમાંથી ફિક્સ ડિપોઝિટની રસીદ કાઢીને ખોખાણી સામે લંબાવી. ખોખાણીએ રસીદ ચકાસી. આવતા મહિને એ ડિપોઝિટ પાકતી હતી. હેમંત જોશી અને ભારતી જોશી બંને પતિ-પત્નીના નામે સંયુક્ત ડિપોઝિટ હતી.


‘આવતા મહિનાની સોળમી તારીખે પૈસા મળી જશે...’ ખોખાણીએ એની સામે જોઈને કહ્યું : ‘પૂરા બાવન હજાર રૂપિયા મળશે...’ તમારું ને તમારા મિસિસનું જોઇન્ટ એકાઉન્ટ તો છેને?


‘એની જ આખી રામાયણ છે...’ હેમંત મૂળ વાત પર આવ્યો. ‘આ એફ.ડી. કરાવી ત્યારે તમારી બેંકમાં જોઇન્ટ એકાઉન્ટ હતું. ગયા વર્ષે જ બંધ કરાવી દીધું...’ હેમંતના ચહેરા ઉપર વેદનાની ઝલક તરવરી ઊઠી.


‘જીવતરના ખાતા જ અલગ થઈ ગયા પછી બેંકમાં ભેગું ખાતું રાખીને શું ફાયદો? આઠ મહિના પહેલાં જ છૂટાછેડા થઈ ગયા! હવે તમે સલાહ આપો કે આમાં શું કરવું? એ બાઈએ મને ચૂસી લીધો છે. મારા આખા ફેમિલીને બરબાદ કરી નાખ્યું છે....’


‘મારી વાત સાંભળ...’ એને અટકાવીને બેંકના મેનેજર તરીકે ખોખાણીએ સમજાવ્યું. ‘ડિપોઝિટનું ફોર્મ ભર્યું હશે ત્યારે એમાં ચોખ્ખું લખ્યું હશે કે પાકતી મુદતે પૈસા કોને મળે? એ વખતે તમે જે નક્કી કર્યું હશે એમાં અત્યારે મારાથી કોઈ ફેરફાર ના થઈ શકે. સમજાય છે મારી વાત?’


‘એ બધી કાયદા-કાનૂનની કથા કરો એ પહેલાં પાંચ મિનિટ મારી વાત સાંભળશો? પ્લીઝ...’


ગઈકાલે જ ત્રિમાસિક ક્લોઝિંગ પતી ગયું હતું એટલે ખોખાણીને આજે થોડી હળવાશ હતી. હેમંતના દયામણા ચહેરા સામે જોઈને એમણે આંખોથી જ સંમતિ આપી.


‘કપડવંજ પાસેના ગામડાનો બ્રાહ્મણ છું. ઘરડા મા-બાપ છે અને એક મોટો ભાઈ છે. જિંદગીભરની બચત રોકીને બાપાએ બાપુનગરમાં એક નાનકડો ફ્લેટ લીધેલો એમાં અમે ચારેય રહેતા હતા. મોટો ભાઈ બારમું ધોરણ પાસ અને એક ખાનગી કંપનીમાં નોકરી કરતો હતો.


એને એક મરાઠી છોકરી જોડે પ્રેમ થઈ ગયો પણ બા-બાપાએ ચોખ્ખું કહી દીધું કે અમારા જીવતેજીવ બીજી જ્ઞાતિની કોઈ છોકરી સાથે લગ્ન નહીં કરવાના. મોટા ભાઈનો પગાર ટૂંકો અને હિંમત પણ ઓછી એટલે એણે બા-બાપાની વાત માની લીધી. જુદું ઘર વસાવીને પોતાનો સંસાર શરૂ કરવાની એની આર્થિક કે માનસિક તાકાત નહોતી....’


‘પ્લીઝ...’ ખોખાણીને લાગ્યું કે આ રીતે તો રાત્રે આઠ વાગ્યા સુધી એની કથા ચાલશે... સહેજ ટૂંકમાં...


‘સોરી...’ મોટો ભાઈ આજની તારીખે પણ કુંવારો છે. એણે બીજી કોઈ કન્યા સાથે લગ્ન ના કર્યા. હવે બાની ઉંમર થઈ હતી અને ઘરકામમાં તકલીફ પડતી હતી. એટલે એમણે મારા માટે કન્યાની શોધ શરૂ કરી દીધી. બી.કોમ. થયા પછી તરત મને એ.ઇ.સી.માં નોકરી મળી ગઈ હતી એટલે પરિવારની આર્થિક સ્થિતિ ઠીક ઠીક હતી.


એ જ અરસામાં મારો પરિચય વૈશાલી સાથે થયો. બસમાં સાથે અપ-ડાઉન કરતી વખતે અમારો પરિચય પ્રેમમાં પલટાયો. વૈશાલી પટેલ હતી એ છતાં મને વિશ્વાસ હતો કે મોટાભાઈના અનુભવ પછી બા-બાપા એને સ્વીકારશે, પણ મારી ધારણા સાવ ખોટી પડી.


એક સાથે આટલું બોલીને જાણે થાક લાગ્યો હોય એમ હેમંત અટક્યો. ખોખાણીના ટેબલ
પર પડેલો પાણીનો ગ્લાસ લઈને એણે એક ઘૂંટડે ખાલી કર્યો.


‘બા-બાપાએ વૈશાલી માટે ના પાડી એ પછી બીજા જ દિવસે મેં વૈશાલીને આખી પરિસ્થિતિ સમજાવી. એ ભોળી છોકરી ભીની આંખે મારાથી છૂટી પડી એ પછી ઘેરજઈને મેં બા-બાપાને કહી દીધું કે હવે તમે જ્યાં કહેશો ત્યાં પરણી જઈશ... એમણે બીજા જ મહિને અમારા ગામડાની બાજુના ગામની કન્યા પસંદ કરી લીધી અને આ રીતે ભારતી સાથે આર્યસમાજમાં સાદાઈથી મારા લગ્ન થયા.


લગ્ન પછી ગણીને દસ દિવસ ઘરમાં સુખ-શાંતિનું વાતાવરણ રહ્યું. એ પછી રોજ સવાર સાંજ મહાભારત સર્જાવા લાગ્યું. ભારતી આઠમું ધોરણ પાસ પણ મિજાજ બાર ખાંડીનો. મા-બાપની એકની એક દીકરી એટલે મોઢે ચડાવેલી. ટૂંકમાં ગામડા ગામનું રોંચુ મારા ગળે વળગાડવામાં આવ્યું હતું.


રોજ નોકરી પરથી ઘેર આવું ત્યારે ઘરમાં ભારેલા અગ્નિ જેવી દશા હોય. બા-બાપા ડઘાયેલી હાલતમાં ગુમસૂમ બેઠા હોય અને ભારતી તોબરો ચઢાવીને સોફા ઉપર પલાંઠી મારીને બેઠી હોય. ગમે તે એક પક્ષને કંઈક પૂછું એટલે તરત તૂ-તૂ-મેં-મેં શરૂ થઈ જાય અને રાતની રસોઈનું પણ ઠેકાણું ના પડે...’


હેમંતે સહેજ અટકીને ખોખાણી સામે જોયું. એ ઘ્યાનથી સાંભળતા હતા.


‘ભારતીની ગણતરી બહુ પાકી હતી. છ મહિનામાં એણે એવો ત્રાસ વરતાવ્યો કે બા-બાપાએ ઘર છોડ્યું. ગામડે અમારું ઘર હતું એટલી ઈશ્વરની મહેરબાની. મને દુ:ખ તો થયું પણ રોજ રોજના કંકાસ કરતાં એમને ત્યાં શાંતિથી જીવવા મળશે એમ માનીને મન મનાવ્યું.


બા-બાપાને પણ ભારતીની પસંદગી બદલ પસ્તાવો થતો હતો પણ એ નિર્ણય એમનો પોતાનો જ હતો એટલે શું કરે? બા-બાપાનું જીવન સાવ સાદું હતું એટલે દર મહિને હું જે રકમ મોકલું એમાંથી એ રોડવી લેતા હતા...’


ભારતીનો હવે પછીનો શિકાર મોટાભાઈ હતા. આ વાંઢાની નજર મેલી છે... બા-બાપાની વિદાય પછી ભારતીએ નવા દાવની શરૂઆત કરી... રોજ રાત્રે મારું લોહી પીવાનો આરંભ કર્યો... એ વાંઢો મારી સામે વિચિત્ર નજરે તાકી રહે છે. તમે એ હલકટને કહી દો કે ઘરમાં રહેવું હોય તો સીધી રીતે સજ્જનની જેમ રહે નહીં તો મારો હાથ ઉપડી જશે...


ભારતીના શબ્દો સાંભળીને હું હેબતાઈ ગયો. એ આટલી હલકી બાઈ હશે એની મને કલ્પના નહોતી. ઓફિસેથી એક વાર સહેજ મોડો ઘેર આવ્યો ત્યારે ઘરમાં આખું ટોળું અને ભારતી રણચંડી બનીને જેમ ફાવે એમ બોલતી હતી. મોટાભાઈના ચારિત્ર્ય ઉપર મનઘડંત આક્ષેપો મૂકતી હતી. હું ઘરમાં પ્રવેશ્યો એ પછી પાંચ જ મિનિટમાં મોટાભાઈ એમની બેગ લઈને નીકળી ગયા!


બંને હાથની કોણી ટેબલ પર મૂકીને હેમંતે એના ઉપર માથું ઢાળી દીધું. ‘બા-બાપાને આ કથાની ખબર પડી એટલે એમણે મને ઓફિસના સરનામે કાગળ લખીને જણાવ્યું કે જે થયું એ થયું પણ હવે એ તારી સાથે શાંતિથી રહે અને તને સુખેથી જીવવા દે તોય ઘણું...’


અર્ધી મિનિટના વિશ્રામ પછી હેમંતે આગળની કથા શરૂ કરી. ‘એ પછી મારે ત્યાં દીકરાનો જન્મ થયો. અને આ બાજુ ગામડે બાને લકવો થઈ ગયો. ભારતી પિયર હતી એટલે થોડો સમય ગામડેથી અપ-ડાઉન કરીને મેં બાની ચાકરી કરી. ત્રણ મહિના પછી ભારતી પુત્રને લઈને પિયરથી પાછી આવી ત્યારે એ પોતાની જાતને મહારાણી સમજતી હતી.


બા સાવ પથારીવશ થઈ ગયા. બા પાસે રહીને ચાકરી કરે એ માટે હું ભારતીને કરગર્યો પણ એણે નફ્ફટાઈથી કહી દીધું કે ચૂલામાં જાય તમારી બા...એ મરે કે જીવે મારે કેટલા ટકા?’


હેમંતે સહેજ અટકીને નિરાશાથી માથું ધૂણાવ્યું. ‘હવે આનાથી વધારે સહન કરવાની મારી તૈયારી નહોતી. આવી નાગણ જેવી સ્ત્રી સાથે આખી જિંદગી કઈ રીતે વિતાવી શકાય? છૂટાછેડાની અરજી કરી. એણે વધુ ચાલાક વકીલો રાખ્યા એટલે ફ્લેટ વેચીને ભાડે રહેવાના દિવસો આવ્યા છે.


રોકડા ત્રણ લાખ ભારતીના બાપાને આપવા પડ્યા અને હવે દર મહિને મારા પગારમાંથી ભરણપોષણની રકમ આપવી પડે છે અને એ બાઈમાં સ્ત્રી સહજ કોમળતા કે માતૃત્વની લાગણી પણ નથી. એક વર્ષનો દીકરો અમને સોંપીને એ જતી રહી છે.


બા પથારીવશ છે. ઘરડો બાપ રસોઈ બનાવે છે અને મારા દીકરાને રાખે છે. મોટાભાઈ સાથે બોલવાનો પણ સંબંધ નથી રહ્યો. ભાડાના ઘરમાં રહીને હું નોકરી કરું છું અને ભારતી માટે એનો બાપો બીજો મુરતિયો શોધે છે!’


હેમંતે ખોખાણીની આંખોમાં આંખો પરોવીને પૂછ્યું. ‘સાહેબ, હવે તમે જ કહો. આ ડિપોઝિટની રકમમાંથી એને કંઈ આપવાનું મન થાય ખરું? મેનેજર તરીકે નહીં પણ એક સારા માણસ તરીકે સાચો રસ્તો બતાવો... એટલો વિશ્વાસ રાખજો કે એને આ ડિપોઝિટનું કંઈ યાદ નથી એટલે એને ક્યારેય કશી ખબર પડવાની નથી...’


ખોખાણી સાહેબનું મગજ ચકરાઈ ગયું હતું. એમણે ડિપોઝિટ નંબર લેપટોપમાં નાખીને ચકાસ્યું. સ્ક્રીન સામે તાકીને બે મિનિટ વિચાર્યુ અને પછી એમના હોઠ ફફડ્યા.


‘જો દોસ્ત, આ કેબિનમાં બેસીને આવી સલાહ ના અપાય એ છતાં તારી વાત સાંભળીને એક રસ્તો સૂઝે છે...’ મનમાં ભાવના અને કર્તવ્ય વચ્ચેના ઢાંઢાયુદ્ધમાં એમણે એક મિનિટ માટે કર્તવ્યને કોરાણે મૂક્યું.


‘આ ડિપોઝિટની પાછળ રેવન્યુ સ્ટેમ્પ લગાવીને તમારી બંનેની સહી જોઈશે. શુદ્ધ ગુજરાતીમાં લખી નાખવાનું કે આ રકમનો ચેક મારા પતિ હેમંત જોશીના નામનો મળે એવી વિનંતી. એટલું લખીને રેવન્યુ સ્ટેમ્પ ઉપર તારી સહીની નીચે ભાવનાની સહી કરી નાખવાની! એની સહીનો નમૂનો તો તારી પાસે હશે ને?...’


અહીં આવ્યા પછી પહેલી વાર હેમંતના ચહેરા પર લગીર હળવાશ ઝળકી. એ આભારવશ નજરે ખોખાણી સામે તાકી રહ્યો. ખોખાણી હજુ કંઈક વિચારતા હતા.


‘મારી એક વાતનો જવાબ આપ...’ થોડું વિચાર્યા પછી એમણે હેમંત સામે જોયું. ‘શક્ય હોય ત્યાં સુધી સાચો જવાબ આપજે. તારી આ વાત ખરેખર સાચી હોય તો તારી દયા આવે છે. ઈશ્વર આવી ઉપાધિ કોઈને કેમ આપતો હશે એ સમજાતું નથી... એક સાથે આટલું મોડું પીડાનું પોટલું તારા માથે જ કેમ મૂકી દીધું એણે?’


‘એમાં ઈશ્વરનો નહીં, મારો વાંક છે...’ હેમંતનો અવાજ ધ્રૂજતો હતો. ‘કોઈની કકળતી આંતરડીના નિ:સાસા લાગ્યા અને આખી જિંદગી બરબાદ થઈ ગઈ... ખરેખર મારી જ ભૂલની સજા ભોગવું છું. વૈશાલી પટેલ મને ખરા હૃદયથી ચાહતી હતી. મને પણ એટલી જ લાગણી હતી એના ઉપર.


બા-બાપાનું મન રાખવા માટે એને ના પાડી ત્યારે એ ધ્રૂસકે ધ્રૂસકે રડતી હતી એ દ્રશ્ય હજુય મારી આંખ સામે તરવરે છે...’ હેમંતના ધ્રૂજતા અવાજમાં ભીનાશ ભળી. ‘મારી સામે કોઈ ફરિયાદ કર્યા વગર એણે ઘેરજઈને ઊધઈની દવા પી લીધી... આત્મહત્યા કરતાં અગાઉ એ નિષ્પાપ છોકરીએ કેવા નિ:સાસા નાખ્યા હશે? સાહેબ, મારા એ પાપની સજા ભોગવું છું...’


એ બોલતો હતો. ખોખાણી સ્તબ્ધ બનીને સાંભળતા હતા.