સતત સાત દિવસના મુશળધાર વરસાદ પછીનો ઉઘાડવાળો દિવસ હતો. હું બહારગામથી ગાડીમાં બેસીને અમદાવાદ તરફ આવી રહ્યો હતો. એકલો જ હતો. સ્ટિયરિંગ મારા હાથમાં જ હતું. હું એકલો હતો એનો અફસોસ હતો, કારણકે મારા સિવાય બાકીનું બધું જ દ્વંદ્વમય હતું. કારના કેસેટ પ્લેયરમાં વાગી રહેલું ફિલ્મી ગીત પણ ડ્યુએટ હતું. હું મારી જાતને એક સવાલ પૂછી રહ્યો હતો : ક્યા યહી પ્યાર હૈ ?
ગીતમાં પડઘાતા પ્રશ્નનો જવાબ આપવા જ જાણે પ્રગટ્યા હોય, એવાં બે જુવાન સ્ત્રી-પુરુષ એક મોટરબાઈક ઉપર સવાર થઈને મારી સફરમાં જોડયાં. સતત હૉર્ન વગાડતાં, મને બાજુએ હડસેલતાં ગતિની મજા લૂંટતા એ કામદેવ અને રતિ મને ઓવરટેક કરીને આગળ ધપી ગયાં. મારી હેડલાઈટના પ્રકાશધોધમાં હું એમની પ્રવૃત્તિ જોઈ રહ્યો. ……યુવતીનું નામ ઋતા હોવું જોઈએ અને યુવાનનું નામ ઋત્વિજ. મને કેવી રીતે ખબર પડી ?
જવાબ બહુ સાદો, પણ રોમેન્ટિક છે. મોટરબાઈકની પાછળ, સીટની નીચે, નંબર પ્લેટની ઉપર એક સમચોરસ પતરાની રંગીન તકતી બેસાડેલી હતી. એની ઉપર ગુલાબી રંગના બેકગ્રાઉન્ડમાં ગુટરગૂં કરી રહેલાં કબૂતરોની એક જોડી ચીતરેલી હતી. નર કબૂતરની પાંખ ઉપર ઋત્વિજ લખેલું હતું અને નમણી માદાનું નામ હતું ઋતા.
ઋતા રીતસરની ઋત્વિજને વળગી પડી હતી. બેસવા ઉપરાંતની અન્ય પ્રેમચેષ્ટાઓ પણ ચાલુ જ હતી. હું કારમાં એકલો હતો એ વાતનો વસવસો વધી રહ્યો હતો. ગીતામાંથી ઊઠતા સવાલનો જવાબ મને પણ સંભળાઈ રહ્યો હતો…..સમજાઈ રહ્યો હતો…. હાં, યહી પ્યાર હૈ…. ! ત્યાં જ અચાનક કોણ જાણે શું થયું તે બાઈક ઊથલી પડી. એ પહેલાં એકાદ ક્ષણ પૂર્વે બ્રેક લાગવાનો મોટો ચિત્કાર સંભળાયો, પછી વાહન એક ઝાટકા સાથે ફેંકાઈ ગયું.
સારું થયું કે ઊથલીને હાઈવેની એક તરફ જ્યાં માટીની સમાંતર કેડી હોય છે ત્યાં જઈ પડ્યું, નહીંતર અવશ્ય એ બંને જણાં મારી કારની નીચે ચગદાઈ મર્યા હોત ! મેં બ્રેક મારીને ગાડી થોભાવી દીધી. પછી ધીમેથી એક તરફ લઈને ઊભી રાખી. એન્જિન બંધ કર્યું. કારનો દરવાજો ખોલીને હું બહાર નીકળ્યો. ચોપાસ માત્ર અંધારું અને અંધારું જ છવાયેલું હતું. છતાં ઊંહકારાનું પગેરું પકડીને હું દોડ્યો. બંને જણાં
સલામત હતાં. સામાન્ય મૂઢ માર વાગ્યો હતો.
‘અરે, ભાઈ ! આટલી બધી ઝડપ તે રખાતી હશે ? અને એમાં પાછી આમ અચાનક બ્રેક પણ મરાતી હશે ?’ મેં ઋત્વિજને ટેકો આપ્યો એની સાથે હળવો શાબ્દિક ઠપકો પણ આપ્યો. પછી મેં ઋતાને બેઠી કરી.
‘થેન્ક યૂ, સર ! પણ શું કરું ? અચાનક મારી નજર સાપ ઉપર પડી. બાઈકની હેડલાઈટના પ્રકાશમાં મેં જોયું કે રસ્તાની ડાબી બાજુએથી નીકળીને એ સરકતો સરકતો જમણી તરફ રસ્તાની વચ્ચેના ડિવાઈડર તરફ જઈ રહ્યો હતો. ભયાનક ઝેરી, પાંચ સાડા પાંચ ફીટ લાંબો, કાળોતરો હતો. બ્રેક માર્યા વગર છૂટકો નહોતો. કાં તો એ ચગદાઈ જાય અને મરી જાય. કાં તો….’ ઋત્વિજ અટક્યો, પછી એની અંદરની આશંકા એણે જાહેર કરી, ‘એની પૂંછડી
ચગદાઈ જાય અને કદાચ એ વીજળીવેગે અમારા બંનેમાંથી કોઈને પણ દંશ મારી બેસે…. ! તો…..?
‘સારું ! જે થયું તે થયું. હાઈવે ઉપર વાહન ચલાવતાં ધ્યાન રાખવું. પ્રેમ કરવા માટે માણસે ચાર બંધ દીવાલોનું સર્જન કરેલું જ છે એનો ખ્યાલ રાખવો. તારાથી બાઈક ચલાવી શકાશે ને ? નહીંતર મારી કારમાં…..’
‘ના, અંકલ ! વાંધો નહી આવે.’ કહીને ઋત્વિજે મોટરબાઈક ઊભી કરી. કિક મારીને એને ચાલુ કરી જોઈ. પછી એણે કાંડાઘડિયાળ તપાસી લીધી. ખિસ્સામાં પાકીટ સલામત છે કે નહીં એ ચકાસી લીધું. ત્યાં અચાનક એને યાદ આવ્યું, શર્ટના ખિસ્સામાં મોબાઈલ ફોન મૂકેલો હતો એ ક્યાં ગયો ?!
‘અંકલ, મારો સેલફોન પડી ગયો લાગે છે. કીમતી હતો અને નવો પણ. શોધવો જ પડશે. તમારી પાસે ટોર્ચ હશે?’
મેં કહ્યું, ‘સોરી ! નથી. પણ એક કામ કર. તારો સેલ નંબર મને જણાવ. મારા સેલફોનથી હું એ નંબર ડાયલ કરું. જો સામેથી રિંગ સંભળાશે તો તારા ખોવાયેલા ઈન્સ્ટ્રુમેન્ટનું સરનામું પણ જડી આવશે.’
ઋત્વિજે નંબર જણાવ્યો. મેં એ નંબર લગાડ્યો. સુંદર હિન્દી ફિલ્મ ગીતનું સંગીત રણકી ઊઠયું. અમે અવાજની દિશા પકડીને દોડી ગયા. મોબાઈલ ફોન રસ્તાના ડિવાઈડર પાસે ક્યાંક પડ્યો હતો. નજીક ગયા તો ખબર પડી કે બરાબર માર્ગની વચ્ચોવચ ડિવાઈડર પાસે ઊગેલા ઊંચા, ભીના ઘાસની મધ્યમાં જઈ પડ્યો હતો. ત્યાં વિશાળ ઊંડો ખાડો હતો. ઘાસ એટલું તો ગીચ હતું કે અંદર હાથ નાખીને આમતેમ ફંફોસીએ તો જ સાધન હાથમાં
આવે. ચોક્કસ જગ્યા વિશે માહિતી મળવાનું કારણ એ હતું કે રિંગટોન વાગતી વખતે એ ઈન્સ્ટ્રુમેન્ટ ઝાંખો પ્રકાશ પણ રેલાવી રહ્યું હતું. ઋતા ઝડપથી ખાડામાં હાથ નાખવા ગઈ, પણ ઋત્વિજે એને ખેંચી લીધી, ‘ખબરદાર ! ગાંડી થઈ ગઈ છે કે શું ?’
‘કેમ એમ પૂછે છે ?’
‘મને યાદ છે. સાપ બરાબર એ ખાડા તરફ જ ગયો છે…..!!’ ઋત્વિજે ધડાકો કર્યો.
હું પણ સડક થઈ ગયો. જો એણે સમયસર ઋતાને ન રોકી હોત, તો કેવો મોટો અનર્થ સર્જાઈ જાત ! ઋત્વિજે પ્રેમિકા ખાતર મોંઘા ભાવનો ફોન જતો કરી દીધો ! ક્યા યહી પ્યાર હૈ….. ? હું પ્રેમથી વ્યાખ્યાને સમજવા મથી રહ્યો. …..પણ ઋત્વિજે ફોન પરત મેળવવાના અન્ય રસ્તાઓ ફંફોસવાનું તો ચાલુ જ રાખ્યું. ત્યાં એની નજર હાઈવેની એક તરફ દસેક ફીટ દૂર એક ઝૂંપડીમાંથી ચળાઈને આવતા પ્રકાશબિંદુ ઉપર પડી. એણે કેડી તરફ ધસી
જતાં કહ્યું : ‘એક મિનિટ, સર ! ત્યાં કોઈક રહેતું હોય એવું લાગે છે. હમણાં પાછો આવું છું….’
એ થોડી જ વારમાં પાછો આવ્યો. સાથે એક ચાલીસેક વરસનો હાડપિંજર જેવો દેખાતો પુરુષ હતો. ઋત્વિજ સીધો જ એ ગરીબ માણસને ખાડા પાસે લઈ આવ્યો. પછી માત્ર એટલું જ કહ્યું, ‘આ ખાડામાં મારો ફોન પડી ગયો છે. આ સાહેબ રિંગ વગાડે એટલે તેનો આવજ પણ સંભળાશે અને પ્રકાશ પણ દેખાશે. તારે ખાડામાં હાથ નાખીને મારો ફોન કાઢી આપવાનો છે. હું તને દસ રૂપિયા આપીશ.
પેલો તત્ક્ષણ તૈયાર થઈ ગયો પણ મેં એને રોક્યો. ઋત્વિજની લુચ્ચાઈ પ્રત્યે મને નફરત છૂટી. મેં પેલાને જણાવી દીધું : ‘ભાઈ, દસ રૂપિયામાં મોતને ભેટવા શા માટે તૈયાર થાય છે ? એ તો વિચાર કે આ જુવાન પોતે શા માટે ખાડામાં હાથ નથી નાખતો ? તને જણાવી દઉં છું કે અંદર લાંબો, ઝેરી સાપ છુપાયેલો છે. પછી તારે જે કરવું હોય તે કર !’
ગાઢ અંધારું હતું, પણ આટલી વારમાં અમે ટેવાઈ ગયા હતા. થોડું થોડું જોઈ શક્તા હતા. હું એ ગામડિયા માણસના ચહેરા ઉપર પલટાતા ભાવોને જોઈ શકતો હતો. આંચકો, આઘાત, ભય, મૂંઝવણ, મજબૂરી અને છેલ્લે નિર્ધાર ! એ માણસ મોતના મુખમાં હાથ નાખવા તૈયાર થઈ ગયો. કારણ મને ન સમજાયું, પણ મારી જવાબદારી પૂરી થઈ હતી. મેં ફરીથી નંબર રિડાયલ કર્યો. અંદરથી અવાજ અને પ્રકાશ બંને એકસાથે બહાર આવ્યા. પેલાએ ચાબુકના
વિંઝાતા ફટકાની જેમ ખાડામાં હાથ નાંખ્યો અને ક્ષણાર્ધમાં ફોન પકડીને હાથ પાછો ખેંચી લીધો. બીજી જ ક્ષણે ખાડામાંથી ભયંકર ફૂંફાડો સંભળાયો, પણ અમે એનાથી દૂર દોડી ગયા હતા.
ઋત્વિજ પેલાના હાથમાં દસની નોટ પકડાવીને બાઈક ઉપર બેસી ગયો. છાતી સાથે ફોન અને પીઠ સાથે પ્રેમિકાને ચિપકાવીને એ ઊડી ગયો. મેં પેલા ગરીબ પુરુષના ખભા પર હાથ મૂક્યો, ‘ભાઈ, ગાંડો થઈ ગયો છે શું ? એક ક્ષણ માટે તું બચી ગયો. માત્ર દસ રૂપિયા માટે તેં આવું શા માટે કર્યું ? આટલો તે લોભ રખાય ?’
‘આ લોભ નથી, સાહેબ ! લાચારી છે. ચોમાસું છે એટલે એક અઠવાડિયાથી મજૂરીનું કામ મળ્યું નથી. ઝૂંપડીમાં ઘરવાળી બીમાર પડી છે. દાગતર પાસે જવાના પૈસા નહોતા. મારી પાસે બે જ રસ્તા હતા – કાં હું મરું, કાં મારી ઘરવાળી મરે ! મેં જાતે મરવાનું જોખમ ખેડ્યું, એ એટલા માટે કે કદાચ હું બચી જાઉં… તો મારી ઘરવાળી પણ બચી જાય…. !’
મેં ખિસ્સામાંથી પાકીટ બહાર કાઢયું. મારી આંખોમાં આંસુ હતાં અને મનમાં સવાલ : ક્યા યહી પ્યાર હૈ…… ? રાત્રિના ગાઢ અંધકારમાં વાદળછાયા આસમાન નીચે ઝેરી સાપની સાક્ષીમાં આ સવાલનો જીવતો-જાગતો જવાબ મારી સામે ઊભો હતો : હાં, યહી પ્યાર હૈ !
Friday, December 11, 2009
Thursday, December 3, 2009
અડે ને લેપ જેવું લાગતું એવી હવા ક્યાં છે
અડે ને લેપ જેવું લાગતું એવી હવા ક્યાં છે
સજન સૌ ઘાવ રૂઝાવે કહો એવી દવા ક્યાં છે
આ છોકરી શીતલ જેવી જ લાગે છે.’ શોપિંગ મોલમાં થોડે દૂર ઊભેલી એક યુવતી તરફ આંગળી ચીંધીને શ્રીમતીજીએ ઘ્યાન દોર્યું. ‘વાદળી પંજાબી પહેર્યું છે એ.’ શ્રીમતીજીનો હાથ લંબાયો હતો એ દિશામાં જોઇ લીધા પછી મેં ટકોર કરી. ‘એ શીતલ જેવી નથી, પણ શીતલ જ છે. દૂરના ચશ્માં છે પણ તું પહેરતી નથી એમાં આ પ્રોબ્લેમ થાય છે. જો, થોડે દૂર એના પપ્પા જીતુભાઇ પણ ઊભા છે.’
જીતુભાઇ એટલે અમારા જૂના પાડોશી. વીસેક વર્ષથી અમે નારણપુરા રહેવા ગયેલા અને પાછળથી જીતુભાઇ પણ પોળ છોડીને સેટેલાઇટ તરફ રહેવા ગયેલા. વીસ વર્ષ અગાઉ અમે છૂટા પડ્યા ત્યારે અમારી અદિતી પણ ચારેક વર્ષની હતી અને જીતુભાઇની શીતલ પણ એના જેવડી જ હતી.
ગયા વર્ષે એ અમારું ઘર શોધીને કંકોત્રી આપવા આવ્યા ત્યારે સામે મેં પણ એમના હાથમાં અમારી અદિતીના લગ્નની કંકોત્રી પકડાવી દીધી. ‘ધત્ તેરે કી...’ જીતુભાઇ ખડખડાટ હસી પડ્યા હતા. ‘જબરો જોગાનુજોગ થઇ ગયો!
તમારા પ્રસંગમાં હાજરી આપવાનું અમારા માટે શક્ય નથી અને તમે ઇચ્છો તોય શીતલને આશીર્વાદ આપવા તમારાથી નહીં અવાય. સાતમી ડિસેમ્બરે તમારે ત્યાં આઠ વાગ્યે જાન આવશે અને મારે ત્યાં સાડા આઠે! આખા અમદાવાદમાં એ દિવસે ચાર હજાર લગ્ન છે. ખરું થઇ ગયું!’
બસ એ પછી આજ સુધી જીતુભાઇ સાથે મુલાકાત નહોતી થઇ. હું અને શ્રીમતીજી એ તરફ આગળ વઘ્યા. શ્રીમતીજીએ હળવેથી શીતલના ખભે ટપલી મારી એટલે એ ચમકી પછી અમારી સામે સુખદ આશ્ચર્યથી તાકી રહી. અમને જોઇને જીતુભાઇ પણ ઝડપથી આવીને હસી પડ્યા.
‘તમારે આ સુખ...’ શ્રીમતીજીએ જીતુભાઇ અને શીતલ સામે જોઇને હરખ બતાવ્યો. ‘દીકરીને ગાંધીનગરમાં પરણાવી એટલે જ્યારે મન થાય ત્યારે એક કલાકમાં તો એ તમારા ઘરે આવી શકે અથવા તમે ત્યાં પહોંચી શકો.
અમારા અદિતીબહેને પોતાની જાતે મુરતિયો શોઘ્યો તો સારો પણ છેક બેંગ્લોર રહેવાનું એટલે જોવાની બહુ ઇચ્છા થાય તોય શું કરીએ? ફોન ઉપર વાત કરીને મન મનાવવાનું.’
‘આવોને કોઇ વાર નિરાંતે.’ જીતુભાઇએ કાંડા ઘડિયાળ સામે જોયું અને પછી અમને આગ્રહ કર્યો. ‘શાંતિથી સાથે જમવાનું ગોઠવો. એ રીતે ફોન કરીએ આવજો.’ શ્રીમતીજીએ શીતલને પૂછ્યું. ‘તું મજામાં છે ને?’
‘મારા શરીર ઉપરથી નથી લાગતું?’ શીતલે ખિલખિલાટ હસીને સામે સવાલ પૂછ્યો. ‘ખાઇ-પીને જલસા કરું છું. લગ્ન પછી અત્યાર સુધીમાં ચાર કિલો વજન વધી ગયું!’ જીતુભાઇએ એની સામે જોયું અને એ લોકો છૂટા પડ્યા.
છૂટા પડતાં અગાઉ મેં પણ એમણે ઘરે આવવાનું આમંત્રણ આપીને શીતલને સરનામું સમજાવી દીધું.
‘તમે અદિતી માટે નજીક શોઘ્યું હોત તો મને કેટલી રાહત રહેતી?’ ઘરે પહોંચ્યા પછી શ્રીમતીજીએ બળાપો કાઢ્યો. ‘એકની એક દીકરી અને એ છેક બેંગ્લોર રહે. અહીં આપણે બે એકલાં. તમારા કરતાં જીતુભાઇ વધુ સમજદાર. દીકરી માટે ગાંધીનગરમાં જ મુરતિયો શોધી કાઢ્યો!’
‘શીતલ માટે જીતુભાઇ અને પ્રજ્ઞાબહેને મુરતિયો શોધેલો. અદિતીએ આપણા જમાઇની પસંદગી જાતે કરેલી એટલે આપણી પાસે કોઇ વિકલ્પ નહોતો. ’
‘મા-બાપ નજીકમાં હોય તો દીકરી સાસરામાં પણ કેટલી ખુશ રહે?’ શ્રીમતીજીએ યાદ કરાવ્યું. ‘આજે શીતલ કેટલી ખુશખુશાલ હતી એ તમે ના જોયું? આમેય એ છોકરીને એના બાપ ઉપર બહુ લાગણી છે. નવી મા છે એટલે જીતુભાઇએ પણ દીકરીને હથેળીમાં રાખીને ઉછેરી છે.’
બીજા દિવસે સાંજે હું ઓફિસેથી ઘેર આવ્યો. ચા પીને ટપાલમાં આવેલા સામયિકો ઉપર નજર ફેરવતો હતો. શ્રીમતીજી સામે હિંચકા પર બેસીને મેથી ચૂંટી રહ્યા હતા.
‘મેથીના ગોટાનો કાર્યક્રમ છે?’ શીતલે અચાનક આવીને એક્ટિવા પાર્ક કર્યું અને ત્યાંથી જ બૂમ પાડીને પૂછ્યું.
‘આવી જા...’ શ્રીમતીજીએ હસીને એને આવકારી. ‘મેથીના થેપલાં બનાવવાનો વિચાર હતો પણ હવે તારી ઇચ્છા છે તો ગોટા બનાવીશું.’
શીતલ હીંચકા પર શ્રીમતીજીની સાથે બેસી ગઇ અને મેથી ચૂંટવામાં લાગી ગઇ. એની લાંબી આંગળીઓ બહુ ઝડપથી કામ નિપટાવી શકે છે એ હું જોતો હતો એ જ વખતે શ્રીમતીજીએ મને ઊભા થવાનો આદેશ આપ્યો.
‘શીતલને પૂછીને એને ભાવે એવી મીઠાઇ લઇ આવો. લગ્ન પછી છોકરી પહેલી વાર આપણા ઘેર આવી છે એટલે એકલાં મેથીના ગોટા નહીં ચાલે.’
‘અંકલ, મીઠાઇ નહીં લાવો તો ચાલશે. હું ક્યાં પારકી છું?’ શીતલે વિવેકથી કહ્યું. ‘એમ કંઇ ચાલે? લગ્ન પછી તું પહેલી વાર અમારા ઘેર આવે અને મોઢું મીઠું ના કરાવીએ એ સારું ના લાગે.’
‘લગ્ન પછી પહેલી વાર આવી છું એ કબૂલ.’ શીતલે ભીના અવાજે કહ્યું. ‘અને છૂટાછેડા પછી પણ પહેલીવાર આવી છું.’
વીજળી પડી હોય એમ શ્રીમતીજી સ્તબ્ધ બની ગયા. મેથી પડતી મૂકીને એમણે શીતલનો હાથ પકડી લીધો. ‘આ તું શું બોલે છે? ખરેખર સાચું બોલે છે?’
‘સાવ સાચું.’ શીતલની આંખમાં ઝળઝળિયાં ધસી આવ્યા. ‘એ દિવસે શોપિંગ મોલમાં પપ્પા સાથે હતા એટલે મૂંગી રહી. પછી આજે મનનો ભાર હળવો કરવાની ઇચ્છા થઇ એટલે દોડી આવી.’
શ્રીમતીજીએ રસોડામાંથી પાણીનો ગ્લાસ લાવીને એને આપ્યો. ‘આ બધું કઇ રીતે બન્યું? મને તો હજુ માનવામાં નથી આવતું.’
‘માનવામાં તો મનેય નથી આવતું. સાતમી ડિસેમ્બરે લગ્ન થયા અને સાતમી જુલાઇએ તો છૂટાછેડા પણ લઇ લીધા.’
‘તું નિરાંતે બધી વાત કર.’ એનો હાથ પકડીને શ્રીમતીજી ડ્રોઇંગરૂમમાં લઇ ગયા. એ બંને સોફા ઉપર બેઠા હતા. હું એમની સામે ખુરશીમાં ગોઠવાયો.
‘સાત વર્ષની હતી ત્યારે મમ્મીનું અવસાન થયું અને પપ્પાની બહુ ઇચ્છા નહોતી એ છતાં બધા સગાં-સંબંધીઓએ આગ્રહ કરીને એમને ફરી વાર પરણાવ્યા અને નવી મા ઘરમાં આવી.’ શ્રીમતીજીએ શીતલના બંને હાથ પોતાના હાથમાં જકડી રાખ્યા હતા.
શીતલ ધીમા અવાજે એની વ્યથાની વાત કહેતી હતી. ‘શરૂ શરૂમાં તો બહુ સારું ચાલ્યું પણ પછી જાણે હું એની દુશ્મન હોઉ એ રીતે એ વર્તવા લાગી. સ્કૂલની ફી ભરવાની હોય તો પણ ટટળાવી ટટળાવીને આપે. નવાં કપડાં કે ચંપલ માટે પણ રીતસર કરગરવું પડે.
જમવામાં પણ એવું-વધેલું-ઘટેલું જાણે કૂતરાં-બિલાડાંને આપતી હોય એ રીતે આપે. ખરી મા એટલે શું એ બધું મને એ વખતે સમજાતું હતું. રાત્રે એકલી એકલી રડું અને રડીને થાકું એટલે જાતે જ આંખો લૂછી નાખું.’
સહેજ અટકીને શીતલે પાણીનો ગ્લાસ ખાલી કર્યો. ‘કોલેજમાં મોકલવાની નવી માની જરાયે ઇચ્છા નહોતી પણ પપ્પાની પાસે માથું પટકીને રડી એટલે ફર્સ્ટ કલાસ બી.કોમ. થઇ શકી.
એ પછી નવીએ એના કોઇ દૂરના ભાઇ સાથે મારું ચોકઠું ગોઠવવા પ્રયત્ન કર્યો. મારાથી ચૌદ વર્ષ મોટા અને માત્ર મેટ્રિક પાસ મુરતિયા માટે મેં ચોખ્ખી ના પાડી અને આપઘાત કરવાની ધમકી આપી ત્યારે એ પ્રકરણ બંધ થયું.’
‘પછી? આ સગપણ કોણે શોધેલું?’ શ્રીમતીજીએ પૂછ્યું.
‘એ પણ નવી મા જ શોધી લાવેલી. સસરાજી સરકારી પ્રેસમાં નોકરી કરે. ગાંધીનગરમાં ક્વાર્ટર. મુરતિયો ડિપ્લોમા ઇન કોમ્પ્યૂટર અને નવી નવી નોકરી પણ મળેલી. દેખાવે પણ સારો હતો એટલે મેં હા પાડી અને લગ્નની તારીખ નક્કી થઇ.
સગપણ અને લગ્નની વચ્ચે જે ગાળો હતો એ દરમિયાન હું અને હિતેશ પાંચેક વાર સાથે ફરવા ગયા. ફિલ્મ જોઇએ અને હોટલમાં જમીએ. હું બહુ ખુશ હતી.’
‘પછી?’ એ સહેજ અટકી એટલે શ્રીમતીએ પૂછી નાખ્યું.
‘એ મને ફોન કરીને એની ઓફિસ છૂટવાના સમયે બોલાવે. ઇન્કમટેક્સ ઓફિસની સામેના ભાગમાં એક કોમર્શિયલ સેન્ટરમાં એની ઓફિસ હતી. હું ત્યાં નીચે ઊભી રહું અને પંદરેક મિનિટમાં એ સીડી ઊતરીને નીચે આવે એ પછી અમે ફરવા જઇએ.
એ કંપનીની બીજી ઓફિસ એસ.જી.હાઇવે પર હતી એટલે હિતેશે ત્યાં પણ જવું પડતું. એ ત્યાંથી ફોન કરીને મને કહે એટલે હું ત્યાં પહોંચી જતી. એ બહાર આવે અને પછી અમે હાઇવેની કોઇ હોટલમાં જમવા જતા. એ પછી સાતમી ડિસેમ્બરે લગ્ન થયા.
હિતેન સવારે નવ વાગ્યે ઘરેથી નીકળી જાય અને સાંજે સાત પછી ઘરે આવે. સાસુ-સસરા અને દિયરનો સ્વભાવ સારો લાગતો હતો એટલે ધીમે ધીમે એ વાતાવરણમાં સેટ થઇ ગઇ. પણ આખો દિવસ ઘરે બેસી રહેવાનું મને ગમતું નહોતું.
સચિવાલયમાં ડેટા એન્ટ્રી ઓપરેટર તરીકે કામ મળતું હતું એટલે મેં હિતેનને વાત કરી એટલે એણે આ નિર્ણય સાસુ-સસરા પર નાખ્યો. તું નોકરી કરે એનો વાંધો નથી. સસરાજીએ સ્પષ્ટ સૂચના આપી. પણ દર મહિને જે પગાર આવે એ તારી સાસુના હાથમાં આપી દેવો પડશે.
મેં એમની વાત સ્વીકારી લીધી. સંયુક્ત કુટુંબમાં રહીને આ બધી વાતો સ્વીકારવાનું મેં નક્કી કરી લીધું હતું. નોકરી શરૂ કરી દીધી.’
‘એક દિવસ બપોર પછી બધા કોમ્પ્યૂટરમાં કંઇક પ્રોબ્લેમ થયો એટલે હું ઘરે આવવા નીકળી. એ વખતે બપોરના ત્રણ વાગ્યા હતા. રસ્તામાં એક પાનના ગલ્લા ઉપર નજર પડી અને હું સ્તબ્ધ બની ગઇ. હિતેન ત્યાં ઊભો હતો. ચાર-પાંચ મવાલી જેવા મિત્રો સાથે ઊભો રહીને એ બીડી પીતો હતો એ જોઇને હું ચમકી. એણે મને નહોતી જોઇ.
એ રાત્રે મેં બહુ સ્વાભાવિકતાથી પૂછતી હોઉ એ રીતે એને પૂછ્યું તો સાહેબે આરામથી કહ્યું કે સાંજે સાત વાગ્યા સુધી એ એની અમદાવાદની ઓફિસમાં જ હતો!
સ્ત્રીસહજ સભાનતાથી મને લાગ્યું કે કંઇક લોચો છે. બીજા દિવસે હિતેન ઓફિસે જવાનું કહીને નીકળ્યો એ પછી મેં મારા સાસુ પાસે એની ઓફિસનો ફોન નંબર માગ્યો તો એ ગલ્લાંતલ્લાં કરવા લાગ્યા. મારી શંકા હવે વધુ દ્રઢ બની.’
શીતલની આંખમાં ઝળઝળિયાં ધસી આવ્યાં અને ધ્રૂજતા અવાજમાં કડવાશ ભળી. ‘એક અઠવાડિયામાં બધી સચ્ચાઇ મારી સામે આવી ત્યારે મારા પગ નીચેથી ધરતી સરકી ગઇ આન્ટી! હિતેન બારમું પાસ પણ નહોતો! એ કોઇ નોકરી નહોતો કરતો.
મારી નવી માને આ બધી ખબર હતી એ છતાં પપ્પાને આવી ખોટી માહિતી આપીને અમને આબાદ છેતરવામાં આવ્યા હતા! મુરતિયાના સર્ટિફિકેટ આપણે ચેકગિં માટે માગવાના નહોતા અને એ નાલાયકે સાવ ખોટું નાટક કરીને મને ઓફિસના એડ્રેસે મળવા બોલાવેલી.
હું તો નીચે જ ઊભી રહેતી. એ ભાઇ કલાક પહેલાં ત્યાં પહોંચી જતા અને જાણે ઓફિસમાંથી છૂટીને આવતો હોય એવો ડોળ કરતો! આટલી ભયાનક છેતરપિંડી એ બધાએ બહુ ઠંડા કલેજે કરી હતી!
મેં આ ભેદ ખોલી નાખ્યો એ પછી હિતેને મારઝૂડ શરૂ કરી અને બીજા જ દિવસે હું પિયર આવી ગઇ. છૂટાછેડાની તૈયારી કરી અને એ પણ મળી ગયા.’
‘ખરું થઇ ગયું! દુનિયામાં આવા નાલાયકો પણ રહે છે.’ શ્રીમતીએ સહાનુભૂતિથી શીતલ સામે જોયું.
‘માણસો આવા જ હોય આન્ટી! પપ્પાને મારી દશા જોઇને દુ:ખ ના થાય એ વિચારીને સદા હસતું મોઢું રાખું છું. નોકરી પણ શોધી કાઢી છે.
હજુ તો ચોવીસ વર્ષની છું. મારી રીતે જોઇ-ચકાસીને કોઇ સારું પાત્ર મળશે તો લગ્ન કરીશ-બાકી પપ્પા જીવે છે ત્યાં સુધી એમની સેવા કરીશ.’ એણે ઊભા થઇને શ્રીમતીજીનો હાથ પકડ્યો. ‘હવે મેથીના ગોટાની તૈયારી કરીએ.
(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)
સજન સૌ ઘાવ રૂઝાવે કહો એવી દવા ક્યાં છે
આ છોકરી શીતલ જેવી જ લાગે છે.’ શોપિંગ મોલમાં થોડે દૂર ઊભેલી એક યુવતી તરફ આંગળી ચીંધીને શ્રીમતીજીએ ઘ્યાન દોર્યું. ‘વાદળી પંજાબી પહેર્યું છે એ.’ શ્રીમતીજીનો હાથ લંબાયો હતો એ દિશામાં જોઇ લીધા પછી મેં ટકોર કરી. ‘એ શીતલ જેવી નથી, પણ શીતલ જ છે. દૂરના ચશ્માં છે પણ તું પહેરતી નથી એમાં આ પ્રોબ્લેમ થાય છે. જો, થોડે દૂર એના પપ્પા જીતુભાઇ પણ ઊભા છે.’
જીતુભાઇ એટલે અમારા જૂના પાડોશી. વીસેક વર્ષથી અમે નારણપુરા રહેવા ગયેલા અને પાછળથી જીતુભાઇ પણ પોળ છોડીને સેટેલાઇટ તરફ રહેવા ગયેલા. વીસ વર્ષ અગાઉ અમે છૂટા પડ્યા ત્યારે અમારી અદિતી પણ ચારેક વર્ષની હતી અને જીતુભાઇની શીતલ પણ એના જેવડી જ હતી.
ગયા વર્ષે એ અમારું ઘર શોધીને કંકોત્રી આપવા આવ્યા ત્યારે સામે મેં પણ એમના હાથમાં અમારી અદિતીના લગ્નની કંકોત્રી પકડાવી દીધી. ‘ધત્ તેરે કી...’ જીતુભાઇ ખડખડાટ હસી પડ્યા હતા. ‘જબરો જોગાનુજોગ થઇ ગયો!
તમારા પ્રસંગમાં હાજરી આપવાનું અમારા માટે શક્ય નથી અને તમે ઇચ્છો તોય શીતલને આશીર્વાદ આપવા તમારાથી નહીં અવાય. સાતમી ડિસેમ્બરે તમારે ત્યાં આઠ વાગ્યે જાન આવશે અને મારે ત્યાં સાડા આઠે! આખા અમદાવાદમાં એ દિવસે ચાર હજાર લગ્ન છે. ખરું થઇ ગયું!’
બસ એ પછી આજ સુધી જીતુભાઇ સાથે મુલાકાત નહોતી થઇ. હું અને શ્રીમતીજી એ તરફ આગળ વઘ્યા. શ્રીમતીજીએ હળવેથી શીતલના ખભે ટપલી મારી એટલે એ ચમકી પછી અમારી સામે સુખદ આશ્ચર્યથી તાકી રહી. અમને જોઇને જીતુભાઇ પણ ઝડપથી આવીને હસી પડ્યા.
‘તમારે આ સુખ...’ શ્રીમતીજીએ જીતુભાઇ અને શીતલ સામે જોઇને હરખ બતાવ્યો. ‘દીકરીને ગાંધીનગરમાં પરણાવી એટલે જ્યારે મન થાય ત્યારે એક કલાકમાં તો એ તમારા ઘરે આવી શકે અથવા તમે ત્યાં પહોંચી શકો.
અમારા અદિતીબહેને પોતાની જાતે મુરતિયો શોઘ્યો તો સારો પણ છેક બેંગ્લોર રહેવાનું એટલે જોવાની બહુ ઇચ્છા થાય તોય શું કરીએ? ફોન ઉપર વાત કરીને મન મનાવવાનું.’
‘આવોને કોઇ વાર નિરાંતે.’ જીતુભાઇએ કાંડા ઘડિયાળ સામે જોયું અને પછી અમને આગ્રહ કર્યો. ‘શાંતિથી સાથે જમવાનું ગોઠવો. એ રીતે ફોન કરીએ આવજો.’ શ્રીમતીજીએ શીતલને પૂછ્યું. ‘તું મજામાં છે ને?’
‘મારા શરીર ઉપરથી નથી લાગતું?’ શીતલે ખિલખિલાટ હસીને સામે સવાલ પૂછ્યો. ‘ખાઇ-પીને જલસા કરું છું. લગ્ન પછી અત્યાર સુધીમાં ચાર કિલો વજન વધી ગયું!’ જીતુભાઇએ એની સામે જોયું અને એ લોકો છૂટા પડ્યા.
છૂટા પડતાં અગાઉ મેં પણ એમણે ઘરે આવવાનું આમંત્રણ આપીને શીતલને સરનામું સમજાવી દીધું.
‘તમે અદિતી માટે નજીક શોઘ્યું હોત તો મને કેટલી રાહત રહેતી?’ ઘરે પહોંચ્યા પછી શ્રીમતીજીએ બળાપો કાઢ્યો. ‘એકની એક દીકરી અને એ છેક બેંગ્લોર રહે. અહીં આપણે બે એકલાં. તમારા કરતાં જીતુભાઇ વધુ સમજદાર. દીકરી માટે ગાંધીનગરમાં જ મુરતિયો શોધી કાઢ્યો!’
‘શીતલ માટે જીતુભાઇ અને પ્રજ્ઞાબહેને મુરતિયો શોધેલો. અદિતીએ આપણા જમાઇની પસંદગી જાતે કરેલી એટલે આપણી પાસે કોઇ વિકલ્પ નહોતો. ’
‘મા-બાપ નજીકમાં હોય તો દીકરી સાસરામાં પણ કેટલી ખુશ રહે?’ શ્રીમતીજીએ યાદ કરાવ્યું. ‘આજે શીતલ કેટલી ખુશખુશાલ હતી એ તમે ના જોયું? આમેય એ છોકરીને એના બાપ ઉપર બહુ લાગણી છે. નવી મા છે એટલે જીતુભાઇએ પણ દીકરીને હથેળીમાં રાખીને ઉછેરી છે.’
બીજા દિવસે સાંજે હું ઓફિસેથી ઘેર આવ્યો. ચા પીને ટપાલમાં આવેલા સામયિકો ઉપર નજર ફેરવતો હતો. શ્રીમતીજી સામે હિંચકા પર બેસીને મેથી ચૂંટી રહ્યા હતા.
‘મેથીના ગોટાનો કાર્યક્રમ છે?’ શીતલે અચાનક આવીને એક્ટિવા પાર્ક કર્યું અને ત્યાંથી જ બૂમ પાડીને પૂછ્યું.
‘આવી જા...’ શ્રીમતીજીએ હસીને એને આવકારી. ‘મેથીના થેપલાં બનાવવાનો વિચાર હતો પણ હવે તારી ઇચ્છા છે તો ગોટા બનાવીશું.’
શીતલ હીંચકા પર શ્રીમતીજીની સાથે બેસી ગઇ અને મેથી ચૂંટવામાં લાગી ગઇ. એની લાંબી આંગળીઓ બહુ ઝડપથી કામ નિપટાવી શકે છે એ હું જોતો હતો એ જ વખતે શ્રીમતીજીએ મને ઊભા થવાનો આદેશ આપ્યો.
‘શીતલને પૂછીને એને ભાવે એવી મીઠાઇ લઇ આવો. લગ્ન પછી છોકરી પહેલી વાર આપણા ઘેર આવી છે એટલે એકલાં મેથીના ગોટા નહીં ચાલે.’
‘અંકલ, મીઠાઇ નહીં લાવો તો ચાલશે. હું ક્યાં પારકી છું?’ શીતલે વિવેકથી કહ્યું. ‘એમ કંઇ ચાલે? લગ્ન પછી તું પહેલી વાર અમારા ઘેર આવે અને મોઢું મીઠું ના કરાવીએ એ સારું ના લાગે.’
‘લગ્ન પછી પહેલી વાર આવી છું એ કબૂલ.’ શીતલે ભીના અવાજે કહ્યું. ‘અને છૂટાછેડા પછી પણ પહેલીવાર આવી છું.’
વીજળી પડી હોય એમ શ્રીમતીજી સ્તબ્ધ બની ગયા. મેથી પડતી મૂકીને એમણે શીતલનો હાથ પકડી લીધો. ‘આ તું શું બોલે છે? ખરેખર સાચું બોલે છે?’
‘સાવ સાચું.’ શીતલની આંખમાં ઝળઝળિયાં ધસી આવ્યા. ‘એ દિવસે શોપિંગ મોલમાં પપ્પા સાથે હતા એટલે મૂંગી રહી. પછી આજે મનનો ભાર હળવો કરવાની ઇચ્છા થઇ એટલે દોડી આવી.’
શ્રીમતીજીએ રસોડામાંથી પાણીનો ગ્લાસ લાવીને એને આપ્યો. ‘આ બધું કઇ રીતે બન્યું? મને તો હજુ માનવામાં નથી આવતું.’
‘માનવામાં તો મનેય નથી આવતું. સાતમી ડિસેમ્બરે લગ્ન થયા અને સાતમી જુલાઇએ તો છૂટાછેડા પણ લઇ લીધા.’
‘તું નિરાંતે બધી વાત કર.’ એનો હાથ પકડીને શ્રીમતીજી ડ્રોઇંગરૂમમાં લઇ ગયા. એ બંને સોફા ઉપર બેઠા હતા. હું એમની સામે ખુરશીમાં ગોઠવાયો.
‘સાત વર્ષની હતી ત્યારે મમ્મીનું અવસાન થયું અને પપ્પાની બહુ ઇચ્છા નહોતી એ છતાં બધા સગાં-સંબંધીઓએ આગ્રહ કરીને એમને ફરી વાર પરણાવ્યા અને નવી મા ઘરમાં આવી.’ શ્રીમતીજીએ શીતલના બંને હાથ પોતાના હાથમાં જકડી રાખ્યા હતા.
શીતલ ધીમા અવાજે એની વ્યથાની વાત કહેતી હતી. ‘શરૂ શરૂમાં તો બહુ સારું ચાલ્યું પણ પછી જાણે હું એની દુશ્મન હોઉ એ રીતે એ વર્તવા લાગી. સ્કૂલની ફી ભરવાની હોય તો પણ ટટળાવી ટટળાવીને આપે. નવાં કપડાં કે ચંપલ માટે પણ રીતસર કરગરવું પડે.
જમવામાં પણ એવું-વધેલું-ઘટેલું જાણે કૂતરાં-બિલાડાંને આપતી હોય એ રીતે આપે. ખરી મા એટલે શું એ બધું મને એ વખતે સમજાતું હતું. રાત્રે એકલી એકલી રડું અને રડીને થાકું એટલે જાતે જ આંખો લૂછી નાખું.’
સહેજ અટકીને શીતલે પાણીનો ગ્લાસ ખાલી કર્યો. ‘કોલેજમાં મોકલવાની નવી માની જરાયે ઇચ્છા નહોતી પણ પપ્પાની પાસે માથું પટકીને રડી એટલે ફર્સ્ટ કલાસ બી.કોમ. થઇ શકી.
એ પછી નવીએ એના કોઇ દૂરના ભાઇ સાથે મારું ચોકઠું ગોઠવવા પ્રયત્ન કર્યો. મારાથી ચૌદ વર્ષ મોટા અને માત્ર મેટ્રિક પાસ મુરતિયા માટે મેં ચોખ્ખી ના પાડી અને આપઘાત કરવાની ધમકી આપી ત્યારે એ પ્રકરણ બંધ થયું.’
‘પછી? આ સગપણ કોણે શોધેલું?’ શ્રીમતીજીએ પૂછ્યું.
‘એ પણ નવી મા જ શોધી લાવેલી. સસરાજી સરકારી પ્રેસમાં નોકરી કરે. ગાંધીનગરમાં ક્વાર્ટર. મુરતિયો ડિપ્લોમા ઇન કોમ્પ્યૂટર અને નવી નવી નોકરી પણ મળેલી. દેખાવે પણ સારો હતો એટલે મેં હા પાડી અને લગ્નની તારીખ નક્કી થઇ.
સગપણ અને લગ્નની વચ્ચે જે ગાળો હતો એ દરમિયાન હું અને હિતેશ પાંચેક વાર સાથે ફરવા ગયા. ફિલ્મ જોઇએ અને હોટલમાં જમીએ. હું બહુ ખુશ હતી.’
‘પછી?’ એ સહેજ અટકી એટલે શ્રીમતીએ પૂછી નાખ્યું.
‘એ મને ફોન કરીને એની ઓફિસ છૂટવાના સમયે બોલાવે. ઇન્કમટેક્સ ઓફિસની સામેના ભાગમાં એક કોમર્શિયલ સેન્ટરમાં એની ઓફિસ હતી. હું ત્યાં નીચે ઊભી રહું અને પંદરેક મિનિટમાં એ સીડી ઊતરીને નીચે આવે એ પછી અમે ફરવા જઇએ.
એ કંપનીની બીજી ઓફિસ એસ.જી.હાઇવે પર હતી એટલે હિતેશે ત્યાં પણ જવું પડતું. એ ત્યાંથી ફોન કરીને મને કહે એટલે હું ત્યાં પહોંચી જતી. એ બહાર આવે અને પછી અમે હાઇવેની કોઇ હોટલમાં જમવા જતા. એ પછી સાતમી ડિસેમ્બરે લગ્ન થયા.
હિતેન સવારે નવ વાગ્યે ઘરેથી નીકળી જાય અને સાંજે સાત પછી ઘરે આવે. સાસુ-સસરા અને દિયરનો સ્વભાવ સારો લાગતો હતો એટલે ધીમે ધીમે એ વાતાવરણમાં સેટ થઇ ગઇ. પણ આખો દિવસ ઘરે બેસી રહેવાનું મને ગમતું નહોતું.
સચિવાલયમાં ડેટા એન્ટ્રી ઓપરેટર તરીકે કામ મળતું હતું એટલે મેં હિતેનને વાત કરી એટલે એણે આ નિર્ણય સાસુ-સસરા પર નાખ્યો. તું નોકરી કરે એનો વાંધો નથી. સસરાજીએ સ્પષ્ટ સૂચના આપી. પણ દર મહિને જે પગાર આવે એ તારી સાસુના હાથમાં આપી દેવો પડશે.
મેં એમની વાત સ્વીકારી લીધી. સંયુક્ત કુટુંબમાં રહીને આ બધી વાતો સ્વીકારવાનું મેં નક્કી કરી લીધું હતું. નોકરી શરૂ કરી દીધી.’
‘એક દિવસ બપોર પછી બધા કોમ્પ્યૂટરમાં કંઇક પ્રોબ્લેમ થયો એટલે હું ઘરે આવવા નીકળી. એ વખતે બપોરના ત્રણ વાગ્યા હતા. રસ્તામાં એક પાનના ગલ્લા ઉપર નજર પડી અને હું સ્તબ્ધ બની ગઇ. હિતેન ત્યાં ઊભો હતો. ચાર-પાંચ મવાલી જેવા મિત્રો સાથે ઊભો રહીને એ બીડી પીતો હતો એ જોઇને હું ચમકી. એણે મને નહોતી જોઇ.
એ રાત્રે મેં બહુ સ્વાભાવિકતાથી પૂછતી હોઉ એ રીતે એને પૂછ્યું તો સાહેબે આરામથી કહ્યું કે સાંજે સાત વાગ્યા સુધી એ એની અમદાવાદની ઓફિસમાં જ હતો!
સ્ત્રીસહજ સભાનતાથી મને લાગ્યું કે કંઇક લોચો છે. બીજા દિવસે હિતેન ઓફિસે જવાનું કહીને નીકળ્યો એ પછી મેં મારા સાસુ પાસે એની ઓફિસનો ફોન નંબર માગ્યો તો એ ગલ્લાંતલ્લાં કરવા લાગ્યા. મારી શંકા હવે વધુ દ્રઢ બની.’
શીતલની આંખમાં ઝળઝળિયાં ધસી આવ્યાં અને ધ્રૂજતા અવાજમાં કડવાશ ભળી. ‘એક અઠવાડિયામાં બધી સચ્ચાઇ મારી સામે આવી ત્યારે મારા પગ નીચેથી ધરતી સરકી ગઇ આન્ટી! હિતેન બારમું પાસ પણ નહોતો! એ કોઇ નોકરી નહોતો કરતો.
મારી નવી માને આ બધી ખબર હતી એ છતાં પપ્પાને આવી ખોટી માહિતી આપીને અમને આબાદ છેતરવામાં આવ્યા હતા! મુરતિયાના સર્ટિફિકેટ આપણે ચેકગિં માટે માગવાના નહોતા અને એ નાલાયકે સાવ ખોટું નાટક કરીને મને ઓફિસના એડ્રેસે મળવા બોલાવેલી.
હું તો નીચે જ ઊભી રહેતી. એ ભાઇ કલાક પહેલાં ત્યાં પહોંચી જતા અને જાણે ઓફિસમાંથી છૂટીને આવતો હોય એવો ડોળ કરતો! આટલી ભયાનક છેતરપિંડી એ બધાએ બહુ ઠંડા કલેજે કરી હતી!
મેં આ ભેદ ખોલી નાખ્યો એ પછી હિતેને મારઝૂડ શરૂ કરી અને બીજા જ દિવસે હું પિયર આવી ગઇ. છૂટાછેડાની તૈયારી કરી અને એ પણ મળી ગયા.’
‘ખરું થઇ ગયું! દુનિયામાં આવા નાલાયકો પણ રહે છે.’ શ્રીમતીએ સહાનુભૂતિથી શીતલ સામે જોયું.
‘માણસો આવા જ હોય આન્ટી! પપ્પાને મારી દશા જોઇને દુ:ખ ના થાય એ વિચારીને સદા હસતું મોઢું રાખું છું. નોકરી પણ શોધી કાઢી છે.
હજુ તો ચોવીસ વર્ષની છું. મારી રીતે જોઇ-ચકાસીને કોઇ સારું પાત્ર મળશે તો લગ્ન કરીશ-બાકી પપ્પા જીવે છે ત્યાં સુધી એમની સેવા કરીશ.’ એણે ઊભા થઇને શ્રીમતીજીનો હાથ પકડ્યો. ‘હવે મેથીના ગોટાની તૈયારી કરીએ.
(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)
કમનસીબી એ જ છે કે આંખ ખાલી બે જ છે
કમનસીબી એ જ છે કે આંખ ખાલી બે જ છે,
શું કરે રાધા કે એના અશ્રુઓ ચોધાર છે.
મારે તને કંઇક કહેવું છે, પરિણય.’ સામે દરિયો ઘૂઘવતો હતો અને બીચ પરની ભીની રેતી ઉપર બેઠેલી સ્વરૂપાએ બાજુમાં બેઠેલા યુવાનને કહ્યું.
‘આવા રોમેન્ટિક વાતાવરણમાં તારા જેવી ખૂબસૂરત છોકરી પાસેથી મારે તો માત્ર એક જ વાક્ય સાંભળવું છે. બોલી નાખ- આઇ લવ યુ!’ પરિણયે નખરાળા અંદાજમાં કહી દીધું. ઢળતી સાંજ હતી. હવામાં ખારી-ખારી ભીનાશ હતી. નવોસવો પરિચય હતો. આકાર પામી રહેલાં સપનાઓ હતા.
સ્વરૂપા અને પરિણય સાયન્સ કોલેજમાં ભણતા હતા. કોલેજની ટ્રીપમાં જોડાઇને ચોરવાડના દરિયાકાંઠે ફરવા માટે આવ્યા હતા. અન્ય યુવાનો-યુવતીઓ નાળિયેરીના ખેતરો તરફ ફરવા ગયા હતા એ તકનો લાભ લઇને આ બંને જણાં સમુદ્રી મોજાંના તાલભર્યા ઘૂઘવાટની સંગાથે ઢળતી સાંજનું એકાંત માણી રહ્યા હતા.
થોડીવારની ખામોશી પછી પરિણયે સ્વરૂપાની દિશામાં જોયું. ફરફરતી લટોની વચ્ચે કેદ પૂરાયેલા ગોરા-ગોરા ચહેરા ઉપર કંઇક ન સમજાય તેવી ઉદાસ રેખાઓ જોવા મળી. એટલું તો સ્પષ્ટ થઇ ગયું કે સ્વરૂપા પ્રેમાલાપ કરવાના મૂડમાં ન હતી.
‘પરિણય, હું અતીતને ભૂલી નથી શકતી.’
‘અતીત?! એટલે કે તારો ભૂતકાળ?’
‘ના, મારો દોસ્ત.’ સ્વરૂપાનો અવાજ ઢીલો પડી ગયો, ‘અતીત મારો બાળપણનો ફ્રેન્ડ હતો. અમે છેક નાનાં હતા ત્યારથી સાથે રમીને મોટા થયા હતા. ભણવામાં પણ બાલમંદિરથી કોલેજ સુધી અમે સાથે જ હતા. અમે હોમવર્ક પણ સાથે જ કરતાં ને પરીક્ષા માટેનું વાંચન પણ સાથે કરતા હતા.
‘તું આમ ‘હતાં-હતાં’ એવું શા માટે બોલે છે? અતીત અત્યારે તારો દોસ્ત નથી રહ્યો? એ ક્યાંક પરદેશમાં ચાલ્યો ગયો છે કે પછી બહારગામ જોબ માટે ગયો છે?’ પરિણયને વાતમાં રસ પડી રહ્યો હતો.
દૂરથી ઉછાળા મારતું એક મોટું મોજું આવ્યું અને બંનેના પગ પલાળીને પાછું વળી ગયું. સ્વરૂપા પણ અતીતની વાત તરફ પાછી ફરી, ‘તારી આ જ ટેવ ખરાબ છે, નવલકથાનું છેલ્લું પૃષ્ઠ અને ફિલ્મનું આખરી દ્રશ્ય ક્યારેય પહેલાં ન જોઇ લેવાય. એમ કરવાથી આખી વાત જ મરી જાય.’
‘સારું ત્યારે! હું અંત જાણવાની કોશિશ નહીં કરું. તું જ એક-એક કરીને તમામ પ્રકરણો વાંચી સંભળાવ.’
………
અતીત બહુ ભોળો છોકરો હતો. અને ભલો પણ. જગતને એ વિસ્મયભરી આંખે જોતો હતો અને રોજ રાત્રે પોતાની અંગત ડાયરીમાં એ એના નિરીક્ષણ વિશેની નોંધ ટપકાવતો હતો. એમાં તમામ વિષયો સમાઇ જતા હતા.
રોજનો અનુભવ. અને એના માટે ડાયરીનું એક પાનું. ક્યારે જાગ્યો, શું જમ્યો, ક્યારે ઊંઘ આવી એવું બધું રોજિંદુ કામ નહીં લખવાનું. પણ કોઇ નવું પુસ્તક વાંચ્યું હોય, નવી કવિતા સાંભળી હોય, કોઇ પણ ક્ષેત્રની વિશિષ્ઠ વ્યક્તિને મળાયું હોય, મિત્રો કે સહાઘ્યાયીઓ સાથે કોઇ ખાટો-મીઠો અનુભવ થયો હોય તો એ વિશે અવશ્ય લખવાનું.
સ્વરૂપા ઘણી વાર જીદ કરતી, ‘મને તારી ડાયરી આપ!’
‘નહીં આપું.’ અતીત ચોકખી મનાઇ ફરમાવી દેતો.
‘ક્યારેક હું ચોરી લઇશ.’
‘એવું ન કરાય. કોઇની અંગત ડાયરી આપણા હાથમાં આવી જાય તો પણ ન વંચાય. સંસ્કારીતાનો એક તકાજો છે.’
છેવટે સ્વરૂપાનાં રૂપાળા હોઠો પર સત્ય આવી જતું, ‘મારે બીજું કંઇ નથી વાંચવું. મારે તો બસ, એટલું જ વાંચવું છે કે તારી ડાયરીમાં તેં મારા વિશે શું લખ્યું છે.’
‘ઓહો! એના માટે ડાયરી વાંચવાની શી જરૂર છે? તારી ઇચ્છા હોય તો એ બધી ગાળો હું તને રૂબરૂમાં સંભળાવી દઉ!’
અતીત એને ચીડવતો અને સ્વરૂપા ચીડાઇ જતી હતી. પછી બંને જુવાન થયા, કોલેજમાં આવ્યા. પણ દોસ્તી અતૂટ રહી. બંને વરસોથી ભેગા ઉછર્યા હોવાને કારણે છૂટથી હળી-મળી શકતા હતા. કોલેજમાં પણ એમના સંબંધ ઉપર લવ, ફ્લર્ટિંગ કે રોમાન્સ નામનો કોઇ સિક્કો નહોતો લાગ્યો.
અતીતનો હવે એના ઘરમાં અલાયદો રૂમ હતો. એ રૂમમાં એના સિવાય કોઇને પ્રવેશવાની મંજૂરી ન હતી. એમાં માત્ર બે જણાં બાકાત હતાં. એક, અતીતની મમ્મી. ઓરડાની સફાઇ માટે કે અતીત વાંચી રહ્યો હોય ત્યારે ચા-નાસ્તો આપવા માટે એની મમ્મી જઇ શકતી હતી.
બીજી વ્યક્તિ સ્વરૂપા હતી. એ તો ગમે ત્યારે તોફાન બનીને અતીતના રૂમમાં ઘૂસી જતી અને વાવાઝોડું બનીને નીકળી જતી હતી. પણ એને જેની કાયમી તલાશ હતી એ ડાયરી ક્યારેય એનાં હાથમાં ન આવતી. અતીત હંમેશાં પોતાની ડાયરીને ટેબલના ખાનામાં લોક મારીને સાચવતો હતો.
અચાનક એક દિવસ સ્વરૂપાને લાગ્યું કે અતીતની તબિયત સારી નથી. એણે પૂછ્યું પણ ખરું, ‘અતીત, તું બીમાર છે?’
‘નહીં તો.’ અતીત હસ્યો. સાચો માણસ ખોટું-ખોટું હસે એવું હસ્યો. પછી એણે જમણો હાથ લાંબો કર્યો, ‘જોઇ લે! મારા હાથને અડીને ખાતરી કરી લે, લાગે છે ક્યાંય તાવ જેવું?’ સ્વરૂપાએ એના હાથને સ્પર્શ કર્યો. હાશ થઇ ગઇ. અતીતને નખમાંય રોગ ન હતો.
પછીનો ઘટનાક્રમ અણધાર્યો અને ઝડપી બની ગયો. અતીત કોલેજમાં ગેરહાજર રહેવા લાગ્યો. વચ્ચે-વચ્ચે એને લઇને એના મમ્મી-પપ્પા અમદાવાદ ઉપડી જવા લાગ્યા. પાછા આવતાં ત્યારે પણ અતીતની હાલત સુધરવાને બદલે બગડતી જતી હતી.
એની મમ્મીની આંખો રાત-દિવસ લાલ અને સૂઝેલી રહેતી હતી. સ્વરૂપા સામે જ આવેલા પોતાના ઘરની બારીમાંથી જોયા કરતી, અતીત મોડી રાત સુધી એના રૂમમાં બેસીને ટેબલ લેમ્પના પ્રકાશમાં એની ડાયરીમાં કશુંક ટપકાવતો રહેતો હતો.
કોલેજના અંતિમ દિવસની અંતિમ પરીક્ષા હતી. અતીતે પણ પરીક્ષાઓ આપી. પછી રિઝલ્ટનો દિવસ આવ્યો. સ્વરૂપા એના ઘરે જઇ પહોંચી, ‘ચાલ, રિઝલ્ટ જોવા.’
‘ના.’ અતીત પથારીમાં સૂતો હતો. એની જીભ ઉપર જિંદગીમાં પહેલી વાર કશુંક માગતો હોય એવી આજીજી ઉપસી આવી, ‘સ્વરૂપા, તું પણ આજે કોલેજમાં ન જા ને! આજે મારી પાસે બેસ તો મને ગમશે.’
‘ના, રિઝલ્ટ માટે તો જવું જ પડે. તને મૂડ ન હોય તો તું આરામ કર. હું તારું રિઝલ્ટ પણ લેતી આવીશ. આટલું કહીને સ્વરૂપા દોડી ગઇ. એની ઇચ્છા તો અડધા કલાકમાં પાછા ફરી જવાની હતી, પણ મિત્રો અને સહેલીઓ સાથે ગપ્પા-ગોષ્ઠિ કરવામાં બે કલાક ઊડી ગયા.
જ્યારે એ ઘરે આવી, ત્યારે જિંદગીનો સૌથી મોટો આઘાત એની રાહ જોઇ રહ્યો હતો. આખી શેરી અતીતના ઘર આગળ જમા થઇ ગઇ હતી. અતીતની મમ્મી રડી-રડીને બેહોશ થઇ જવાની તૈયારીમાં હતી. પપ્પા પાગલ બનીને માથું પછાડતા હતા. ડૂમો, ડૂસકાં અને આક્રંદની અનરાધાર હેલી વચ્ચેથી જે માહિતી જાણવા મળી તે આટલી હતી :
અતીતનું અવસાન થયું છે. એને બ્લડ કેન્સર થયું હતું. એક્યુટ લ્યૂકેમિયા. જીવતા માણસની રક્તવાહિનીઓમાં વહેતું કાતીલ મોત. એવો રોગ જે સારવાર માટે ખાસ સમય આપતો નથી અને જીવવા માટે ઝાઝી આવરદા બક્ષતો નથી.
બારમું-તેરમું પતી ગયા પછી અતીતના મમ્મીએ એક સાંજે સ્વરૂપાને બોલાવી. પાસે બેસાડીને કહ્યું, ‘બેટા, અતીત આ દુનિયા માટે ભલે નથી રહ્યો, પણ અમે છીએ ત્યાં સુધી આ ઘરમાં તો એ જીવશે જ. અમે નક્કી કર્યું છે કે અતીતનો ઓરડો અમે જેમનો તેમ સાચવી રાખીશું.
એમાંની એક પણ ચીજવસ્તુ આઘી-પાછી નહીં થાય. એ ઓરડામાં માત્ર બે જ વ્યક્તિઓ જઇ શકશે, એક હું અને બીજી તું.’
સ્વરૂપા રડી પડી, ‘આન્ટી, મને એક વાત નથી સમજાતી. અતીતે પોતાની બીમારીની વાત મારાથી છુપાવી શા માટે? તમે પણ મને કેમ કંઇ ન જણાવ્યું?’
‘અતીતે મનાઇ ફરમાવી હતી. એને ડર હતો કે તું ભાંગી પડીશ.’ આન્ટીએ આંખો લૂછી, ‘મને લાગે છે કે એ સાચો હતો. તને ખબર પડી હોત તો પણ તું શું કરી શકી હોત, સ્વરૂપા?’
‘બીજું કશું તો ન કરી શકી હોત, આન્ટી! પણ કમ સે કમ છેલ્લા દિવસે અતીતની કહેવાની ઉપરવટ જઇને રિઝલ્ટ માટે કોલેજમાં તો ન જ ગઇ હોત!’
એ સાંજે અતીતની ટૂંકી જિંદગીની બે મહત્વની નારીઓ સાથે બેસીને ખૂબ રડી. આંખોના કૂવા ઊલેચી નાખ્યા. પછી આન્ટીએ આંચકાજનક સમાચાર આપ્યા, ‘તારે અતીતની ડાયરી વાંચવી હતી ને! જા, ડાયરી એના ટેબલ પર પડી છે. એ પોતે જ મૂકતો ગયો છે.
અમારા માટે એનો એક અક્ષર પણ વાંચવાની મનાઇ છે. પણ એણે કહ્યું છે - ‘સ્વરૂપા આવે તો એને ડાયરી વાંચવા દેજો!’ જા, બેટા, તારો મિત્ર અક્ષરરૂપે તારી વાટ જોઇ રહ્યો છે.’
સ્વરૂપા દોડી ગઇ. ડાયરીઓ તો આટલા બધા વરસોમાં કેટલી બધી લખાઇ હશે? પણ છેલ્લા વરસની ડાયરી મેજ ઉપર મોજૂદ હતી. સ્વરૂપા છપ્પનિયા કાળનો કોઇ દુકાળિયો અનાજ ઉપર તૂટી પડે એમ ડાયરી ઉપર તૂટી પડી.
... ... ...
ચોરવાડની ધરતી ઉપર રાતના અંધારા પથરાઇ રહ્યા હતા. દરિયાઇ મોજાંનો હવે ઘૂઘવાટ જ સાંભળી શકાતો હતો. પરિણય ચૂપચાપ સ્વરૂપાની વાતો સાંભળી રહ્યો હતો. અતીત વિશેની અતીત-સફર પૂરી થઇ.
‘બસ, મારે આટલું જ કહેવાનું હતું. પરિણય, તું મને ગમે છે. તારી સાથે લગ્ન કરીને હું સુખી થઇશ એ હું જાણું છું. પણ હું તને છેતરવા નહોતી માગતી. પરિણય, તું મારી બીજી પસંદગી હોઇશ. અતીત જ્યાં સુધી જીવતો હતો, ત્યાં સુધી મારો દોસ્ત હતો. પછી એની ડાયરીએ મને જણાવ્યું કે અમે...’
‘ડાયરીમાં શું હતું, સ્વરૂપા?’ પરિણય પૂછી બેઠો. ‘અતીતના ઓરડામાં ટેબલ હતું. ટેબલ પર ડાયરી હતી. ડાયરીમાં પાનાંઓ હતાં અને પાને-પાને હું હતી. સ્વરૂપા... સ્વરૂપા... સ્વરૂપા! ડાયરીનું છેલ્લું પાનું કોરું મૂકીને અતીત ચાલ્યો ગયો.’ સ્વરૂપાની આંખો ક્ષિતિજમાં ઝબૂકતી આગબોટના આગિયા તરફ હતી.
‘એ છેલ્લું પાનું તેં કોરું શા માટે રહેવા દીધું, સ્વરૂપા?’ પરિણયે પ્રેમિકાનો કોમળ હાથ ઝાલીને મૃદુતાપૂર્વક કહ્યું, ‘આપણે લગ્ન કરતાં પહેલાં છેલ્લી વાર અતીતના ઘરે જઇશું. હું બહાર જ બેસીશ. તું એના ઓરડામાં જઇને આટલું કરજે :
ડાયરીના છેલ્લા કોરા પાના ઉપર લખી આવજે- અતીત, હું પણ તને ચાહતી હતી! એ પછી જ તું મારો સ્વીકાર કરજે.’ પરિણયે કહ્યું અને પછી બંને ઊભા થયા. અતીત સમાપ્ત થઇ ગયો હતો, પણ ભવિષ્ય જાગી રહ્યું હતું.
(શીર્ષક પંક્તિ : હિતેન આનંદપરા)
શું કરે રાધા કે એના અશ્રુઓ ચોધાર છે.
મારે તને કંઇક કહેવું છે, પરિણય.’ સામે દરિયો ઘૂઘવતો હતો અને બીચ પરની ભીની રેતી ઉપર બેઠેલી સ્વરૂપાએ બાજુમાં બેઠેલા યુવાનને કહ્યું.
‘આવા રોમેન્ટિક વાતાવરણમાં તારા જેવી ખૂબસૂરત છોકરી પાસેથી મારે તો માત્ર એક જ વાક્ય સાંભળવું છે. બોલી નાખ- આઇ લવ યુ!’ પરિણયે નખરાળા અંદાજમાં કહી દીધું. ઢળતી સાંજ હતી. હવામાં ખારી-ખારી ભીનાશ હતી. નવોસવો પરિચય હતો. આકાર પામી રહેલાં સપનાઓ હતા.
સ્વરૂપા અને પરિણય સાયન્સ કોલેજમાં ભણતા હતા. કોલેજની ટ્રીપમાં જોડાઇને ચોરવાડના દરિયાકાંઠે ફરવા માટે આવ્યા હતા. અન્ય યુવાનો-યુવતીઓ નાળિયેરીના ખેતરો તરફ ફરવા ગયા હતા એ તકનો લાભ લઇને આ બંને જણાં સમુદ્રી મોજાંના તાલભર્યા ઘૂઘવાટની સંગાથે ઢળતી સાંજનું એકાંત માણી રહ્યા હતા.
થોડીવારની ખામોશી પછી પરિણયે સ્વરૂપાની દિશામાં જોયું. ફરફરતી લટોની વચ્ચે કેદ પૂરાયેલા ગોરા-ગોરા ચહેરા ઉપર કંઇક ન સમજાય તેવી ઉદાસ રેખાઓ જોવા મળી. એટલું તો સ્પષ્ટ થઇ ગયું કે સ્વરૂપા પ્રેમાલાપ કરવાના મૂડમાં ન હતી.
‘પરિણય, હું અતીતને ભૂલી નથી શકતી.’
‘અતીત?! એટલે કે તારો ભૂતકાળ?’
‘ના, મારો દોસ્ત.’ સ્વરૂપાનો અવાજ ઢીલો પડી ગયો, ‘અતીત મારો બાળપણનો ફ્રેન્ડ હતો. અમે છેક નાનાં હતા ત્યારથી સાથે રમીને મોટા થયા હતા. ભણવામાં પણ બાલમંદિરથી કોલેજ સુધી અમે સાથે જ હતા. અમે હોમવર્ક પણ સાથે જ કરતાં ને પરીક્ષા માટેનું વાંચન પણ સાથે કરતા હતા.
‘તું આમ ‘હતાં-હતાં’ એવું શા માટે બોલે છે? અતીત અત્યારે તારો દોસ્ત નથી રહ્યો? એ ક્યાંક પરદેશમાં ચાલ્યો ગયો છે કે પછી બહારગામ જોબ માટે ગયો છે?’ પરિણયને વાતમાં રસ પડી રહ્યો હતો.
દૂરથી ઉછાળા મારતું એક મોટું મોજું આવ્યું અને બંનેના પગ પલાળીને પાછું વળી ગયું. સ્વરૂપા પણ અતીતની વાત તરફ પાછી ફરી, ‘તારી આ જ ટેવ ખરાબ છે, નવલકથાનું છેલ્લું પૃષ્ઠ અને ફિલ્મનું આખરી દ્રશ્ય ક્યારેય પહેલાં ન જોઇ લેવાય. એમ કરવાથી આખી વાત જ મરી જાય.’
‘સારું ત્યારે! હું અંત જાણવાની કોશિશ નહીં કરું. તું જ એક-એક કરીને તમામ પ્રકરણો વાંચી સંભળાવ.’
………
અતીત બહુ ભોળો છોકરો હતો. અને ભલો પણ. જગતને એ વિસ્મયભરી આંખે જોતો હતો અને રોજ રાત્રે પોતાની અંગત ડાયરીમાં એ એના નિરીક્ષણ વિશેની નોંધ ટપકાવતો હતો. એમાં તમામ વિષયો સમાઇ જતા હતા.
રોજનો અનુભવ. અને એના માટે ડાયરીનું એક પાનું. ક્યારે જાગ્યો, શું જમ્યો, ક્યારે ઊંઘ આવી એવું બધું રોજિંદુ કામ નહીં લખવાનું. પણ કોઇ નવું પુસ્તક વાંચ્યું હોય, નવી કવિતા સાંભળી હોય, કોઇ પણ ક્ષેત્રની વિશિષ્ઠ વ્યક્તિને મળાયું હોય, મિત્રો કે સહાઘ્યાયીઓ સાથે કોઇ ખાટો-મીઠો અનુભવ થયો હોય તો એ વિશે અવશ્ય લખવાનું.
સ્વરૂપા ઘણી વાર જીદ કરતી, ‘મને તારી ડાયરી આપ!’
‘નહીં આપું.’ અતીત ચોકખી મનાઇ ફરમાવી દેતો.
‘ક્યારેક હું ચોરી લઇશ.’
‘એવું ન કરાય. કોઇની અંગત ડાયરી આપણા હાથમાં આવી જાય તો પણ ન વંચાય. સંસ્કારીતાનો એક તકાજો છે.’
છેવટે સ્વરૂપાનાં રૂપાળા હોઠો પર સત્ય આવી જતું, ‘મારે બીજું કંઇ નથી વાંચવું. મારે તો બસ, એટલું જ વાંચવું છે કે તારી ડાયરીમાં તેં મારા વિશે શું લખ્યું છે.’
‘ઓહો! એના માટે ડાયરી વાંચવાની શી જરૂર છે? તારી ઇચ્છા હોય તો એ બધી ગાળો હું તને રૂબરૂમાં સંભળાવી દઉ!’
અતીત એને ચીડવતો અને સ્વરૂપા ચીડાઇ જતી હતી. પછી બંને જુવાન થયા, કોલેજમાં આવ્યા. પણ દોસ્તી અતૂટ રહી. બંને વરસોથી ભેગા ઉછર્યા હોવાને કારણે છૂટથી હળી-મળી શકતા હતા. કોલેજમાં પણ એમના સંબંધ ઉપર લવ, ફ્લર્ટિંગ કે રોમાન્સ નામનો કોઇ સિક્કો નહોતો લાગ્યો.
અતીતનો હવે એના ઘરમાં અલાયદો રૂમ હતો. એ રૂમમાં એના સિવાય કોઇને પ્રવેશવાની મંજૂરી ન હતી. એમાં માત્ર બે જણાં બાકાત હતાં. એક, અતીતની મમ્મી. ઓરડાની સફાઇ માટે કે અતીત વાંચી રહ્યો હોય ત્યારે ચા-નાસ્તો આપવા માટે એની મમ્મી જઇ શકતી હતી.
બીજી વ્યક્તિ સ્વરૂપા હતી. એ તો ગમે ત્યારે તોફાન બનીને અતીતના રૂમમાં ઘૂસી જતી અને વાવાઝોડું બનીને નીકળી જતી હતી. પણ એને જેની કાયમી તલાશ હતી એ ડાયરી ક્યારેય એનાં હાથમાં ન આવતી. અતીત હંમેશાં પોતાની ડાયરીને ટેબલના ખાનામાં લોક મારીને સાચવતો હતો.
અચાનક એક દિવસ સ્વરૂપાને લાગ્યું કે અતીતની તબિયત સારી નથી. એણે પૂછ્યું પણ ખરું, ‘અતીત, તું બીમાર છે?’
‘નહીં તો.’ અતીત હસ્યો. સાચો માણસ ખોટું-ખોટું હસે એવું હસ્યો. પછી એણે જમણો હાથ લાંબો કર્યો, ‘જોઇ લે! મારા હાથને અડીને ખાતરી કરી લે, લાગે છે ક્યાંય તાવ જેવું?’ સ્વરૂપાએ એના હાથને સ્પર્શ કર્યો. હાશ થઇ ગઇ. અતીતને નખમાંય રોગ ન હતો.
પછીનો ઘટનાક્રમ અણધાર્યો અને ઝડપી બની ગયો. અતીત કોલેજમાં ગેરહાજર રહેવા લાગ્યો. વચ્ચે-વચ્ચે એને લઇને એના મમ્મી-પપ્પા અમદાવાદ ઉપડી જવા લાગ્યા. પાછા આવતાં ત્યારે પણ અતીતની હાલત સુધરવાને બદલે બગડતી જતી હતી.
એની મમ્મીની આંખો રાત-દિવસ લાલ અને સૂઝેલી રહેતી હતી. સ્વરૂપા સામે જ આવેલા પોતાના ઘરની બારીમાંથી જોયા કરતી, અતીત મોડી રાત સુધી એના રૂમમાં બેસીને ટેબલ લેમ્પના પ્રકાશમાં એની ડાયરીમાં કશુંક ટપકાવતો રહેતો હતો.
કોલેજના અંતિમ દિવસની અંતિમ પરીક્ષા હતી. અતીતે પણ પરીક્ષાઓ આપી. પછી રિઝલ્ટનો દિવસ આવ્યો. સ્વરૂપા એના ઘરે જઇ પહોંચી, ‘ચાલ, રિઝલ્ટ જોવા.’
‘ના.’ અતીત પથારીમાં સૂતો હતો. એની જીભ ઉપર જિંદગીમાં પહેલી વાર કશુંક માગતો હોય એવી આજીજી ઉપસી આવી, ‘સ્વરૂપા, તું પણ આજે કોલેજમાં ન જા ને! આજે મારી પાસે બેસ તો મને ગમશે.’
‘ના, રિઝલ્ટ માટે તો જવું જ પડે. તને મૂડ ન હોય તો તું આરામ કર. હું તારું રિઝલ્ટ પણ લેતી આવીશ. આટલું કહીને સ્વરૂપા દોડી ગઇ. એની ઇચ્છા તો અડધા કલાકમાં પાછા ફરી જવાની હતી, પણ મિત્રો અને સહેલીઓ સાથે ગપ્પા-ગોષ્ઠિ કરવામાં બે કલાક ઊડી ગયા.
જ્યારે એ ઘરે આવી, ત્યારે જિંદગીનો સૌથી મોટો આઘાત એની રાહ જોઇ રહ્યો હતો. આખી શેરી અતીતના ઘર આગળ જમા થઇ ગઇ હતી. અતીતની મમ્મી રડી-રડીને બેહોશ થઇ જવાની તૈયારીમાં હતી. પપ્પા પાગલ બનીને માથું પછાડતા હતા. ડૂમો, ડૂસકાં અને આક્રંદની અનરાધાર હેલી વચ્ચેથી જે માહિતી જાણવા મળી તે આટલી હતી :
અતીતનું અવસાન થયું છે. એને બ્લડ કેન્સર થયું હતું. એક્યુટ લ્યૂકેમિયા. જીવતા માણસની રક્તવાહિનીઓમાં વહેતું કાતીલ મોત. એવો રોગ જે સારવાર માટે ખાસ સમય આપતો નથી અને જીવવા માટે ઝાઝી આવરદા બક્ષતો નથી.
બારમું-તેરમું પતી ગયા પછી અતીતના મમ્મીએ એક સાંજે સ્વરૂપાને બોલાવી. પાસે બેસાડીને કહ્યું, ‘બેટા, અતીત આ દુનિયા માટે ભલે નથી રહ્યો, પણ અમે છીએ ત્યાં સુધી આ ઘરમાં તો એ જીવશે જ. અમે નક્કી કર્યું છે કે અતીતનો ઓરડો અમે જેમનો તેમ સાચવી રાખીશું.
એમાંની એક પણ ચીજવસ્તુ આઘી-પાછી નહીં થાય. એ ઓરડામાં માત્ર બે જ વ્યક્તિઓ જઇ શકશે, એક હું અને બીજી તું.’
સ્વરૂપા રડી પડી, ‘આન્ટી, મને એક વાત નથી સમજાતી. અતીતે પોતાની બીમારીની વાત મારાથી છુપાવી શા માટે? તમે પણ મને કેમ કંઇ ન જણાવ્યું?’
‘અતીતે મનાઇ ફરમાવી હતી. એને ડર હતો કે તું ભાંગી પડીશ.’ આન્ટીએ આંખો લૂછી, ‘મને લાગે છે કે એ સાચો હતો. તને ખબર પડી હોત તો પણ તું શું કરી શકી હોત, સ્વરૂપા?’
‘બીજું કશું તો ન કરી શકી હોત, આન્ટી! પણ કમ સે કમ છેલ્લા દિવસે અતીતની કહેવાની ઉપરવટ જઇને રિઝલ્ટ માટે કોલેજમાં તો ન જ ગઇ હોત!’
એ સાંજે અતીતની ટૂંકી જિંદગીની બે મહત્વની નારીઓ સાથે બેસીને ખૂબ રડી. આંખોના કૂવા ઊલેચી નાખ્યા. પછી આન્ટીએ આંચકાજનક સમાચાર આપ્યા, ‘તારે અતીતની ડાયરી વાંચવી હતી ને! જા, ડાયરી એના ટેબલ પર પડી છે. એ પોતે જ મૂકતો ગયો છે.
અમારા માટે એનો એક અક્ષર પણ વાંચવાની મનાઇ છે. પણ એણે કહ્યું છે - ‘સ્વરૂપા આવે તો એને ડાયરી વાંચવા દેજો!’ જા, બેટા, તારો મિત્ર અક્ષરરૂપે તારી વાટ જોઇ રહ્યો છે.’
સ્વરૂપા દોડી ગઇ. ડાયરીઓ તો આટલા બધા વરસોમાં કેટલી બધી લખાઇ હશે? પણ છેલ્લા વરસની ડાયરી મેજ ઉપર મોજૂદ હતી. સ્વરૂપા છપ્પનિયા કાળનો કોઇ દુકાળિયો અનાજ ઉપર તૂટી પડે એમ ડાયરી ઉપર તૂટી પડી.
... ... ...
ચોરવાડની ધરતી ઉપર રાતના અંધારા પથરાઇ રહ્યા હતા. દરિયાઇ મોજાંનો હવે ઘૂઘવાટ જ સાંભળી શકાતો હતો. પરિણય ચૂપચાપ સ્વરૂપાની વાતો સાંભળી રહ્યો હતો. અતીત વિશેની અતીત-સફર પૂરી થઇ.
‘બસ, મારે આટલું જ કહેવાનું હતું. પરિણય, તું મને ગમે છે. તારી સાથે લગ્ન કરીને હું સુખી થઇશ એ હું જાણું છું. પણ હું તને છેતરવા નહોતી માગતી. પરિણય, તું મારી બીજી પસંદગી હોઇશ. અતીત જ્યાં સુધી જીવતો હતો, ત્યાં સુધી મારો દોસ્ત હતો. પછી એની ડાયરીએ મને જણાવ્યું કે અમે...’
‘ડાયરીમાં શું હતું, સ્વરૂપા?’ પરિણય પૂછી બેઠો. ‘અતીતના ઓરડામાં ટેબલ હતું. ટેબલ પર ડાયરી હતી. ડાયરીમાં પાનાંઓ હતાં અને પાને-પાને હું હતી. સ્વરૂપા... સ્વરૂપા... સ્વરૂપા! ડાયરીનું છેલ્લું પાનું કોરું મૂકીને અતીત ચાલ્યો ગયો.’ સ્વરૂપાની આંખો ક્ષિતિજમાં ઝબૂકતી આગબોટના આગિયા તરફ હતી.
‘એ છેલ્લું પાનું તેં કોરું શા માટે રહેવા દીધું, સ્વરૂપા?’ પરિણયે પ્રેમિકાનો કોમળ હાથ ઝાલીને મૃદુતાપૂર્વક કહ્યું, ‘આપણે લગ્ન કરતાં પહેલાં છેલ્લી વાર અતીતના ઘરે જઇશું. હું બહાર જ બેસીશ. તું એના ઓરડામાં જઇને આટલું કરજે :
ડાયરીના છેલ્લા કોરા પાના ઉપર લખી આવજે- અતીત, હું પણ તને ચાહતી હતી! એ પછી જ તું મારો સ્વીકાર કરજે.’ પરિણયે કહ્યું અને પછી બંને ઊભા થયા. અતીત સમાપ્ત થઇ ગયો હતો, પણ ભવિષ્ય જાગી રહ્યું હતું.
(શીર્ષક પંક્તિ : હિતેન આનંદપરા)
ઝાંઝવા જળ સીંચશે એ આશ પર
ઝાંઝવા જળ સીંચશે એ આશ પર,
રણમાં તૃષ્ણાએ કરી છે વાવણી
કોઇક કોઇક દિવસ જ અશુભ હોતા હશે? આપણે માનીએ કે ન માનીએ, પણ ચોક્કસ એવું હોવું જોઇએ. હું જે દિવસને આજે યાદ કરવા બેઠો છું એ આવો જ એક અશુભ દિન હતો. યાદ કરવો ન ગમે એવો મનહૂસ.
મોડી રાતના ઊજાગરાને પાંપણના ઢાંકણની અંદર પોઢાડીને હું વહેલી સવારનું સમાધિવશ સ્વાગત કરતો પથારીમાં પડ્યો હતો, ત્યાં અચાનક ટેલિફોનના ડબલામાંથી કાન ઉપર હથોડો વીંઝાયો. મેં ઘેનભરી દશામાં જ યંત્રવત્, રિસિવર ઉઠાવ્યું. બસ, એ દિવસ પૂરતી મારી એ આખરી સુખની ક્ષણ હતી. મારી બદકિસ્મતીની શરૂઆત ટેલિફોનના રિસિવરમાંથી મારા કાનમાં રેડાણી.
મારા સ્ટાફનાં બહેનનો ગભરાટભર્યો સ્વર હતો અને મને કહી રહ્યો હતો, ‘સર, જલદી નીચે આવો! એક ઇમરજન્સી પેશન્ટ છે. સખત બ્લિડિંગ થઇ રહ્યું છે...’ આગળ વધારે કશુંય બોલવાની ન તો એણે જરૂર હતી, ન મારે સાંભળવાની.
ઇમરજન્સી કેસનો તાપ સ્પર્શતાવેંત મીઠી ઊંઘનું ઝાકળ ક્ષણોની પાંખ ઉપર સવાર થઇને ઊડી ગયું. સવારના ઊઠીને બ્રશ કરવાની કે મોં ધોવાની તો વાત જ ક્યાં રહી, પણ સ્થળ અને સમય વિશે સભાન થવાની પણ સૂધ ન રહી. સ્લીપરમાં પગ ઘાલીને દોડી પડ્યો.
નીચે આવેલા નર્સિંગ હોમમાં જઇને જોયું તો લોહીમાં લથબથ એક મુસ્લિમ ઔરત ટેબલ ઉપર સૂતી હતી. બ્લડ એટલું બધું નીકળી ગયું હતું કે જેટલું ઐના ભીના કપડાંમાં હતું એટલું લોહી કદાચ બાઇનાં શરીરમાં નહીં રહ્યું હોય!
મારી આંગળીઓ એની ‘પલ્સ’ ઉપર ગઇ. ધબકારા ચેતનાની સફરના આખરી પડાવ ઉપર પહોંચવાની તૈયારીમાં હતા. મેં સ્ટાફ નર્સને સહેજ ઊચા સ્વરમાં ધમકાવી નાખી, ‘આને ટેબલ ઉપર કોને પૂછીને સૂવડાવી દીધી? આ તો જનરલ હોસ્પિટલને લાયક કેસ છે. ભાગ્યે જ બચે. મારા આવવા સુધી રાહ તો જોવી હતી...’
એય બાપડી શું કરે? દર્દીના સગાંવહાલાં ધડાધડ દોડતાં આવીને મરણોન્મુખ વ્યક્તિને ટેબલ ઉપર ચડાવી દે, ત્યારે માનવતા ખાતર પણ એમને અટકાવે કોણ? પણ મારા માટે ધર્મસંકટ જેવો મામલો હતો.
સંજોગો એવા હતા કે હું દર્દીની સારવાર શરૂ કરું એ પહેલાં જ એ મરી જવાની શક્યતા હતી. મારા કપાળે કશું જ કર્યા વગર અપજશની કાળી ટીલી ચોંટવાની પૂરેપૂરી શક્યતા ડોકાતી હતી.
દર્દીની સાથે આવેલા ટોળામાંથી એક પીઢ મહિલાને મેં અંદર બોલાવી. એણે મારી ટૂંકી પૂછપરછના જવાબમાં સાવ ટૂંકો પણ મુદ્દાસરનો ખુલાસો પીરસી દીધો, ‘યે સલમા હૈ. મેરી બેટી. પેટ સે હૈ. તીસરા મહિના ચલ રહા હૈ. આજ ફજરમેં અચાનક ખૂન ટૂટ પડા ઔર યે બેહોશ હો ગઇ.’
હું સમજી ગયો કે આ કેસ ઇન્કમ્પ્લીટ એબોર્શનનો મામલો હતો. તાત્કાલિક ક્યુરેટિંગ કરવાની સખ્ત જરૂર હતી. તો જ રકતસ્રાવ બંધ થાય, પણ ક્યુરેટિંગ કરવા માટે તો સલમા ‘ફિટ’ હોવી જોઇએ?
સમય બગાડવાનો સવાલ ન હતો. સલમાનો કેસ હાથમાં લેવાનો હું ઇન્કાર પણ કરી શકું, પણ પછી જનરલ હોસ્પિટલ સુધીની સફરમાં એની છાતીનું એન્જિન અધવચ્ચે જ બંધ પડી જાય એમ હતું.
મેં વિચાર કરવાનું પડતું મેલ્યું અને આચરણનો આરંભ કર્યો. કોલેપ્સ્ડ થઇ ચૂકેલી સલમાની નસ પકડીને ગ્લુકોઝ સેલાઇનની બોટલ ચડાવી. તાબડતોબ બ્લડ બેન્કમાંથી ચાર બાટલા લોહી મંગાવ્યું. ઇન્જેકશનો, એન્ટિબાયોટિક્સ, એનેસ્થેટિસ્ટ અને ક્યુરેટિંગ.
સતત ફફડતા હૈયે મેં બે કલાક સુધી સઘન સારવાર કરી. સલમા હવે સલામત હતી. મેં દવાઓ, બ્લડબેન્ક અને એનેસ્થેટિસ્ટના ચૂકવણા મારા ખિસ્સામાંથી ભોગવ્યા. સાંજે સલમાના પતિને કાને પૈસાની વાત નાખી.
એ ઊભો થઇ ગયો, ‘પૈસા તો મેરે પાસ એક ભી નહીં હૈં.’
‘અરે, કેવી વાત કરો છો તમે? હું મારી મહેનતની તો હજુ કિંમત જ નથી માગતો, ફક્ત તમારી પત્નીનાં પ્રાણ બચાવવા માટે મેં કરેલા ખર્ચની વાત કરી રહ્યો છું. જો ખિસ્સામાં એક પણ પૈસો ન હતો, તો પછી તમે લોકો એને ખાનગી નર્સિંગ હોમમાં લાવ્યા શા માટે? અહીંથી દસ જ મિનિટનાં અંતરે જનરલ હોસ્પિટલ છે, ત્યાં એને લઇ જવી હતી ને?’
‘વહીં તો જા રહે થે હમ! લૈકિન બિચ રાસ્તે મેં વો બેહોશ હો ગઇ, તો રિક્ષાવાલા ઘબરા ગયા. પુલીસ કા લફડા હોગ ઐસા સોચકર હમકો ઇધર હી ચ ઉતારકે ભાગ ગયા...’
બીજે દિવસે સલમા એનાં પગ ઉપર ચાલીને ઠાઠથી રવાના થઇ ગઇ. હું લાચાર બનીને એનાં કદમો હેઠળ ચંપાયેલા રૂપિયા બે હજારને વિલોકતો રહ્યો.
ક્યારેક કો’ક એક દિવસને બદલે એક પૂરું અઠવાડિયું અશુભ સિદ્ધ થતું હોય છે. સલમાવાળી ઘટના બની એ આખુંયે સપ્તાહ મારા માટે લાખના બાર હજાર કરવા જેવું સાબિત થયું.
બુધવારે સાંજે એક દેવીપૂજક સ્ત્રી આવીને સુવાવડ કરાવી ગઇ. એના કુબામાં સૂરજ પ્રગટે એમાં આપણને શો વાંધો હોય? પણ મને વાંધો નડ્યો, કારણ કે એનો સૂરજ મારો અજવાસ ઝૂંટવી ગયો. પાંચ હજાર રૂપિયાની મહેનતની ફોરસેપ્સ ડિલિવરી માથે પડી એ તો સહન કરી લેવાય, પણ પંદરસો રૂપિયાની મેડિસિન્સ અને પાંચસો રૂપિયા એનેસ્થેસિયાના પણ મારે ભોગવી લેવાનો વારો આવ્યો.
શનિવારે એક પેશન્ટ આખેઆખું સિઝેરિયન ગુપચાવીને ઓડકાર સાથે ઘરભેગી થઇ ગઇ. એ કોઇ ગરીબ કેસ ન હતો, પણ રીઢા ગુનેગાર જેવો મામલો હતો. એ પરિવારની દરેક સ્ત્રી દરેક પ્રસૂતિ વખતે ડોક્ટર બદલતી રહેતી હતી. કામ કઢાવીને પછી એક પણ પૈસો નહીં ચૂકવવાનો. બંટી ઔર બબલી ટાઇપના ઘણાં દર્દીઓ મળી આવે છે. આ વખતે મારો ભોગ લેવાયો.
અઠવાડિયાના અંતે હું વ્યગ્રચિત્ત બનીને બેઠો હતો. પૂરું સપ્તાહ પુષ્કળ મહેનત કર્યા પછી એક પણ પૈસો કમાવા મળ્યો ન હતો. મારી અંગત ખોટ જ સત્તર હજાર રૂપિયા જેવી થતી હતી. આ મારો ખર્ચ હતો, નુકસાન હતું, કબૂલ કરું છું કે નાની-મોટી ઘાલખાધ દરેક ધંધામાં રહેતી જ હોય છે, પણ આ તો ખાધ હતી ઘર બાળીને તીરથ કરવા જેવી વાત હતી.
એક માનવતાસભર વ્યવસાયમાં બેઠો છું એટલે કોઇ દરદી બિલમાં નાની-મોટી કાપકૂપ કરી જાય છે, ત્યારે હું હસીને ચલાવી લઉ છું, પણ આ તો પદ્ધતિસરની લૂંટ જ હતી.
આવી લૂંટ જો એકાદ-બે માસ સુધી ચાલતી રહે તો ઉઠમણું થઇ જાય. માનવતા, દયા, ઉદારતા, સમભાવ જેવા શબ્દોમાંથી ભરોસો ઊઠી જાય એવું વાતાવરણ હતું.
બસ, આશ્વાસન હતું તો એક જ વાતનું હતું, મારા મનમાં એક વાત ઠસી ગઇ હતી કે આ તો જવલ્લે જ બનતી ઘટના હતી. હોય! ક્યારેક કોઇક એકાદ દિવસ કે એકાદ અઠવાડિયું મનહુસ હોઇ શકે છે.
………
રવિવારની સવાર. હું ચા-નાસ્તાની સાથે સાથે ‘દિવ્ય ભાસ્કર’ના પાનાંઓ માણી રહ્યો હતો, ત્યાં અચાનક એક મુલાકાતી મળવા માટે આવ્યા. અપરિચિત સન્નારી હતાં. આશરે પંચવાન વર્ષનાં હશે.
‘માફ કરજો, શરદભાઇ! ફોન કર્યા વગર જ આવી ચડી છું.’ એમનાં સ્વરમાં બનાવટી વિવેકને બદલે અસલી શાલીનતા ઝળકતી હતી, ‘હૈયામાં એક ભાવ જન્મ્યો એ શમી જાય એની પહેલાં તમને મળવું જરૂરી લાગ્યું, એટલે તમારો ફોન નંબર શોધવા માટે સમય નથી બગાડ્યો.’
‘વાંધો નહીં, બહેન! હવે જ્યારે આવી જ ગયાં છો, ત્યારે કામ બાબત પણ જરા...’
એમણે પર્સમાંથી એક બંધ પરબીડીયું કાઢીને મારા હાથમાં મૂકી દીધું, ‘આમાં થોડાંક રૂપિયા છે. બહુ મોટી રકમ નથી, પણ મારો દીકરો આજના દિવસે અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામ્યો હતો. એની સ્મૃતિમાં હું દર વરસે નાની એવી રકમનું દાન કરતી રહું છું.
તમારા લેખો છેલ્લાં દોઢેક દાયકાથી વાંચતી આવી છું. દાન આપવા માટેના સરનામાં તમારી કટારમાંથી જ મેળવી લઉ છું. પણ આ વખતે મનમાં વિચાર આવ્યો કે... આ રકમ તમારા જ હાથમાં... તમને વાંધો ન હોય તો... તમારા દવાખાનામાં પણ ગરીબ દરદીઓ આવતા હશે ને? તમારી ફી પેટે નથી આપતી... પણ દવાઓ- ઇન્જેકશનો કે લેબોરેટરીના ખર્ચના...
તમારી નિષ્ઠા વિશે મને શ્રદ્ધા છે.. પ્લીઝ, લઇ લો! ના ન પાડશો...’
એ બહેન એવી રીતે પૈસા મને આપી રહ્યાં હતાં, જાણે કે મારી પાસેથી લઇ રહ્યાં હોય! એમની આંખોમાં યાચનાની દીનતા ઝલકતી હતી.
‘કેટલી રકમ છે?’ મેં પૂછ્યું.
‘વધારે નથી, ફક્ત સત્તર હજાર છે.’
મેં ખુલ્લી બારીમાંથી દેખાતા ભૂરા, અફાટ આસમાન સામે જોયું અને મારાથી બોલી જવાયું, ‘વાહ રે, ઇશ્વર! તું બી કોમર્સનો ગ્રેજ્યુએટ છે. તારું ગણિત પાક્કું છે. શું આંકડો નિભાવ્યો છે!’
એ ક્ષણે મને સમજાયું કે સોમવારથી શરૂ થતાં છ દિવસ કોઇક વાર ભારે અશુભ હોઇ શકે છે, પણ એનું સમાપન હંમેશાં સાતમાં દિવસે, રવિવારની કલ્યાણમયી શુભ સવારથી થતું હોય છે.
રણમાં તૃષ્ણાએ કરી છે વાવણી
કોઇક કોઇક દિવસ જ અશુભ હોતા હશે? આપણે માનીએ કે ન માનીએ, પણ ચોક્કસ એવું હોવું જોઇએ. હું જે દિવસને આજે યાદ કરવા બેઠો છું એ આવો જ એક અશુભ દિન હતો. યાદ કરવો ન ગમે એવો મનહૂસ.
મોડી રાતના ઊજાગરાને પાંપણના ઢાંકણની અંદર પોઢાડીને હું વહેલી સવારનું સમાધિવશ સ્વાગત કરતો પથારીમાં પડ્યો હતો, ત્યાં અચાનક ટેલિફોનના ડબલામાંથી કાન ઉપર હથોડો વીંઝાયો. મેં ઘેનભરી દશામાં જ યંત્રવત્, રિસિવર ઉઠાવ્યું. બસ, એ દિવસ પૂરતી મારી એ આખરી સુખની ક્ષણ હતી. મારી બદકિસ્મતીની શરૂઆત ટેલિફોનના રિસિવરમાંથી મારા કાનમાં રેડાણી.
મારા સ્ટાફનાં બહેનનો ગભરાટભર્યો સ્વર હતો અને મને કહી રહ્યો હતો, ‘સર, જલદી નીચે આવો! એક ઇમરજન્સી પેશન્ટ છે. સખત બ્લિડિંગ થઇ રહ્યું છે...’ આગળ વધારે કશુંય બોલવાની ન તો એણે જરૂર હતી, ન મારે સાંભળવાની.
ઇમરજન્સી કેસનો તાપ સ્પર્શતાવેંત મીઠી ઊંઘનું ઝાકળ ક્ષણોની પાંખ ઉપર સવાર થઇને ઊડી ગયું. સવારના ઊઠીને બ્રશ કરવાની કે મોં ધોવાની તો વાત જ ક્યાં રહી, પણ સ્થળ અને સમય વિશે સભાન થવાની પણ સૂધ ન રહી. સ્લીપરમાં પગ ઘાલીને દોડી પડ્યો.
નીચે આવેલા નર્સિંગ હોમમાં જઇને જોયું તો લોહીમાં લથબથ એક મુસ્લિમ ઔરત ટેબલ ઉપર સૂતી હતી. બ્લડ એટલું બધું નીકળી ગયું હતું કે જેટલું ઐના ભીના કપડાંમાં હતું એટલું લોહી કદાચ બાઇનાં શરીરમાં નહીં રહ્યું હોય!
મારી આંગળીઓ એની ‘પલ્સ’ ઉપર ગઇ. ધબકારા ચેતનાની સફરના આખરી પડાવ ઉપર પહોંચવાની તૈયારીમાં હતા. મેં સ્ટાફ નર્સને સહેજ ઊચા સ્વરમાં ધમકાવી નાખી, ‘આને ટેબલ ઉપર કોને પૂછીને સૂવડાવી દીધી? આ તો જનરલ હોસ્પિટલને લાયક કેસ છે. ભાગ્યે જ બચે. મારા આવવા સુધી રાહ તો જોવી હતી...’
એય બાપડી શું કરે? દર્દીના સગાંવહાલાં ધડાધડ દોડતાં આવીને મરણોન્મુખ વ્યક્તિને ટેબલ ઉપર ચડાવી દે, ત્યારે માનવતા ખાતર પણ એમને અટકાવે કોણ? પણ મારા માટે ધર્મસંકટ જેવો મામલો હતો.
સંજોગો એવા હતા કે હું દર્દીની સારવાર શરૂ કરું એ પહેલાં જ એ મરી જવાની શક્યતા હતી. મારા કપાળે કશું જ કર્યા વગર અપજશની કાળી ટીલી ચોંટવાની પૂરેપૂરી શક્યતા ડોકાતી હતી.
દર્દીની સાથે આવેલા ટોળામાંથી એક પીઢ મહિલાને મેં અંદર બોલાવી. એણે મારી ટૂંકી પૂછપરછના જવાબમાં સાવ ટૂંકો પણ મુદ્દાસરનો ખુલાસો પીરસી દીધો, ‘યે સલમા હૈ. મેરી બેટી. પેટ સે હૈ. તીસરા મહિના ચલ રહા હૈ. આજ ફજરમેં અચાનક ખૂન ટૂટ પડા ઔર યે બેહોશ હો ગઇ.’
હું સમજી ગયો કે આ કેસ ઇન્કમ્પ્લીટ એબોર્શનનો મામલો હતો. તાત્કાલિક ક્યુરેટિંગ કરવાની સખ્ત જરૂર હતી. તો જ રકતસ્રાવ બંધ થાય, પણ ક્યુરેટિંગ કરવા માટે તો સલમા ‘ફિટ’ હોવી જોઇએ?
સમય બગાડવાનો સવાલ ન હતો. સલમાનો કેસ હાથમાં લેવાનો હું ઇન્કાર પણ કરી શકું, પણ પછી જનરલ હોસ્પિટલ સુધીની સફરમાં એની છાતીનું એન્જિન અધવચ્ચે જ બંધ પડી જાય એમ હતું.
મેં વિચાર કરવાનું પડતું મેલ્યું અને આચરણનો આરંભ કર્યો. કોલેપ્સ્ડ થઇ ચૂકેલી સલમાની નસ પકડીને ગ્લુકોઝ સેલાઇનની બોટલ ચડાવી. તાબડતોબ બ્લડ બેન્કમાંથી ચાર બાટલા લોહી મંગાવ્યું. ઇન્જેકશનો, એન્ટિબાયોટિક્સ, એનેસ્થેટિસ્ટ અને ક્યુરેટિંગ.
સતત ફફડતા હૈયે મેં બે કલાક સુધી સઘન સારવાર કરી. સલમા હવે સલામત હતી. મેં દવાઓ, બ્લડબેન્ક અને એનેસ્થેટિસ્ટના ચૂકવણા મારા ખિસ્સામાંથી ભોગવ્યા. સાંજે સલમાના પતિને કાને પૈસાની વાત નાખી.
એ ઊભો થઇ ગયો, ‘પૈસા તો મેરે પાસ એક ભી નહીં હૈં.’
‘અરે, કેવી વાત કરો છો તમે? હું મારી મહેનતની તો હજુ કિંમત જ નથી માગતો, ફક્ત તમારી પત્નીનાં પ્રાણ બચાવવા માટે મેં કરેલા ખર્ચની વાત કરી રહ્યો છું. જો ખિસ્સામાં એક પણ પૈસો ન હતો, તો પછી તમે લોકો એને ખાનગી નર્સિંગ હોમમાં લાવ્યા શા માટે? અહીંથી દસ જ મિનિટનાં અંતરે જનરલ હોસ્પિટલ છે, ત્યાં એને લઇ જવી હતી ને?’
‘વહીં તો જા રહે થે હમ! લૈકિન બિચ રાસ્તે મેં વો બેહોશ હો ગઇ, તો રિક્ષાવાલા ઘબરા ગયા. પુલીસ કા લફડા હોગ ઐસા સોચકર હમકો ઇધર હી ચ ઉતારકે ભાગ ગયા...’
બીજે દિવસે સલમા એનાં પગ ઉપર ચાલીને ઠાઠથી રવાના થઇ ગઇ. હું લાચાર બનીને એનાં કદમો હેઠળ ચંપાયેલા રૂપિયા બે હજારને વિલોકતો રહ્યો.
ક્યારેક કો’ક એક દિવસને બદલે એક પૂરું અઠવાડિયું અશુભ સિદ્ધ થતું હોય છે. સલમાવાળી ઘટના બની એ આખુંયે સપ્તાહ મારા માટે લાખના બાર હજાર કરવા જેવું સાબિત થયું.
બુધવારે સાંજે એક દેવીપૂજક સ્ત્રી આવીને સુવાવડ કરાવી ગઇ. એના કુબામાં સૂરજ પ્રગટે એમાં આપણને શો વાંધો હોય? પણ મને વાંધો નડ્યો, કારણ કે એનો સૂરજ મારો અજવાસ ઝૂંટવી ગયો. પાંચ હજાર રૂપિયાની મહેનતની ફોરસેપ્સ ડિલિવરી માથે પડી એ તો સહન કરી લેવાય, પણ પંદરસો રૂપિયાની મેડિસિન્સ અને પાંચસો રૂપિયા એનેસ્થેસિયાના પણ મારે ભોગવી લેવાનો વારો આવ્યો.
શનિવારે એક પેશન્ટ આખેઆખું સિઝેરિયન ગુપચાવીને ઓડકાર સાથે ઘરભેગી થઇ ગઇ. એ કોઇ ગરીબ કેસ ન હતો, પણ રીઢા ગુનેગાર જેવો મામલો હતો. એ પરિવારની દરેક સ્ત્રી દરેક પ્રસૂતિ વખતે ડોક્ટર બદલતી રહેતી હતી. કામ કઢાવીને પછી એક પણ પૈસો નહીં ચૂકવવાનો. બંટી ઔર બબલી ટાઇપના ઘણાં દર્દીઓ મળી આવે છે. આ વખતે મારો ભોગ લેવાયો.
અઠવાડિયાના અંતે હું વ્યગ્રચિત્ત બનીને બેઠો હતો. પૂરું સપ્તાહ પુષ્કળ મહેનત કર્યા પછી એક પણ પૈસો કમાવા મળ્યો ન હતો. મારી અંગત ખોટ જ સત્તર હજાર રૂપિયા જેવી થતી હતી. આ મારો ખર્ચ હતો, નુકસાન હતું, કબૂલ કરું છું કે નાની-મોટી ઘાલખાધ દરેક ધંધામાં રહેતી જ હોય છે, પણ આ તો ખાધ હતી ઘર બાળીને તીરથ કરવા જેવી વાત હતી.
એક માનવતાસભર વ્યવસાયમાં બેઠો છું એટલે કોઇ દરદી બિલમાં નાની-મોટી કાપકૂપ કરી જાય છે, ત્યારે હું હસીને ચલાવી લઉ છું, પણ આ તો પદ્ધતિસરની લૂંટ જ હતી.
આવી લૂંટ જો એકાદ-બે માસ સુધી ચાલતી રહે તો ઉઠમણું થઇ જાય. માનવતા, દયા, ઉદારતા, સમભાવ જેવા શબ્દોમાંથી ભરોસો ઊઠી જાય એવું વાતાવરણ હતું.
બસ, આશ્વાસન હતું તો એક જ વાતનું હતું, મારા મનમાં એક વાત ઠસી ગઇ હતી કે આ તો જવલ્લે જ બનતી ઘટના હતી. હોય! ક્યારેક કોઇક એકાદ દિવસ કે એકાદ અઠવાડિયું મનહુસ હોઇ શકે છે.
………
રવિવારની સવાર. હું ચા-નાસ્તાની સાથે સાથે ‘દિવ્ય ભાસ્કર’ના પાનાંઓ માણી રહ્યો હતો, ત્યાં અચાનક એક મુલાકાતી મળવા માટે આવ્યા. અપરિચિત સન્નારી હતાં. આશરે પંચવાન વર્ષનાં હશે.
‘માફ કરજો, શરદભાઇ! ફોન કર્યા વગર જ આવી ચડી છું.’ એમનાં સ્વરમાં બનાવટી વિવેકને બદલે અસલી શાલીનતા ઝળકતી હતી, ‘હૈયામાં એક ભાવ જન્મ્યો એ શમી જાય એની પહેલાં તમને મળવું જરૂરી લાગ્યું, એટલે તમારો ફોન નંબર શોધવા માટે સમય નથી બગાડ્યો.’
‘વાંધો નહીં, બહેન! હવે જ્યારે આવી જ ગયાં છો, ત્યારે કામ બાબત પણ જરા...’
એમણે પર્સમાંથી એક બંધ પરબીડીયું કાઢીને મારા હાથમાં મૂકી દીધું, ‘આમાં થોડાંક રૂપિયા છે. બહુ મોટી રકમ નથી, પણ મારો દીકરો આજના દિવસે અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામ્યો હતો. એની સ્મૃતિમાં હું દર વરસે નાની એવી રકમનું દાન કરતી રહું છું.
તમારા લેખો છેલ્લાં દોઢેક દાયકાથી વાંચતી આવી છું. દાન આપવા માટેના સરનામાં તમારી કટારમાંથી જ મેળવી લઉ છું. પણ આ વખતે મનમાં વિચાર આવ્યો કે... આ રકમ તમારા જ હાથમાં... તમને વાંધો ન હોય તો... તમારા દવાખાનામાં પણ ગરીબ દરદીઓ આવતા હશે ને? તમારી ફી પેટે નથી આપતી... પણ દવાઓ- ઇન્જેકશનો કે લેબોરેટરીના ખર્ચના...
તમારી નિષ્ઠા વિશે મને શ્રદ્ધા છે.. પ્લીઝ, લઇ લો! ના ન પાડશો...’
એ બહેન એવી રીતે પૈસા મને આપી રહ્યાં હતાં, જાણે કે મારી પાસેથી લઇ રહ્યાં હોય! એમની આંખોમાં યાચનાની દીનતા ઝલકતી હતી.
‘કેટલી રકમ છે?’ મેં પૂછ્યું.
‘વધારે નથી, ફક્ત સત્તર હજાર છે.’
મેં ખુલ્લી બારીમાંથી દેખાતા ભૂરા, અફાટ આસમાન સામે જોયું અને મારાથી બોલી જવાયું, ‘વાહ રે, ઇશ્વર! તું બી કોમર્સનો ગ્રેજ્યુએટ છે. તારું ગણિત પાક્કું છે. શું આંકડો નિભાવ્યો છે!’
એ ક્ષણે મને સમજાયું કે સોમવારથી શરૂ થતાં છ દિવસ કોઇક વાર ભારે અશુભ હોઇ શકે છે, પણ એનું સમાપન હંમેશાં સાતમાં દિવસે, રવિવારની કલ્યાણમયી શુભ સવારથી થતું હોય છે.
ઝાંઝવા જળ સીંચશે એ આશ પર
ઝાંઝવા જળ સીંચશે એ આશ પર,
રણમાં તૃષ્ણાએ કરી છે વાવણી
કોઇક કોઇક દિવસ જ અશુભ હોતા હશે? આપણે માનીએ કે ન માનીએ, પણ ચોક્કસ એવું હોવું જોઇએ. હું જે દિવસને આજે યાદ કરવા બેઠો છું એ આવો જ એક અશુભ દિન હતો. યાદ કરવો ન ગમે એવો મનહૂસ.
મોડી રાતના ઊજાગરાને પાંપણના ઢાંકણની અંદર પોઢાડીને હું વહેલી સવારનું સમાધિવશ સ્વાગત કરતો પથારીમાં પડ્યો હતો, ત્યાં અચાનક ટેલિફોનના ડબલામાંથી કાન ઉપર હથોડો વીંઝાયો. મેં ઘેનભરી દશામાં જ યંત્રવત્, રિસિવર ઉઠાવ્યું. બસ, એ દિવસ પૂરતી મારી એ આખરી સુખની ક્ષણ હતી. મારી બદકિસ્મતીની શરૂઆત ટેલિફોનના રિસિવરમાંથી મારા કાનમાં રેડાણી.
મારા સ્ટાફનાં બહેનનો ગભરાટભર્યો સ્વર હતો અને મને કહી રહ્યો હતો, ‘સર, જલદી નીચે આવો! એક ઇમરજન્સી પેશન્ટ છે. સખત બ્લિડિંગ થઇ રહ્યું છે...’ આગળ વધારે કશુંય બોલવાની ન તો એણે જરૂર હતી, ન મારે સાંભળવાની.
ઇમરજન્સી કેસનો તાપ સ્પર્શતાવેંત મીઠી ઊંઘનું ઝાકળ ક્ષણોની પાંખ ઉપર સવાર થઇને ઊડી ગયું. સવારના ઊઠીને બ્રશ કરવાની કે મોં ધોવાની તો વાત જ ક્યાં રહી, પણ સ્થળ અને સમય વિશે સભાન થવાની પણ સૂધ ન રહી. સ્લીપરમાં પગ ઘાલીને દોડી પડ્યો.
નીચે આવેલા નર્સિંગ હોમમાં જઇને જોયું તો લોહીમાં લથબથ એક મુસ્લિમ ઔરત ટેબલ ઉપર સૂતી હતી. બ્લડ એટલું બધું નીકળી ગયું હતું કે જેટલું ઐના ભીના કપડાંમાં હતું એટલું લોહી કદાચ બાઇનાં શરીરમાં નહીં રહ્યું હોય!
મારી આંગળીઓ એની ‘પલ્સ’ ઉપર ગઇ. ધબકારા ચેતનાની સફરના આખરી પડાવ ઉપર પહોંચવાની તૈયારીમાં હતા. મેં સ્ટાફ નર્સને સહેજ ઊચા સ્વરમાં ધમકાવી નાખી, ‘આને ટેબલ ઉપર કોને પૂછીને સૂવડાવી દીધી? આ તો જનરલ હોસ્પિટલને લાયક કેસ છે. ભાગ્યે જ બચે. મારા આવવા સુધી રાહ તો જોવી હતી...’
એય બાપડી શું કરે? દર્દીના સગાંવહાલાં ધડાધડ દોડતાં આવીને મરણોન્મુખ વ્યક્તિને ટેબલ ઉપર ચડાવી દે, ત્યારે માનવતા ખાતર પણ એમને અટકાવે કોણ? પણ મારા માટે ધર્મસંકટ જેવો મામલો હતો.
સંજોગો એવા હતા કે હું દર્દીની સારવાર શરૂ કરું એ પહેલાં જ એ મરી જવાની શક્યતા હતી. મારા કપાળે કશું જ કર્યા વગર અપજશની કાળી ટીલી ચોંટવાની પૂરેપૂરી શક્યતા ડોકાતી હતી.
દર્દીની સાથે આવેલા ટોળામાંથી એક પીઢ મહિલાને મેં અંદર બોલાવી. એણે મારી ટૂંકી પૂછપરછના જવાબમાં સાવ ટૂંકો પણ મુદ્દાસરનો ખુલાસો પીરસી દીધો, ‘યે સલમા હૈ. મેરી બેટી. પેટ સે હૈ. તીસરા મહિના ચલ રહા હૈ. આજ ફજરમેં અચાનક ખૂન ટૂટ પડા ઔર યે બેહોશ હો ગઇ.’
હું સમજી ગયો કે આ કેસ ઇન્કમ્પ્લીટ એબોર્શનનો મામલો હતો. તાત્કાલિક ક્યુરેટિંગ કરવાની સખ્ત જરૂર હતી. તો જ રકતસ્રાવ બંધ થાય, પણ ક્યુરેટિંગ કરવા માટે તો સલમા ‘ફિટ’ હોવી જોઇએ?
સમય બગાડવાનો સવાલ ન હતો. સલમાનો કેસ હાથમાં લેવાનો હું ઇન્કાર પણ કરી શકું, પણ પછી જનરલ હોસ્પિટલ સુધીની સફરમાં એની છાતીનું એન્જિન અધવચ્ચે જ બંધ પડી જાય એમ હતું.
મેં વિચાર કરવાનું પડતું મેલ્યું અને આચરણનો આરંભ કર્યો. કોલેપ્સ્ડ થઇ ચૂકેલી સલમાની નસ પકડીને ગ્લુકોઝ સેલાઇનની બોટલ ચડાવી. તાબડતોબ બ્લડ બેન્કમાંથી ચાર બાટલા લોહી મંગાવ્યું. ઇન્જેકશનો, એન્ટિબાયોટિક્સ, એનેસ્થેટિસ્ટ અને ક્યુરેટિંગ.
સતત ફફડતા હૈયે મેં બે કલાક સુધી સઘન સારવાર કરી. સલમા હવે સલામત હતી. મેં દવાઓ, બ્લડબેન્ક અને એનેસ્થેટિસ્ટના ચૂકવણા મારા ખિસ્સામાંથી ભોગવ્યા. સાંજે સલમાના પતિને કાને પૈસાની વાત નાખી.
એ ઊભો થઇ ગયો, ‘પૈસા તો મેરે પાસ એક ભી નહીં હૈં.’
‘અરે, કેવી વાત કરો છો તમે? હું મારી મહેનતની તો હજુ કિંમત જ નથી માગતો, ફક્ત તમારી પત્નીનાં પ્રાણ બચાવવા માટે મેં કરેલા ખર્ચની વાત કરી રહ્યો છું. જો ખિસ્સામાં એક પણ પૈસો ન હતો, તો પછી તમે લોકો એને ખાનગી નર્સિંગ હોમમાં લાવ્યા શા માટે? અહીંથી દસ જ મિનિટનાં અંતરે જનરલ હોસ્પિટલ છે, ત્યાં એને લઇ જવી હતી ને?’
‘વહીં તો જા રહે થે હમ! લૈકિન બિચ રાસ્તે મેં વો બેહોશ હો ગઇ, તો રિક્ષાવાલા ઘબરા ગયા. પુલીસ કા લફડા હોગ ઐસા સોચકર હમકો ઇધર હી ચ ઉતારકે ભાગ ગયા...’
બીજે દિવસે સલમા એનાં પગ ઉપર ચાલીને ઠાઠથી રવાના થઇ ગઇ. હું લાચાર બનીને એનાં કદમો હેઠળ ચંપાયેલા રૂપિયા બે હજારને વિલોકતો રહ્યો.
ક્યારેક કો’ક એક દિવસને બદલે એક પૂરું અઠવાડિયું અશુભ સિદ્ધ થતું હોય છે. સલમાવાળી ઘટના બની એ આખુંયે સપ્તાહ મારા માટે લાખના બાર હજાર કરવા જેવું સાબિત થયું.
બુધવારે સાંજે એક દેવીપૂજક સ્ત્રી આવીને સુવાવડ કરાવી ગઇ. એના કુબામાં સૂરજ પ્રગટે એમાં આપણને શો વાંધો હોય? પણ મને વાંધો નડ્યો, કારણ કે એનો સૂરજ મારો અજવાસ ઝૂંટવી ગયો. પાંચ હજાર રૂપિયાની મહેનતની ફોરસેપ્સ ડિલિવરી માથે પડી એ તો સહન કરી લેવાય, પણ પંદરસો રૂપિયાની મેડિસિન્સ અને પાંચસો રૂપિયા એનેસ્થેસિયાના પણ મારે ભોગવી લેવાનો વારો આવ્યો.
શનિવારે એક પેશન્ટ આખેઆખું સિઝેરિયન ગુપચાવીને ઓડકાર સાથે ઘરભેગી થઇ ગઇ. એ કોઇ ગરીબ કેસ ન હતો, પણ રીઢા ગુનેગાર જેવો મામલો હતો. એ પરિવારની દરેક સ્ત્રી દરેક પ્રસૂતિ વખતે ડોક્ટર બદલતી રહેતી હતી. કામ કઢાવીને પછી એક પણ પૈસો નહીં ચૂકવવાનો. બંટી ઔર બબલી ટાઇપના ઘણાં દર્દીઓ મળી આવે છે. આ વખતે મારો ભોગ લેવાયો.
અઠવાડિયાના અંતે હું વ્યગ્રચિત્ત બનીને બેઠો હતો. પૂરું સપ્તાહ પુષ્કળ મહેનત કર્યા પછી એક પણ પૈસો કમાવા મળ્યો ન હતો. મારી અંગત ખોટ જ સત્તર હજાર રૂપિયા જેવી થતી હતી. આ મારો ખર્ચ હતો, નુકસાન હતું, કબૂલ કરું છું કે નાની-મોટી ઘાલખાધ દરેક ધંધામાં રહેતી જ હોય છે, પણ આ તો ખાધ હતી ઘર બાળીને તીરથ કરવા જેવી વાત હતી.
એક માનવતાસભર વ્યવસાયમાં બેઠો છું એટલે કોઇ દરદી બિલમાં નાની-મોટી કાપકૂપ કરી જાય છે, ત્યારે હું હસીને ચલાવી લઉ છું, પણ આ તો પદ્ધતિસરની લૂંટ જ હતી.
આવી લૂંટ જો એકાદ-બે માસ સુધી ચાલતી રહે તો ઉઠમણું થઇ જાય. માનવતા, દયા, ઉદારતા, સમભાવ જેવા શબ્દોમાંથી ભરોસો ઊઠી જાય એવું વાતાવરણ હતું.
બસ, આશ્વાસન હતું તો એક જ વાતનું હતું, મારા મનમાં એક વાત ઠસી ગઇ હતી કે આ તો જવલ્લે જ બનતી ઘટના હતી. હોય! ક્યારેક કોઇક એકાદ દિવસ કે એકાદ અઠવાડિયું મનહુસ હોઇ શકે છે.
………
રવિવારની સવાર. હું ચા-નાસ્તાની સાથે સાથે ‘દિવ્ય ભાસ્કર’ના પાનાંઓ માણી રહ્યો હતો, ત્યાં અચાનક એક મુલાકાતી મળવા માટે આવ્યા. અપરિચિત સન્નારી હતાં. આશરે પંચવાન વર્ષનાં હશે.
‘માફ કરજો, શરદભાઇ! ફોન કર્યા વગર જ આવી ચડી છું.’ એમનાં સ્વરમાં બનાવટી વિવેકને બદલે અસલી શાલીનતા ઝળકતી હતી, ‘હૈયામાં એક ભાવ જન્મ્યો એ શમી જાય એની પહેલાં તમને મળવું જરૂરી લાગ્યું, એટલે તમારો ફોન નંબર શોધવા માટે સમય નથી બગાડ્યો.’
‘વાંધો નહીં, બહેન! હવે જ્યારે આવી જ ગયાં છો, ત્યારે કામ બાબત પણ જરા...’
એમણે પર્સમાંથી એક બંધ પરબીડીયું કાઢીને મારા હાથમાં મૂકી દીધું, ‘આમાં થોડાંક રૂપિયા છે. બહુ મોટી રકમ નથી, પણ મારો દીકરો આજના દિવસે અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામ્યો હતો. એની સ્મૃતિમાં હું દર વરસે નાની એવી રકમનું દાન કરતી રહું છું.
તમારા લેખો છેલ્લાં દોઢેક દાયકાથી વાંચતી આવી છું. દાન આપવા માટેના સરનામાં તમારી કટારમાંથી જ મેળવી લઉ છું. પણ આ વખતે મનમાં વિચાર આવ્યો કે... આ રકમ તમારા જ હાથમાં... તમને વાંધો ન હોય તો... તમારા દવાખાનામાં પણ ગરીબ દરદીઓ આવતા હશે ને? તમારી ફી પેટે નથી આપતી... પણ દવાઓ- ઇન્જેકશનો કે લેબોરેટરીના ખર્ચના...
તમારી નિષ્ઠા વિશે મને શ્રદ્ધા છે.. પ્લીઝ, લઇ લો! ના ન પાડશો...’
એ બહેન એવી રીતે પૈસા મને આપી રહ્યાં હતાં, જાણે કે મારી પાસેથી લઇ રહ્યાં હોય! એમની આંખોમાં યાચનાની દીનતા ઝલકતી હતી.
‘કેટલી રકમ છે?’ મેં પૂછ્યું.
‘વધારે નથી, ફક્ત સત્તર હજાર છે.’
મેં ખુલ્લી બારીમાંથી દેખાતા ભૂરા, અફાટ આસમાન સામે જોયું અને મારાથી બોલી જવાયું, ‘વાહ રે, ઇશ્વર! તું બી કોમર્સનો ગ્રેજ્યુએટ છે. તારું ગણિત પાક્કું છે. શું આંકડો નિભાવ્યો છે!’
એ ક્ષણે મને સમજાયું કે સોમવારથી શરૂ થતાં છ દિવસ કોઇક વાર ભારે અશુભ હોઇ શકે છે, પણ એનું સમાપન હંમેશાં સાતમાં દિવસે, રવિવારની કલ્યાણમયી શુભ સવારથી થતું હોય છે.
રણમાં તૃષ્ણાએ કરી છે વાવણી
કોઇક કોઇક દિવસ જ અશુભ હોતા હશે? આપણે માનીએ કે ન માનીએ, પણ ચોક્કસ એવું હોવું જોઇએ. હું જે દિવસને આજે યાદ કરવા બેઠો છું એ આવો જ એક અશુભ દિન હતો. યાદ કરવો ન ગમે એવો મનહૂસ.
મોડી રાતના ઊજાગરાને પાંપણના ઢાંકણની અંદર પોઢાડીને હું વહેલી સવારનું સમાધિવશ સ્વાગત કરતો પથારીમાં પડ્યો હતો, ત્યાં અચાનક ટેલિફોનના ડબલામાંથી કાન ઉપર હથોડો વીંઝાયો. મેં ઘેનભરી દશામાં જ યંત્રવત્, રિસિવર ઉઠાવ્યું. બસ, એ દિવસ પૂરતી મારી એ આખરી સુખની ક્ષણ હતી. મારી બદકિસ્મતીની શરૂઆત ટેલિફોનના રિસિવરમાંથી મારા કાનમાં રેડાણી.
મારા સ્ટાફનાં બહેનનો ગભરાટભર્યો સ્વર હતો અને મને કહી રહ્યો હતો, ‘સર, જલદી નીચે આવો! એક ઇમરજન્સી પેશન્ટ છે. સખત બ્લિડિંગ થઇ રહ્યું છે...’ આગળ વધારે કશુંય બોલવાની ન તો એણે જરૂર હતી, ન મારે સાંભળવાની.
ઇમરજન્સી કેસનો તાપ સ્પર્શતાવેંત મીઠી ઊંઘનું ઝાકળ ક્ષણોની પાંખ ઉપર સવાર થઇને ઊડી ગયું. સવારના ઊઠીને બ્રશ કરવાની કે મોં ધોવાની તો વાત જ ક્યાં રહી, પણ સ્થળ અને સમય વિશે સભાન થવાની પણ સૂધ ન રહી. સ્લીપરમાં પગ ઘાલીને દોડી પડ્યો.
નીચે આવેલા નર્સિંગ હોમમાં જઇને જોયું તો લોહીમાં લથબથ એક મુસ્લિમ ઔરત ટેબલ ઉપર સૂતી હતી. બ્લડ એટલું બધું નીકળી ગયું હતું કે જેટલું ઐના ભીના કપડાંમાં હતું એટલું લોહી કદાચ બાઇનાં શરીરમાં નહીં રહ્યું હોય!
મારી આંગળીઓ એની ‘પલ્સ’ ઉપર ગઇ. ધબકારા ચેતનાની સફરના આખરી પડાવ ઉપર પહોંચવાની તૈયારીમાં હતા. મેં સ્ટાફ નર્સને સહેજ ઊચા સ્વરમાં ધમકાવી નાખી, ‘આને ટેબલ ઉપર કોને પૂછીને સૂવડાવી દીધી? આ તો જનરલ હોસ્પિટલને લાયક કેસ છે. ભાગ્યે જ બચે. મારા આવવા સુધી રાહ તો જોવી હતી...’
એય બાપડી શું કરે? દર્દીના સગાંવહાલાં ધડાધડ દોડતાં આવીને મરણોન્મુખ વ્યક્તિને ટેબલ ઉપર ચડાવી દે, ત્યારે માનવતા ખાતર પણ એમને અટકાવે કોણ? પણ મારા માટે ધર્મસંકટ જેવો મામલો હતો.
સંજોગો એવા હતા કે હું દર્દીની સારવાર શરૂ કરું એ પહેલાં જ એ મરી જવાની શક્યતા હતી. મારા કપાળે કશું જ કર્યા વગર અપજશની કાળી ટીલી ચોંટવાની પૂરેપૂરી શક્યતા ડોકાતી હતી.
દર્દીની સાથે આવેલા ટોળામાંથી એક પીઢ મહિલાને મેં અંદર બોલાવી. એણે મારી ટૂંકી પૂછપરછના જવાબમાં સાવ ટૂંકો પણ મુદ્દાસરનો ખુલાસો પીરસી દીધો, ‘યે સલમા હૈ. મેરી બેટી. પેટ સે હૈ. તીસરા મહિના ચલ રહા હૈ. આજ ફજરમેં અચાનક ખૂન ટૂટ પડા ઔર યે બેહોશ હો ગઇ.’
હું સમજી ગયો કે આ કેસ ઇન્કમ્પ્લીટ એબોર્શનનો મામલો હતો. તાત્કાલિક ક્યુરેટિંગ કરવાની સખ્ત જરૂર હતી. તો જ રકતસ્રાવ બંધ થાય, પણ ક્યુરેટિંગ કરવા માટે તો સલમા ‘ફિટ’ હોવી જોઇએ?
સમય બગાડવાનો સવાલ ન હતો. સલમાનો કેસ હાથમાં લેવાનો હું ઇન્કાર પણ કરી શકું, પણ પછી જનરલ હોસ્પિટલ સુધીની સફરમાં એની છાતીનું એન્જિન અધવચ્ચે જ બંધ પડી જાય એમ હતું.
મેં વિચાર કરવાનું પડતું મેલ્યું અને આચરણનો આરંભ કર્યો. કોલેપ્સ્ડ થઇ ચૂકેલી સલમાની નસ પકડીને ગ્લુકોઝ સેલાઇનની બોટલ ચડાવી. તાબડતોબ બ્લડ બેન્કમાંથી ચાર બાટલા લોહી મંગાવ્યું. ઇન્જેકશનો, એન્ટિબાયોટિક્સ, એનેસ્થેટિસ્ટ અને ક્યુરેટિંગ.
સતત ફફડતા હૈયે મેં બે કલાક સુધી સઘન સારવાર કરી. સલમા હવે સલામત હતી. મેં દવાઓ, બ્લડબેન્ક અને એનેસ્થેટિસ્ટના ચૂકવણા મારા ખિસ્સામાંથી ભોગવ્યા. સાંજે સલમાના પતિને કાને પૈસાની વાત નાખી.
એ ઊભો થઇ ગયો, ‘પૈસા તો મેરે પાસ એક ભી નહીં હૈં.’
‘અરે, કેવી વાત કરો છો તમે? હું મારી મહેનતની તો હજુ કિંમત જ નથી માગતો, ફક્ત તમારી પત્નીનાં પ્રાણ બચાવવા માટે મેં કરેલા ખર્ચની વાત કરી રહ્યો છું. જો ખિસ્સામાં એક પણ પૈસો ન હતો, તો પછી તમે લોકો એને ખાનગી નર્સિંગ હોમમાં લાવ્યા શા માટે? અહીંથી દસ જ મિનિટનાં અંતરે જનરલ હોસ્પિટલ છે, ત્યાં એને લઇ જવી હતી ને?’
‘વહીં તો જા રહે થે હમ! લૈકિન બિચ રાસ્તે મેં વો બેહોશ હો ગઇ, તો રિક્ષાવાલા ઘબરા ગયા. પુલીસ કા લફડા હોગ ઐસા સોચકર હમકો ઇધર હી ચ ઉતારકે ભાગ ગયા...’
બીજે દિવસે સલમા એનાં પગ ઉપર ચાલીને ઠાઠથી રવાના થઇ ગઇ. હું લાચાર બનીને એનાં કદમો હેઠળ ચંપાયેલા રૂપિયા બે હજારને વિલોકતો રહ્યો.
ક્યારેક કો’ક એક દિવસને બદલે એક પૂરું અઠવાડિયું અશુભ સિદ્ધ થતું હોય છે. સલમાવાળી ઘટના બની એ આખુંયે સપ્તાહ મારા માટે લાખના બાર હજાર કરવા જેવું સાબિત થયું.
બુધવારે સાંજે એક દેવીપૂજક સ્ત્રી આવીને સુવાવડ કરાવી ગઇ. એના કુબામાં સૂરજ પ્રગટે એમાં આપણને શો વાંધો હોય? પણ મને વાંધો નડ્યો, કારણ કે એનો સૂરજ મારો અજવાસ ઝૂંટવી ગયો. પાંચ હજાર રૂપિયાની મહેનતની ફોરસેપ્સ ડિલિવરી માથે પડી એ તો સહન કરી લેવાય, પણ પંદરસો રૂપિયાની મેડિસિન્સ અને પાંચસો રૂપિયા એનેસ્થેસિયાના પણ મારે ભોગવી લેવાનો વારો આવ્યો.
શનિવારે એક પેશન્ટ આખેઆખું સિઝેરિયન ગુપચાવીને ઓડકાર સાથે ઘરભેગી થઇ ગઇ. એ કોઇ ગરીબ કેસ ન હતો, પણ રીઢા ગુનેગાર જેવો મામલો હતો. એ પરિવારની દરેક સ્ત્રી દરેક પ્રસૂતિ વખતે ડોક્ટર બદલતી રહેતી હતી. કામ કઢાવીને પછી એક પણ પૈસો નહીં ચૂકવવાનો. બંટી ઔર બબલી ટાઇપના ઘણાં દર્દીઓ મળી આવે છે. આ વખતે મારો ભોગ લેવાયો.
અઠવાડિયાના અંતે હું વ્યગ્રચિત્ત બનીને બેઠો હતો. પૂરું સપ્તાહ પુષ્કળ મહેનત કર્યા પછી એક પણ પૈસો કમાવા મળ્યો ન હતો. મારી અંગત ખોટ જ સત્તર હજાર રૂપિયા જેવી થતી હતી. આ મારો ખર્ચ હતો, નુકસાન હતું, કબૂલ કરું છું કે નાની-મોટી ઘાલખાધ દરેક ધંધામાં રહેતી જ હોય છે, પણ આ તો ખાધ હતી ઘર બાળીને તીરથ કરવા જેવી વાત હતી.
એક માનવતાસભર વ્યવસાયમાં બેઠો છું એટલે કોઇ દરદી બિલમાં નાની-મોટી કાપકૂપ કરી જાય છે, ત્યારે હું હસીને ચલાવી લઉ છું, પણ આ તો પદ્ધતિસરની લૂંટ જ હતી.
આવી લૂંટ જો એકાદ-બે માસ સુધી ચાલતી રહે તો ઉઠમણું થઇ જાય. માનવતા, દયા, ઉદારતા, સમભાવ જેવા શબ્દોમાંથી ભરોસો ઊઠી જાય એવું વાતાવરણ હતું.
બસ, આશ્વાસન હતું તો એક જ વાતનું હતું, મારા મનમાં એક વાત ઠસી ગઇ હતી કે આ તો જવલ્લે જ બનતી ઘટના હતી. હોય! ક્યારેક કોઇક એકાદ દિવસ કે એકાદ અઠવાડિયું મનહુસ હોઇ શકે છે.
………
રવિવારની સવાર. હું ચા-નાસ્તાની સાથે સાથે ‘દિવ્ય ભાસ્કર’ના પાનાંઓ માણી રહ્યો હતો, ત્યાં અચાનક એક મુલાકાતી મળવા માટે આવ્યા. અપરિચિત સન્નારી હતાં. આશરે પંચવાન વર્ષનાં હશે.
‘માફ કરજો, શરદભાઇ! ફોન કર્યા વગર જ આવી ચડી છું.’ એમનાં સ્વરમાં બનાવટી વિવેકને બદલે અસલી શાલીનતા ઝળકતી હતી, ‘હૈયામાં એક ભાવ જન્મ્યો એ શમી જાય એની પહેલાં તમને મળવું જરૂરી લાગ્યું, એટલે તમારો ફોન નંબર શોધવા માટે સમય નથી બગાડ્યો.’
‘વાંધો નહીં, બહેન! હવે જ્યારે આવી જ ગયાં છો, ત્યારે કામ બાબત પણ જરા...’
એમણે પર્સમાંથી એક બંધ પરબીડીયું કાઢીને મારા હાથમાં મૂકી દીધું, ‘આમાં થોડાંક રૂપિયા છે. બહુ મોટી રકમ નથી, પણ મારો દીકરો આજના દિવસે અકસ્માતમાં મૃત્યુ પામ્યો હતો. એની સ્મૃતિમાં હું દર વરસે નાની એવી રકમનું દાન કરતી રહું છું.
તમારા લેખો છેલ્લાં દોઢેક દાયકાથી વાંચતી આવી છું. દાન આપવા માટેના સરનામાં તમારી કટારમાંથી જ મેળવી લઉ છું. પણ આ વખતે મનમાં વિચાર આવ્યો કે... આ રકમ તમારા જ હાથમાં... તમને વાંધો ન હોય તો... તમારા દવાખાનામાં પણ ગરીબ દરદીઓ આવતા હશે ને? તમારી ફી પેટે નથી આપતી... પણ દવાઓ- ઇન્જેકશનો કે લેબોરેટરીના ખર્ચના...
તમારી નિષ્ઠા વિશે મને શ્રદ્ધા છે.. પ્લીઝ, લઇ લો! ના ન પાડશો...’
એ બહેન એવી રીતે પૈસા મને આપી રહ્યાં હતાં, જાણે કે મારી પાસેથી લઇ રહ્યાં હોય! એમની આંખોમાં યાચનાની દીનતા ઝલકતી હતી.
‘કેટલી રકમ છે?’ મેં પૂછ્યું.
‘વધારે નથી, ફક્ત સત્તર હજાર છે.’
મેં ખુલ્લી બારીમાંથી દેખાતા ભૂરા, અફાટ આસમાન સામે જોયું અને મારાથી બોલી જવાયું, ‘વાહ રે, ઇશ્વર! તું બી કોમર્સનો ગ્રેજ્યુએટ છે. તારું ગણિત પાક્કું છે. શું આંકડો નિભાવ્યો છે!’
એ ક્ષણે મને સમજાયું કે સોમવારથી શરૂ થતાં છ દિવસ કોઇક વાર ભારે અશુભ હોઇ શકે છે, પણ એનું સમાપન હંમેશાં સાતમાં દિવસે, રવિવારની કલ્યાણમયી શુભ સવારથી થતું હોય છે.
Saturday, November 28, 2009
મીઠા જળનું ઝરણું શોધવા માટે અમે ઉલેચી નાખ્યો આખો દરિયો
અંશ અને રોશની બંને કોલેજકાળના મિત્રો હતાં. બંને વચ્ચે મિત્રતા થવાના ઘણાં કારણો હતાં. તેમનાં શોખ, તેમનું વાંચન, તેમની ખાવા - પીવાની ટેવો અને વ્યવહાર લગભગ સરખા હતા. કોલેજમાં હતાં ત્યારે લેક્ચર ના હોય ત્યારે બંને લગભગ સાથે જોવા મળતાં હતાં. જોકે તેમના વ્યવહારમાં ક્યાંય આછકલાપણું દેખાતું નહોતું. જેના કારણે બંને સાથે જોવા મળતાં હતાં તેમ છતાં તેમને જોનારની નજરને તેમને જોઈ સારું લાગતું હોય તેવું દેખાતું હતું. અંશ અને રોશની ભણવામાં તો હોશિયાર હતાં તેની સાથે કોલેજની તમામ ઈત્તર પ્રવૃત્તિમાં પણ એટલો જ રસ લેતાં, પછી તે સ્પોર્ટ્સ હોય કે નાટક બંને તેમાં અચૂક ભાગ લેતાં હતાં. બંને સારા મિત્રો હોવાની સાથે તેમનામાં નિખાલસતા પણ હતી. તે બંને એકબીજાને પોતાના ગમા-અણગમા સ્પષ્ટ રીતે કહી શકતાં હતાં. કોલેજ છૂટયા પછી ઘરે જતાં પહેલાં બંને કોલેજની બહાર કોર્પોરેશનના બાંકડા ઉપર વાતો કરવા બેસતાં હતાં ત્યારે ઘણી વખત અંશ રસ્તા ઉપર જતી કોઈ સરસ છોકરી જોઈ તેનાં વખાણ કરતો, તો ક્યારેક રોશની કોઈ છોકરાનાં વખાણ કરતી હતી. છતાં ક્યારેય કોઈને માઠું લાગતું નહીં. અંશ કહેતો ‘આપણે પહેલા આપણી જાત સાથે પ્રામાણિક થવું જોઈએ, કારણ કે આપણે બીજાને તો સારી રીતે છેતરી શકીએ પણ પોતાની જાતને છેતરી શકતા નથી.’ રોશની માનતી કે, ‘દરેક માણસે પહેલા પોતાની જાતને પ્રેમ કરવો જોઈએ કારણ કે જે પોતાને પ્રેમ કરી શકતો નથી તે બીજાને કેવી રીતે પ્રેમ કરી શકે.’ અંશ અને રોશની વચ્ચે કોઈક એવી બાબત હતી જે તે બંનેને એકબીજા તરફ આર્કિષત કરતી હતી. જ્યારે તમને કોઈની હાજરી ગમવા લાગે ત્યારે માનવું કે તે પ્રેમનું પ્રથમ પગથિયું છે. આમ કરતાં કરતાં કોલેજનાં ત્રણ વર્ષ ક્યાં પસાર થઈ ગયાં તેની ખબર જ ના પડી. બંને સંપન્ન પરિવારમાંથી આવતાં હતાં, જેના કારણે કોલેજ પૂરી કરી નોકરી શોધવા જવું પડશે તેવી ચિંતા નહોતી. અંશને પોતાના પિતાની ફેક્ટરી સંભાળવાની હતી, જ્યારે રોશનીના પિતાએ તેને કહ્યું, ‘તારી પસંદગીનો કોઈ છોકરો હશે તો અમે તેની સાથે લગ્ન કરાવી આપીશું.’ રોશની ત્યારે માત્ર હસી હતી અને તેણે જવાબ આપ્યો, ‘બહુ જલદી કહીશ.’ કોલેજ પૂરી થવાની તૈયારી હતી, રોજ પ્રમાણે કોલેજ છૂટયા પછી બંને બાંકડા ઉપર બેઠાં હતાં તે વખતે અંશ રોશનીની થોડી નજીક આવ્યો. આમ તો, નજીક આવવું કોઈ અસામાન્ય ઘટના નહોતી, પણ તે નજીક આવ્યો તેમાં થોડો સંકોચ હતો. રોશની હસી પડી, એટલે અંશે કહ્યું તું હસીશ નહીં, હું તને પૂછવા માગું છું તું મારી સાથે લગ્ન કરીશ ? આ પ્રશ્ન સાંભળી રોશનીએ મસ્તીભર્યા સ્વરમાં કહ્યું ‘તું શું માને છે હું તને લગ્ન કર્યા વગર છોડવાની હતી.’
કોલેજ પૂરી થતાં બંનેના ં લગ્ન થઈ ગયાં. લગ્ન ખૂબ ધામધૂમથી થયાં હતાં. લગ્ન પછી બંને પેરિસ ફરવા માટે ગયાં હતાં. જોકે લગ્ન બાદ અંશ - રોશનીને કોઈ મળી જાય તો તે બંને એકબીજાનો પરિચય પતિ - પત્ની તરીકે નહીં પણ મિત્ર તરીકે આપતાં હતાં. અંશ કહેતો કે ‘પતિ - પત્નીના સંબંધો અમુક સમય પછી સુકાઈ ગયેલા વૃક્ષ જેવા થઈ જાય છે, જ્યારે મિત્રોના સંબંધ પાંદડા ઉપર પડેલી ઝાંકળની તાજી બુંદો જેવા હોય છે. હનીમૂનથી પરત ફર્યા પછી અંશ કામે લાગી ગયો હતો. સવારથી સાંજ સુધીનો સમય ફેક્ટરી ઉપર પસાર થતો હતો, ક્યારેક રોશની સરપ્રાઈઝ આપતી અને ડ્રાઈવર સાથે ટિફિન મોકલવાના બદલે ખુદ ટિફિન લઈ ફેક્ટરી ઉપર પહોંચી જતી હતી. અંશ રોશનીને જોઈ ખુશ થતો અને બંને બપોરનું ભોજન ફેક્ટરીમાં સાથે જ કરતાં હતાં. મોટા ભાગે સાંજનું ભોજન પતાવી અંશ - રોશનીને લઈ લોંગ ડ્રાઈવ ઉપર જતો હતો. ક્યારેક એવું બનતું કે અંશને આવવામાં મોડું થતું તો રોશની સામે ચાલીને કહેતી કે, કંઈ વાંધો નહીં આજે આપણે બહાર જઈશું નહીં.’ સંબંધોનો સાચો અર્થ હોય છે સમજદારી પણ બહુ ઓછા સંબંધોમાં સમજદારી જોવા મળતી હોય છે. અંશ અને રોશની વચ્ચેની સમજદારી સામેની વ્યક્તિ પણ જોઈ શકતી હતી. ઘરે આવ્યા પછી અંશને ફેક્ટરીનું કામ હોય તો રોશની મદદ કરતી. ત્રણ વર્ષના ગાળામાં અંશે એટલી બધી મહેનત કરી કે તેણે પોતે એક નવી ફેક્ટરી શરૃ થઈ ગઈ, છતાં તે બધાને એવું જ કહેતો ‘પિતાના આશીર્વાદ છે તો નવી શરૃઆત થઈ છે.’ પોતાની સફળતાનું શ્રેય પોતાના પિતાને જ આપતો હતો. રોશનીને અંશની આ વાત ગમતી હતી. તે કહેતી કે ‘મને અંશ ગમે છે કારણ કે પોતાની લીટી મોટી કરવા માટે ક્યારેય બીજાની લીટી નાની કરતો નથી’ ત્યારે અંશ કહેતો કે ‘તું મને પ્રેમ કરે છે માટે તને મારામાં બધું સારું જ લાગે છે.’ લગ્નનાં પાંચ વર્ષ થયાં હતાં. તેમણે નક્કી કર્યું હતું જ્યાં સુધી આપણી વ્યક્તિગત ઓળખ ઊભી થાય નહીં ત્યાં સુધી બાળકને જન્મ આપવો નહીં. લગ્નના છઠ્ઠા વર્ષે તેમણે નવા મહેમાનને બોલાવવાની તૈયારી શરૃ કરી હતી પણ તૈયારીઓ છતાં એક વર્ષ સુધી રોશની સારા સમાચાર આપી શકી નહીં એટલે રોશનીને તો ઠીક પણ અંશને પણ ચિંતા થવા લગી. સામાન્ય રીતે આવી સમસ્યાની આપણે ત્યાં જાહેરમાં ચર્ચા થતી નથી પરંતુ અંશ તરત રોશનીને લઈ ડોક્ટર પાસે ગયો હતો. રોશનીના તમામ પ્રકારના મેડિકલ ટેસ્ટ કરાવવામાં આવ્યા હતા. રિપોર્ટ નોર્મલ આવ્યો હતો, એટલે ડોક્ટરને પણ ખબર પડી નહીં કે રોશની ક્યા કારણે માતૃત્વ ધારણ કરી શકતી નથી. રોશની બહુ દુઃખી થઈ ગઈ હતી, કારણ કે તેણે પોતાના બાળક માટેનું એક સ્વપ્ન જોયું હતું. અંશ દુઃખી થયેલી રોશનીને આશ્વાસન આપતો અને સારા દિવસો બહુ જલદી આવશે તેવું જણાવતો હતો. શરૃઆતનાં બે વર્ષ સુધી એક પછી એક ડોક્ટરની દવા કરતાં રહ્યાં પણ કોઈ પરિણામ આવ્યું નહી. માણસ જ્યારે થાકે ત્યારે ઈશ્વર તરફ નજર કરે છે. પહેલાં તો માણસ પોતાના સામર્થ્ય, જ્ઞાન અને સંપત્તિ તરફ નજર રાખી પોતાની સમસ્યાનો ઉકેલ મળી જશે તેવું માનતો હોય છે. એટલે અંશ અને રોશની રોજ એક મંદિરથી બીજા મંદિરે જવા લાગ્યા. મંદિરો પૂરાં થઈ જતાં દરગાહો ઉપર જઈને પણ બાધા રાખી, પણ કોઈ પરિણામ આવ્યું નહીં. એક પરિચિતે અંશને સલાહ આપી કે અંશે પણ પોતાનો મેડિકલ ટેસ્ટ કરાવી લેવો જોઈએ અને અંશને તે વાત સાચી લાગી. અંશ ડોક્ટર પાસે ગયો અને તેણે પોતે પણ મેડિકલ ટેસ્ટ કરાવ્યો. રોશની રિપોર્ટની આતુરતાપૂર્વક રાહ જોતી હતી પણ રિપોર્ટ લઈ ઘરે આવેલા અંશ કહ્યું, ‘ખબર નહીં ભગવાન કેટલી પરીક્ષા કરશે.’ રોશનીએ અંશના હાથમાં રહેલા રિપોર્ટ તરફ જોયું, એટલે અંશે કહ્યું, ‘જો મારો રિપોર્ટ પણ નોર્મલ છે’ પણ હવે રોશનીમાં રિપોર્ટો જોવાની તાકાત રહી નહોતી. અંશ ઘરે હોય ત્યારે રોશની નોર્મલ રહેવાનો પ્રયત્ન કરતી હતી, પણ અંશ ફેક્ટરીએ જાય ત્યારે એકલતામાં રડી લેતી હતી. ઘરના વૃદ્ધોએ દેશી ઉપચાર કહ્યો હતો, તે પણ કરી જોયો પણ તે પણ કારગત નીવડયો નહીં. રોશની અને અંશનાં લગ્નને દસ વર્ષ થઈ ગયાં હતાં. ઘરમાં અખૂટ સંપત્તિ હતી પણ ઘરનો વારસદાર નહોતો. જિંદગીમાં બધું જ હોવા છતાં જિંદગી આટલી વેરાન થઈ જશે તેવું રોશની અને અંશે વિચાર્યુ નહોતું. છતાં ભગવાન પોતાની પ્રાર્થના સાંભળશે તેવી આશાએ રોશની રોજ ભગવાન પાસે દીવો કરતી હતી. આ દરમિયાન અંશને બિઝનેસ માટે ત્રણ મહિના યુરોપ જવાનું થયું. અંશ યુરોપમાં જ હતો. લગભગ તેના ભારત પાછા આવવાના પંદર દિવસ જ બાકી હતા અને અચાનક રોશનીનો ફોન આવ્યો તરત ભારત પાછા ફરો.
અંશે શું થયું તેવું પૂછયું ત્યારે તેણે કોઈ જવાબ આપ્યો નહીં. અંશ પોતાના તમામ કાર્યક્રમ પડતા મૂકી ટેન્શનમાં ભારત પાછો ફર્યો. તે ઘરે આવ્યો ત્યારે રોશની જાણે નવોઢા હોય તેમ તૈયાર થઈને અંશની રાહ જોતી બેઠી હતી.
અંશને આશ્ચર્ય થયું. તે ઘરમાં જેવો દાખલ થયો તેવો જ રોશનીએ તેનો હાથ પકડી પોતાના પેટ ઉપર મૂકતા કહ્યું, ‘ભગવાને મારી પ્રાર્થના સાંભળી, અંશનો અંશ આવી ગયો છે.’ અંશ એટલો ખુશ થયો કે તેણે પોતાના હાથમાં રહેલી બેગ ફેંકી રોશનીને રીતસરની ઊંચકી લીધી હતી, પછી અંશે ફેક્ટરી જવાનું સદંતર બંધ કરી પોતાનો બધો સમય રોશનીની સેવામાં પસાર કરવાનું શરૃ કર્યું હતું. રોશની અંશને ફેક્ટરી જવા માટે ખૂબ આગ્રહ કરતી હતી પણ તે કહેતો મારા કામની ચિંતા કરીશ નહીં. અંશ પોતાને સહી કરવાના તમામ કાગળો ઘરે મંગાવી કામ પતાવતો હતો. આમ નવ મહિના દરમિયાન અંશ ભાગ્યે જ આઠ દસ વખત ફેક્ટરી ઉપર ગયો હતો. રોશનીની તબિયત ખૂબ સારી હતી. ડોક્ટરે આપેલી તારીખ પ્રમાણે રોશનીએ કેયૂરને જન્મ આપ્યો હતો. તે ખૂબ જ તંદુરસ્ત હતો. અંશ અને રોશનીના લગ્નનાં અગિયાર વર્ષ પછી તેમના ઘરે ઘોડિયું બંધાયું હતું. અંશે પોતાની ફેક્ટરીના તમામ સ્ટાફને એક પગાર બોનસ આપ્યું હતું. કેયૂરના જન્મએ જાણે જીવનને નવી દિશા આપી હોય તેમ અંશ અને રોશનીને લાગ્યું હતું. જાણે હજી તેમનું લગ્ન હમણાં જ થયું અને લગ્નના એકાદ વર્ષમાં જ બાળકનો જન્મ થયો હોય એટલો આનંદ તેમના મનમાં હતો. કેયૂરને તેમણે બહુ લાડકોડથી ઉછેર્યો હતો. કેયૂર પણ સમજદાર દીકરો હતો. શ્રીમંત પિતાનો દીકરો હોવા છતાં ઘરના નોકરો સાથે પણ તેનો વ્યવહાર બહુ સૌજન્યપૂર્વક રહેતો હતો. નોકરોને પણ તે તમે કહીને જ સંબોધન કરતો હતો. કેયૂરના જન્મ પછી જાણે જીવનને ગતિ મળી હોય તેમ જિંદગીનો સમય ક્યાં પસાર થઈ ગયો તેની ખબર જ ના પડી. કેયૂર પોતાનો સ્કૂલનો અભ્યાસ પૂરો કરી વિદેશ ભણવા ગયો અને તે વિદેશથી પાછો આવ્યો ત્યારે તેની સાથે ગ્લોરી હતી. ગ્લોરી તેની સાથે વિદેશમાં અભ્યાસ કરતી હતી. કેયૂર અને ગ્લોરી એકબીજાના પ્રેમમાં હતાં અને તે લગ્ન કરવા માગતાં હતાં. અંશ અને રોશનીને તેમાં પણ કઈ વાંધો નહોતો. તેમણે તેમનાં લગ્ન બહુ ધામધૂમથી કરાવ્યાં અને લગ્ન બાદ કેયૂરે વિદેશમાં સેટલ થવાનું પસંદ કર્યું. ઘણી વખત કેયૂર ભારત આવતો તો ઘણી વખતે અંશ રોશનીને લઈ કેયૂરને ત્યાં જતો.’
આજે અંશે ફેક્ટરી જવાનું લગભગ બંધ કરી દીધું છે. તે ઘરેથી ફેક્ટરી ચલાવે છે. થોડાં વર્ષો પહેલાં દિવાળીના તહેવાર પહેલાં અંશ પોતાનું પર્સનલ ડ્રોઅર સાફ કરી રહ્યો હતો, તે વખતે રોશની સોફા ઉપર બેસી કંઈક વાંચી રહી હતી.
અંશ જૂના કાગળો કામના છે કે નહીં તે જોઈ તે ફાડી નાખતો હતો. એક બહુ જૂનો કાગળ તેના હાથમાં આવતા તે અચાનક થંભી ગયો, તેણે રોશની સામે જોયું, કંઈક વિચાર્યું અને કાગળ ફાડી નાખ્યો. રોશનીએ પૂછયું પણ ખરું શું હતું ? અંશે જવાબ આપ્યો ‘કેટલાંક કાગળોની જિંદગીમાં કોઈ કિંમત હોતી નથી.’ રોશનીને ખબર નહોતી પણ અંશે જે કાગળ ફાડી નાખ્યો, તે અંશનો વર્ષો પહેલાંનો મેડિકલ રિપોર્ટ હતો. તે રિપોર્ટ પ્રમાણે અંશ ક્યારેય પિતા થઈ શકે તેમ નહોતો. છતાં રોશનીએ માતૃત્વ ધારણ ક્યું હતું. પણ આટલાં વર્ષો સુધી અંશે આ વાત છુપાવી રાખી. રોશનીને ક્યારેય પૂછયું કે નહીં કે ‘કેયૂરનો પિતા કોણ છે ?’ અંશ અને કેયૂરના સંબંધો જોતા કોઈને આજ સુધી ખબર નથી કે અંશ એ કેયૂરનો સાચો પિતા નથી.
કોલેજ પૂરી થતાં બંનેના ં લગ્ન થઈ ગયાં. લગ્ન ખૂબ ધામધૂમથી થયાં હતાં. લગ્ન પછી બંને પેરિસ ફરવા માટે ગયાં હતાં. જોકે લગ્ન બાદ અંશ - રોશનીને કોઈ મળી જાય તો તે બંને એકબીજાનો પરિચય પતિ - પત્ની તરીકે નહીં પણ મિત્ર તરીકે આપતાં હતાં. અંશ કહેતો કે ‘પતિ - પત્નીના સંબંધો અમુક સમય પછી સુકાઈ ગયેલા વૃક્ષ જેવા થઈ જાય છે, જ્યારે મિત્રોના સંબંધ પાંદડા ઉપર પડેલી ઝાંકળની તાજી બુંદો જેવા હોય છે. હનીમૂનથી પરત ફર્યા પછી અંશ કામે લાગી ગયો હતો. સવારથી સાંજ સુધીનો સમય ફેક્ટરી ઉપર પસાર થતો હતો, ક્યારેક રોશની સરપ્રાઈઝ આપતી અને ડ્રાઈવર સાથે ટિફિન મોકલવાના બદલે ખુદ ટિફિન લઈ ફેક્ટરી ઉપર પહોંચી જતી હતી. અંશ રોશનીને જોઈ ખુશ થતો અને બંને બપોરનું ભોજન ફેક્ટરીમાં સાથે જ કરતાં હતાં. મોટા ભાગે સાંજનું ભોજન પતાવી અંશ - રોશનીને લઈ લોંગ ડ્રાઈવ ઉપર જતો હતો. ક્યારેક એવું બનતું કે અંશને આવવામાં મોડું થતું તો રોશની સામે ચાલીને કહેતી કે, કંઈ વાંધો નહીં આજે આપણે બહાર જઈશું નહીં.’ સંબંધોનો સાચો અર્થ હોય છે સમજદારી પણ બહુ ઓછા સંબંધોમાં સમજદારી જોવા મળતી હોય છે. અંશ અને રોશની વચ્ચેની સમજદારી સામેની વ્યક્તિ પણ જોઈ શકતી હતી. ઘરે આવ્યા પછી અંશને ફેક્ટરીનું કામ હોય તો રોશની મદદ કરતી. ત્રણ વર્ષના ગાળામાં અંશે એટલી બધી મહેનત કરી કે તેણે પોતે એક નવી ફેક્ટરી શરૃ થઈ ગઈ, છતાં તે બધાને એવું જ કહેતો ‘પિતાના આશીર્વાદ છે તો નવી શરૃઆત થઈ છે.’ પોતાની સફળતાનું શ્રેય પોતાના પિતાને જ આપતો હતો. રોશનીને અંશની આ વાત ગમતી હતી. તે કહેતી કે ‘મને અંશ ગમે છે કારણ કે પોતાની લીટી મોટી કરવા માટે ક્યારેય બીજાની લીટી નાની કરતો નથી’ ત્યારે અંશ કહેતો કે ‘તું મને પ્રેમ કરે છે માટે તને મારામાં બધું સારું જ લાગે છે.’ લગ્નનાં પાંચ વર્ષ થયાં હતાં. તેમણે નક્કી કર્યું હતું જ્યાં સુધી આપણી વ્યક્તિગત ઓળખ ઊભી થાય નહીં ત્યાં સુધી બાળકને જન્મ આપવો નહીં. લગ્નના છઠ્ઠા વર્ષે તેમણે નવા મહેમાનને બોલાવવાની તૈયારી શરૃ કરી હતી પણ તૈયારીઓ છતાં એક વર્ષ સુધી રોશની સારા સમાચાર આપી શકી નહીં એટલે રોશનીને તો ઠીક પણ અંશને પણ ચિંતા થવા લગી. સામાન્ય રીતે આવી સમસ્યાની આપણે ત્યાં જાહેરમાં ચર્ચા થતી નથી પરંતુ અંશ તરત રોશનીને લઈ ડોક્ટર પાસે ગયો હતો. રોશનીના તમામ પ્રકારના મેડિકલ ટેસ્ટ કરાવવામાં આવ્યા હતા. રિપોર્ટ નોર્મલ આવ્યો હતો, એટલે ડોક્ટરને પણ ખબર પડી નહીં કે રોશની ક્યા કારણે માતૃત્વ ધારણ કરી શકતી નથી. રોશની બહુ દુઃખી થઈ ગઈ હતી, કારણ કે તેણે પોતાના બાળક માટેનું એક સ્વપ્ન જોયું હતું. અંશ દુઃખી થયેલી રોશનીને આશ્વાસન આપતો અને સારા દિવસો બહુ જલદી આવશે તેવું જણાવતો હતો. શરૃઆતનાં બે વર્ષ સુધી એક પછી એક ડોક્ટરની દવા કરતાં રહ્યાં પણ કોઈ પરિણામ આવ્યું નહી. માણસ જ્યારે થાકે ત્યારે ઈશ્વર તરફ નજર કરે છે. પહેલાં તો માણસ પોતાના સામર્થ્ય, જ્ઞાન અને સંપત્તિ તરફ નજર રાખી પોતાની સમસ્યાનો ઉકેલ મળી જશે તેવું માનતો હોય છે. એટલે અંશ અને રોશની રોજ એક મંદિરથી બીજા મંદિરે જવા લાગ્યા. મંદિરો પૂરાં થઈ જતાં દરગાહો ઉપર જઈને પણ બાધા રાખી, પણ કોઈ પરિણામ આવ્યું નહીં. એક પરિચિતે અંશને સલાહ આપી કે અંશે પણ પોતાનો મેડિકલ ટેસ્ટ કરાવી લેવો જોઈએ અને અંશને તે વાત સાચી લાગી. અંશ ડોક્ટર પાસે ગયો અને તેણે પોતે પણ મેડિકલ ટેસ્ટ કરાવ્યો. રોશની રિપોર્ટની આતુરતાપૂર્વક રાહ જોતી હતી પણ રિપોર્ટ લઈ ઘરે આવેલા અંશ કહ્યું, ‘ખબર નહીં ભગવાન કેટલી પરીક્ષા કરશે.’ રોશનીએ અંશના હાથમાં રહેલા રિપોર્ટ તરફ જોયું, એટલે અંશે કહ્યું, ‘જો મારો રિપોર્ટ પણ નોર્મલ છે’ પણ હવે રોશનીમાં રિપોર્ટો જોવાની તાકાત રહી નહોતી. અંશ ઘરે હોય ત્યારે રોશની નોર્મલ રહેવાનો પ્રયત્ન કરતી હતી, પણ અંશ ફેક્ટરીએ જાય ત્યારે એકલતામાં રડી લેતી હતી. ઘરના વૃદ્ધોએ દેશી ઉપચાર કહ્યો હતો, તે પણ કરી જોયો પણ તે પણ કારગત નીવડયો નહીં. રોશની અને અંશનાં લગ્નને દસ વર્ષ થઈ ગયાં હતાં. ઘરમાં અખૂટ સંપત્તિ હતી પણ ઘરનો વારસદાર નહોતો. જિંદગીમાં બધું જ હોવા છતાં જિંદગી આટલી વેરાન થઈ જશે તેવું રોશની અને અંશે વિચાર્યુ નહોતું. છતાં ભગવાન પોતાની પ્રાર્થના સાંભળશે તેવી આશાએ રોશની રોજ ભગવાન પાસે દીવો કરતી હતી. આ દરમિયાન અંશને બિઝનેસ માટે ત્રણ મહિના યુરોપ જવાનું થયું. અંશ યુરોપમાં જ હતો. લગભગ તેના ભારત પાછા આવવાના પંદર દિવસ જ બાકી હતા અને અચાનક રોશનીનો ફોન આવ્યો તરત ભારત પાછા ફરો.
અંશે શું થયું તેવું પૂછયું ત્યારે તેણે કોઈ જવાબ આપ્યો નહીં. અંશ પોતાના તમામ કાર્યક્રમ પડતા મૂકી ટેન્શનમાં ભારત પાછો ફર્યો. તે ઘરે આવ્યો ત્યારે રોશની જાણે નવોઢા હોય તેમ તૈયાર થઈને અંશની રાહ જોતી બેઠી હતી.
અંશને આશ્ચર્ય થયું. તે ઘરમાં જેવો દાખલ થયો તેવો જ રોશનીએ તેનો હાથ પકડી પોતાના પેટ ઉપર મૂકતા કહ્યું, ‘ભગવાને મારી પ્રાર્થના સાંભળી, અંશનો અંશ આવી ગયો છે.’ અંશ એટલો ખુશ થયો કે તેણે પોતાના હાથમાં રહેલી બેગ ફેંકી રોશનીને રીતસરની ઊંચકી લીધી હતી, પછી અંશે ફેક્ટરી જવાનું સદંતર બંધ કરી પોતાનો બધો સમય રોશનીની સેવામાં પસાર કરવાનું શરૃ કર્યું હતું. રોશની અંશને ફેક્ટરી જવા માટે ખૂબ આગ્રહ કરતી હતી પણ તે કહેતો મારા કામની ચિંતા કરીશ નહીં. અંશ પોતાને સહી કરવાના તમામ કાગળો ઘરે મંગાવી કામ પતાવતો હતો. આમ નવ મહિના દરમિયાન અંશ ભાગ્યે જ આઠ દસ વખત ફેક્ટરી ઉપર ગયો હતો. રોશનીની તબિયત ખૂબ સારી હતી. ડોક્ટરે આપેલી તારીખ પ્રમાણે રોશનીએ કેયૂરને જન્મ આપ્યો હતો. તે ખૂબ જ તંદુરસ્ત હતો. અંશ અને રોશનીના લગ્નનાં અગિયાર વર્ષ પછી તેમના ઘરે ઘોડિયું બંધાયું હતું. અંશે પોતાની ફેક્ટરીના તમામ સ્ટાફને એક પગાર બોનસ આપ્યું હતું. કેયૂરના જન્મએ જાણે જીવનને નવી દિશા આપી હોય તેમ અંશ અને રોશનીને લાગ્યું હતું. જાણે હજી તેમનું લગ્ન હમણાં જ થયું અને લગ્નના એકાદ વર્ષમાં જ બાળકનો જન્મ થયો હોય એટલો આનંદ તેમના મનમાં હતો. કેયૂરને તેમણે બહુ લાડકોડથી ઉછેર્યો હતો. કેયૂર પણ સમજદાર દીકરો હતો. શ્રીમંત પિતાનો દીકરો હોવા છતાં ઘરના નોકરો સાથે પણ તેનો વ્યવહાર બહુ સૌજન્યપૂર્વક રહેતો હતો. નોકરોને પણ તે તમે કહીને જ સંબોધન કરતો હતો. કેયૂરના જન્મ પછી જાણે જીવનને ગતિ મળી હોય તેમ જિંદગીનો સમય ક્યાં પસાર થઈ ગયો તેની ખબર જ ના પડી. કેયૂર પોતાનો સ્કૂલનો અભ્યાસ પૂરો કરી વિદેશ ભણવા ગયો અને તે વિદેશથી પાછો આવ્યો ત્યારે તેની સાથે ગ્લોરી હતી. ગ્લોરી તેની સાથે વિદેશમાં અભ્યાસ કરતી હતી. કેયૂર અને ગ્લોરી એકબીજાના પ્રેમમાં હતાં અને તે લગ્ન કરવા માગતાં હતાં. અંશ અને રોશનીને તેમાં પણ કઈ વાંધો નહોતો. તેમણે તેમનાં લગ્ન બહુ ધામધૂમથી કરાવ્યાં અને લગ્ન બાદ કેયૂરે વિદેશમાં સેટલ થવાનું પસંદ કર્યું. ઘણી વખત કેયૂર ભારત આવતો તો ઘણી વખતે અંશ રોશનીને લઈ કેયૂરને ત્યાં જતો.’
આજે અંશે ફેક્ટરી જવાનું લગભગ બંધ કરી દીધું છે. તે ઘરેથી ફેક્ટરી ચલાવે છે. થોડાં વર્ષો પહેલાં દિવાળીના તહેવાર પહેલાં અંશ પોતાનું પર્સનલ ડ્રોઅર સાફ કરી રહ્યો હતો, તે વખતે રોશની સોફા ઉપર બેસી કંઈક વાંચી રહી હતી.
અંશ જૂના કાગળો કામના છે કે નહીં તે જોઈ તે ફાડી નાખતો હતો. એક બહુ જૂનો કાગળ તેના હાથમાં આવતા તે અચાનક થંભી ગયો, તેણે રોશની સામે જોયું, કંઈક વિચાર્યું અને કાગળ ફાડી નાખ્યો. રોશનીએ પૂછયું પણ ખરું શું હતું ? અંશે જવાબ આપ્યો ‘કેટલાંક કાગળોની જિંદગીમાં કોઈ કિંમત હોતી નથી.’ રોશનીને ખબર નહોતી પણ અંશે જે કાગળ ફાડી નાખ્યો, તે અંશનો વર્ષો પહેલાંનો મેડિકલ રિપોર્ટ હતો. તે રિપોર્ટ પ્રમાણે અંશ ક્યારેય પિતા થઈ શકે તેમ નહોતો. છતાં રોશનીએ માતૃત્વ ધારણ ક્યું હતું. પણ આટલાં વર્ષો સુધી અંશે આ વાત છુપાવી રાખી. રોશનીને ક્યારેય પૂછયું કે નહીં કે ‘કેયૂરનો પિતા કોણ છે ?’ અંશ અને કેયૂરના સંબંધો જોતા કોઈને આજ સુધી ખબર નથી કે અંશ એ કેયૂરનો સાચો પિતા નથી.
માણસ છું, મારે થોડો આદર ભયો ભયો
મંદિરમાં તારે તો છે ઝાલર ભયો ભયો,
માણસ છું, મારે થોડો આદર ભયો ભયો
હું કાળદેવતાનો અભિશાપ લઇને જન્મેલો જાતક છું. મારી પાસે ન હોવા જેવું બધું જ છે, પણ જે હોવો જોઇએ તે સમય નથી. આજે પણ નથી અને તે વખતે પણ ન હતો. શરીર તૂટી જાય એટલું કામ રહેતું હતું. મન તૂટી જાય એટલો થાક લાગતો હતો. અને ધીરજ ખૂટી જાય એટલી ભૂખ લાગતી હતી.
એ હોસ્પિટલમાં માંડ ત્રણેક મહિના પૂરતી મેં નોકરી કરી હશે. મન કોઇનો સંગાથ ઝંખે એવી ઉંમર હતી અને એકલા રહેવું પડે એવી મજબૂરી હતી. ગરમ-ગરમ રોટલી બનાવી આપે એવી મા અમદાવાદમાં બેઠી હતી પત્નીનાં હાથે પીરસાયેલી થાળીની અવેજીમાં ઠંડુંગાર ટિફિન હતું.
ઘરની અંદર ગયા પછી મેં બૂટ-મોજા કાઢવા જેટલો સમય પણ ન બગાડ્યો. વોશબેઝીન પાસે જઇને એન્ટિસેપ્ટિક દ્રાવણ વડે છેક કોણી સુધીના હાથ ધોયા. પછી તૂટી પડવાની તૈયારી સાથે ટિફિન હાથમાં લીધું. પહેલો ડબ્બો ખોલ્યો. હિમાલયના બરફ ઉપરથી ઉતારેલી હોય એવી ટાઢીબોળ રોટલીઓ હતી. એ કાચી હતી એ જાણવા માટે એને ચાવવાનું જરૂરી ન હતું, જોવા માત્રથી જાણ થઇ જતી હતી.
બીજો ડબ્બો ઊઘાડ્યો. કારેલાનું શાક હતું. મને ન ભાવતું એક માત્ર શાક. જીવન હોય કે જીભ, કટુતાને મેં ક્યારેય આવકારી નથી! દાળવાળો ડબ્બો ઊઘાડ્યો ત્યાં જ એની વિચિત્ર વાસથી નાક ભરાઇ ગયું. ભાતના ડબ્બા તરફ નજર ફેંકવા જેટલી હિંમત જ ન રહી.
પણ જે નજર પડી ગઇ એણે મને જણાવ્યું કે દુનિયામાં લાલ રંગના ચોખા પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. ટિફિન મોકલનાર માસી ગરીબ હતાં એનાં કરતાં લાલચુ વધારે હતા, પૂરા પૈસા લઇને પણ એ ચોખાને બદલ હલકી ડાંગર રાંધીને મોકલી આપતાં હતાં.
ભૂખ તો ટિફિન ખોલતાંની સાથે જ મરી ગઇ હતી, પણ આ ‘સ્વાદિષ્ટ’ વ્યંજનોનું હવે કરવું શું? મેં બેલ મારીને હોસ્પિટલમાંથી પટાવાળાને ઉપર બોલાવ્યો. પૂછ્યું, ‘કોઇ જમ્યા વગરનું રહી ગયું છે? તો આ ટિફિન લઇ જા. વઘ્યું- ઘટયું નથી, જેમનું તેમ અકબંધ છે.’
‘સાહેબ, તમે?’
‘હું દૂધ પી લઇશ.’ મેં કહ્યું. એ ગયો. થોડી વારમાં ભીખલાને લઇને પાછો આવ્યો.
‘સાહેબ, આ ભીખલો એકલો જ અત્યાર લગી જમ્યો નથી. એને આપો.’ મેં ભીખાની સામે જોયું. એ સાવ ગરીબડો ચહેરો અને ઊડી ઊતરી ગયેલી આંખોવાળો મેલોધેલો મઘ્યવયસ્ક આદમી હતો. મેં એને એક-બે વાર પુરુષ, વિભાગમાં કામ કરતો જોયેલો હતો.
આજે પ્રત્યક્ષ પરિચય થયો. પૂછ્યું, ‘ભીખા, કેમ અત્યાર સુધી ભૂખ્યા રહ્યા છો?’
‘સાહેબ, ગઇકાલે હું રાતપાળીમાં આવ્યો હતો. સવારે ઘરે ગયો જ નથી. મારું ઘર પાંચ-સાત ગાઉ દૂર છે. ખાલી અમથા બસભાડાંના રૂપિયા કોણ ખરચે? એટલે હું રહી પડ્યો. બપોરના બે વાગ્યાથી તો પાછી ડ્યૂટી લાગી ગઇ છે.’ હું જોઇ શકતો હતો કે હું જે સાંભળી રહ્યો હતો તે જૂઠાણું હતું.
એનું શરીર, માંયકાંગલો બાંધો, ઊપસેલા હાડકાં અને એનિમિક આંખો કહી આપતી હતી કે એના ઘરે કદાચ ભોજનના સાંસાં હતા. એ મારા ક્વાર્ટરની સામે જ ખુલ્લી અગાસીમાં બેસી ગયો. ટિફિનના ડબ્બા ખોલીને તૂટી પડ્યો.
તમે ‘ડિસ્કવરી ચેનલ’ ઉપર હરણનો શિકાર કર્યા પછી એના મતદેહ ઉપર તૂટી પડતાં ભૂખ્યા ડાંસ સિંહને જોયો હશે. મેં એની પહેલાં ટિફિનના ભોજન ઉપર તૂટી પડતા ભીખાને જોયો છે. સિંહ કરતાં વધારે ઝડપ ભીખાની હતી. એકે-એક ડબ્બો સાફ કરી દીધા પછી એ આંગળીઓ પણ ચાટી ગયો.
અચાનક એને ભાન થયું કે કોઇ એને જોઇ રહ્યું છે.
એ છોભીલો પડી ગયો, ‘સાહેબ, આજે જરાક વધારે પડતું ખવાઇ ગયું. દાળ-શાક ખૂબ સ્વાદિષ્ટ બન્યા હતા. આવું ખાવાનું મેં જિંદગીમાં ક્યારેય ચાખ્યું નથી.’ સાંભળીને હું હસી પડ્યો.
જગતના સૌથી ખરાબ ભોજનને આ માણસ સર્વશ્રેષ્ઠ જાહેર કરી રહ્યો હતો. એ દિવસે મને સમજાયું: સ્વાદ ભોજનમાં નથી હોતો, પણ ભૂખમાં હોય છે. ભૂખ તો મને પણ લાગી હતી, પણ ભીખલાની ભૂખ ભૂખમરામાંથી જન્મી હતી.
એક દિવસ મેં એને ઉપર બોલાવ્યો. એક જૂનું પેન્ટ અને શર્ટ આપ્યાં. કહ્યું, ‘લઇ જા. જૂનાં છે, પણ ક્યાંથી ફાટેલા નથી. છ-બાર મહિના પહેરી શકાશે.’ એ ખુશ થઇ ઊઠયો. કપડાં ઉપર હાથ ફેરવીને બોલી ઊઠયો, ‘અમારા તો નવા કપડાંયે આવા નથી હોતાં, સાહેબ. આને તો હું સારા પ્રસંગે સાચવીને પહેરીશ. આટલા સારા કપડાં મેં જિંદગીમાં ક્યારેય પહેર્યા નથી.’
પછી તો ચાલ્યું! સ્લીપર્સ, ચંપલ, બગડેલો ટ્રાન્ઝીસ્ટર, પડી રહેલો નાસ્તો, હું જે આપું તે બધું ભીખાને મન શ્રેષ્ઠ જ હોય. એનું આ વાક્ય મને અચૂક સાંભળવા મળે: ‘સાહેબ, આખી જિંદગીમાં આવી વસ્તુ મને ક્યારેય જોવા મળી નથી.’
ધીમે ધીમે એની સાથે મારો પરિચય વધતો ગયો. હું ત્યારે સાવ એકલો જ હતો. મોટા ભાગે મારી એકલતાને ઓગાળી દેવા માટે જ હું કામમાં રચ્યો-પચ્યો રહેતો હતો. તેમ છતાં જ્યારે નવરો પડું ત્યારે વાત કરવા માટે કોઇને કોઇ માણસને ઝંખતો હતો.
એમાં ઘણી બધી વાર ભીખો મારા હાથમાં ઝડપાઇ જતો હતો. એક સાંજે ઇવનિંગ ઓ.પી.ડી. પતાવીને મેં ડ્રાઇવરને સૂચના આપી, ‘ગેરેજમાંથી જીપ કાઢ. મંદિરે દર્શન કરવા જવું છે.’ ‘કયા મંદિરે?’ ડ્રાઇવરે પૂછ્યું.
‘જે સૌથી દૂર હોય ત્યાં લઇ લે!’ મારો જવાબ સાંભળીને ડ્રાઇવર સમજી ગયો કે આજે કોઇ જીવતો માણસ સાહેબની અડફેટે ચડ્યો નથી, એટલે ભગવાન ઉપર નજર પડી લાગે છે. એણે જીપ બહાર કાઢી.
મારા માટે પાછલું બારણું ઊઘાડ્યું, પણ મેં ના પાડી. હું આગળની સીટ પર ડ્રાઇવરની બાજુમાં જ બેસી ગયો. એને ક્ષણભર માટે આશ્ચર્ય થયું, પછી એનો સંકોચ ધુમાડાની જેમ ઊડી ગયો. એ ખુશ થઇને મારી સાથે વાતે વળગ્યો.
થોડી જ વારમાં અમે શહેરની બહાર હતા. જીપ હવે પાક્કી સડક છોડીને કાચા મેટલવાળા રસ્તા પર દોડી રહી હતી. અમે દસેક કિલોમીટર દૂર આવેલા લક્ષ્મીનારાયણ મંદિર તરફ જઇ રહ્યા હતા. ત્યાં ડ્રાઇવરે જીપ ધીમી પાડી. મેં જોયું તો અમે જઇ રહ્યા હતા તે જ મારગ ઉપર એક માણસ ચાલતો જઇ રહ્યો હતો.
એના ઘસડાતા પગ કહી આપતા હતા કે ખૂબ જ થાકી ગયો હતો. જીપ છેક એની નજીકથી પસાર થઇ ત્યારે મેં એનો ચહેરો જોયો. હું મોટેથી બોલી પડ્યો, ‘અરે! ભીખા, તું? આ તરફ કઇ બાજુ? મંદિરે જવું હોય તો બેસી જા અંદર.’
એ હાંફતો હતો, ‘ના, સાહેબ! મંદિર તો દૂર રહ્યું. હું તો મારા ઘરે... મારું ગામ રસ્તામાં જ વચ્ચે...’ અમે એને જીપમાં બેસાડી દીધો. એનો શ્વાસ થોડી વારે હેઠો બેઠો. એનું ગામ આવ્યું ત્યારે એણે વિનંતી કરી, ‘બસ, જીપ ઊભી રાખો.
હું અહીં ઊતરી જઇશ.’ મેં ચારે કોર જોયું, ક્યાંય ગામ તો દેખાતું ન હતું. એણે ખુલાસો કર્યો, ‘અહીંથી ડાબા હાથે કેડી જાય છે. પાંચેક ખેતરવા છેટે મારું ઘર છે. ગામ એટલે તમે શું ધારી બેઠા, સાહેબ? અમે અને અમારા પિતરાઇઓના બધું મળીને છ-સાત છાપરાં છે.’
‘તો છેક આ દૂર વગડામાં શા માટે પડી રહ્યા છો?’
‘શું કરીએ? બાપદાદાની વારીના નાનાં-નાનાં ખેતરો છે. એમાં જ છાપરાં ઊભા કરી દીધા છે. ગામમાં ઘર બાંધવા જેટલી જમીન ક્યાંથી કાઢવી? અને ખેતરો ખરાં પણ ખાલી કહેવા પૂરતા. સાવ પથરાળ જમીન છે. એમાં લાખનો ખરચ કરીએ ત્યારે માંડ દસ હજારનો પાક ઊગે.
એટલે તો મારે નોકરી માટે આટલું લાંબુ થવું પડે છે. સાહેબ, અત્યારે તો જવા દઉ છું, પણ ફરી કો’ક વાર પધારજો મારા ઘરે...’ હું સમજી ગયો કે એ મને ટાળી રહ્યો હતો. કદાચ એના ઘરે મને ચા-પાણીનો વિવેક કરવા જેટલીયે ‘સમૃદ્ધિ’ ન હતી.
એ પછી પંદરેક દિવસ સુધી એ દેખાયો નહીં. મને ચિંતા થઇ. મેં નટવરને પૂછ્યું, ‘ભીખાભાઇ કેમ દેખાતા નથી?’ ભીખો અને નટવર એક જ પાળીમાં કામ કરતા હતા. નટવરને આશ્ચર્ય થયું, ‘ભીખાભાઇ? એ વળી કોણ? તમે ભીખલાની તો વાત નથી કરતા ને?’
મેં હા પાડી. ભીખલાની ઉંમર મારા કરતા દસેક વર્ષ મોટી હતી. પણ એને માનપૂર્વક બોલાવું તો એ પોતે પણ જવાબ આપે નહીં એવી એની હાલત હતી. ના છુટકે મારે પણ એને ‘ભીખલો’ કહીને જ વાત કરવી પડતી હતી. નટવર પાસે પણ ભીખલા વિશેની માહિતી ન હતી.
દસેક દિવસ પછી એક પેટીપેક ગાડી હોસ્પિટલના પ્રાંગણમાં આવીને ઊભી રહી ગઇ. અંદરથી સફારી સૂટ ધારણ કરેલા એક સજ્જન બહાર આવ્યા. સાથે બે નોકરો હતા. જ્જને એમને આદેશ આપ્યો, ‘ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર ઉપર જેટલો ઓ.પી.ડી. સ્ટાફ છે તે બધાંને મીઠાઇનું એક-એક બોકસ વહેંચી દો!
એક બોકસ મને આપો. ઠાકર સાહેબનો મારી ઉપર ખૂબ મોટો ઉપકાર છે. એમને હું મારા હાથે જ મીઠાઇ આપીશ.’
અમારા બધાંના ચહેરાઓ જોવા લાયક હતા. એ સજજન બોલ્યા ત્યારે ઓળખાયા. મેં મોટેથી બૂમ પાડી, ‘અરે, ભીખાભાઇ! તમે?’ ‘ના, સાહેબ! હું તો ભીખલો. આ બધાં તો સમયના ખેલ છે. અમારા ગામ તરફ દેશના સૌથી જાણીતા ઉદ્યોગપતિએ મોટું કારખાનું નાખવાનું નક્કી કર્યું, એના કારણે જમીનના ભાવો ઊચકાયા. એ માટે જ હું રજા ઉપર હતો.’
‘તારી જમીનના કેટલા મળ્યા?’ મેં મીઠાઇનો ટુકડો હાથમાં લીધો. ‘બે કરોડ રૂપિયા, સાહેબ! પણ મેં નક્કી કર્યું છે. મારે નોકરી છોડવી નથી. એ પૈસામાંથી ગામમાં સારું મકાન લીધું છે. ગાડી લીધી છે. બાકીની રકમ ફિકસમાં મૂકી દીધી છે.
છોકરા-છોકરીને ભણાવવા માટે કામમાં આવશે.’ આખી હોસ્પિટલમાં આનંદનું ત્સુનામી ફરી વળ્યું. ડોક્ટરો સહિત એ સમયે ભીખલો અમારા બધાં કરતાં વધારે પૈસાવાળો હતો. બીજા દિવસથી એ પાછો નોકરી ઉપર હાજર થઇ ગયો.
એનામાં કશું જ પરિવર્તન આવ્યું ન હતું. અલબત્ત, અમારા સૌમાં એક નાનું પણ નક્કર પરિવર્તન અવશ્ય આવી ગયું હતું. જો અમારામાંથી કોઇ એનો ઉલ્લેખ ‘ભીખલાં’ કહીને કરતું તો તરત જ બાકીના કર્મચારીઓ પૂછી બેસતા, ‘કોણ ભીખલો? તમે ભીખુભાઇની તો વાત નથી કરતાં ને?’‘
(શીર્ષક પંક્તિ: અશરફ ડબાવાલા)
માણસ છું, મારે થોડો આદર ભયો ભયો
હું કાળદેવતાનો અભિશાપ લઇને જન્મેલો જાતક છું. મારી પાસે ન હોવા જેવું બધું જ છે, પણ જે હોવો જોઇએ તે સમય નથી. આજે પણ નથી અને તે વખતે પણ ન હતો. શરીર તૂટી જાય એટલું કામ રહેતું હતું. મન તૂટી જાય એટલો થાક લાગતો હતો. અને ધીરજ ખૂટી જાય એટલી ભૂખ લાગતી હતી.
એ હોસ્પિટલમાં માંડ ત્રણેક મહિના પૂરતી મેં નોકરી કરી હશે. મન કોઇનો સંગાથ ઝંખે એવી ઉંમર હતી અને એકલા રહેવું પડે એવી મજબૂરી હતી. ગરમ-ગરમ રોટલી બનાવી આપે એવી મા અમદાવાદમાં બેઠી હતી પત્નીનાં હાથે પીરસાયેલી થાળીની અવેજીમાં ઠંડુંગાર ટિફિન હતું.
ઘરની અંદર ગયા પછી મેં બૂટ-મોજા કાઢવા જેટલો સમય પણ ન બગાડ્યો. વોશબેઝીન પાસે જઇને એન્ટિસેપ્ટિક દ્રાવણ વડે છેક કોણી સુધીના હાથ ધોયા. પછી તૂટી પડવાની તૈયારી સાથે ટિફિન હાથમાં લીધું. પહેલો ડબ્બો ખોલ્યો. હિમાલયના બરફ ઉપરથી ઉતારેલી હોય એવી ટાઢીબોળ રોટલીઓ હતી. એ કાચી હતી એ જાણવા માટે એને ચાવવાનું જરૂરી ન હતું, જોવા માત્રથી જાણ થઇ જતી હતી.
બીજો ડબ્બો ઊઘાડ્યો. કારેલાનું શાક હતું. મને ન ભાવતું એક માત્ર શાક. જીવન હોય કે જીભ, કટુતાને મેં ક્યારેય આવકારી નથી! દાળવાળો ડબ્બો ઊઘાડ્યો ત્યાં જ એની વિચિત્ર વાસથી નાક ભરાઇ ગયું. ભાતના ડબ્બા તરફ નજર ફેંકવા જેટલી હિંમત જ ન રહી.
પણ જે નજર પડી ગઇ એણે મને જણાવ્યું કે દુનિયામાં લાલ રંગના ચોખા પણ અસ્તિત્વ ધરાવે છે. ટિફિન મોકલનાર માસી ગરીબ હતાં એનાં કરતાં લાલચુ વધારે હતા, પૂરા પૈસા લઇને પણ એ ચોખાને બદલ હલકી ડાંગર રાંધીને મોકલી આપતાં હતાં.
ભૂખ તો ટિફિન ખોલતાંની સાથે જ મરી ગઇ હતી, પણ આ ‘સ્વાદિષ્ટ’ વ્યંજનોનું હવે કરવું શું? મેં બેલ મારીને હોસ્પિટલમાંથી પટાવાળાને ઉપર બોલાવ્યો. પૂછ્યું, ‘કોઇ જમ્યા વગરનું રહી ગયું છે? તો આ ટિફિન લઇ જા. વઘ્યું- ઘટયું નથી, જેમનું તેમ અકબંધ છે.’
‘સાહેબ, તમે?’
‘હું દૂધ પી લઇશ.’ મેં કહ્યું. એ ગયો. થોડી વારમાં ભીખલાને લઇને પાછો આવ્યો.
‘સાહેબ, આ ભીખલો એકલો જ અત્યાર લગી જમ્યો નથી. એને આપો.’ મેં ભીખાની સામે જોયું. એ સાવ ગરીબડો ચહેરો અને ઊડી ઊતરી ગયેલી આંખોવાળો મેલોધેલો મઘ્યવયસ્ક આદમી હતો. મેં એને એક-બે વાર પુરુષ, વિભાગમાં કામ કરતો જોયેલો હતો.
આજે પ્રત્યક્ષ પરિચય થયો. પૂછ્યું, ‘ભીખા, કેમ અત્યાર સુધી ભૂખ્યા રહ્યા છો?’
‘સાહેબ, ગઇકાલે હું રાતપાળીમાં આવ્યો હતો. સવારે ઘરે ગયો જ નથી. મારું ઘર પાંચ-સાત ગાઉ દૂર છે. ખાલી અમથા બસભાડાંના રૂપિયા કોણ ખરચે? એટલે હું રહી પડ્યો. બપોરના બે વાગ્યાથી તો પાછી ડ્યૂટી લાગી ગઇ છે.’ હું જોઇ શકતો હતો કે હું જે સાંભળી રહ્યો હતો તે જૂઠાણું હતું.
એનું શરીર, માંયકાંગલો બાંધો, ઊપસેલા હાડકાં અને એનિમિક આંખો કહી આપતી હતી કે એના ઘરે કદાચ ભોજનના સાંસાં હતા. એ મારા ક્વાર્ટરની સામે જ ખુલ્લી અગાસીમાં બેસી ગયો. ટિફિનના ડબ્બા ખોલીને તૂટી પડ્યો.
તમે ‘ડિસ્કવરી ચેનલ’ ઉપર હરણનો શિકાર કર્યા પછી એના મતદેહ ઉપર તૂટી પડતાં ભૂખ્યા ડાંસ સિંહને જોયો હશે. મેં એની પહેલાં ટિફિનના ભોજન ઉપર તૂટી પડતા ભીખાને જોયો છે. સિંહ કરતાં વધારે ઝડપ ભીખાની હતી. એકે-એક ડબ્બો સાફ કરી દીધા પછી એ આંગળીઓ પણ ચાટી ગયો.
અચાનક એને ભાન થયું કે કોઇ એને જોઇ રહ્યું છે.
એ છોભીલો પડી ગયો, ‘સાહેબ, આજે જરાક વધારે પડતું ખવાઇ ગયું. દાળ-શાક ખૂબ સ્વાદિષ્ટ બન્યા હતા. આવું ખાવાનું મેં જિંદગીમાં ક્યારેય ચાખ્યું નથી.’ સાંભળીને હું હસી પડ્યો.
જગતના સૌથી ખરાબ ભોજનને આ માણસ સર્વશ્રેષ્ઠ જાહેર કરી રહ્યો હતો. એ દિવસે મને સમજાયું: સ્વાદ ભોજનમાં નથી હોતો, પણ ભૂખમાં હોય છે. ભૂખ તો મને પણ લાગી હતી, પણ ભીખલાની ભૂખ ભૂખમરામાંથી જન્મી હતી.
એક દિવસ મેં એને ઉપર બોલાવ્યો. એક જૂનું પેન્ટ અને શર્ટ આપ્યાં. કહ્યું, ‘લઇ જા. જૂનાં છે, પણ ક્યાંથી ફાટેલા નથી. છ-બાર મહિના પહેરી શકાશે.’ એ ખુશ થઇ ઊઠયો. કપડાં ઉપર હાથ ફેરવીને બોલી ઊઠયો, ‘અમારા તો નવા કપડાંયે આવા નથી હોતાં, સાહેબ. આને તો હું સારા પ્રસંગે સાચવીને પહેરીશ. આટલા સારા કપડાં મેં જિંદગીમાં ક્યારેય પહેર્યા નથી.’
પછી તો ચાલ્યું! સ્લીપર્સ, ચંપલ, બગડેલો ટ્રાન્ઝીસ્ટર, પડી રહેલો નાસ્તો, હું જે આપું તે બધું ભીખાને મન શ્રેષ્ઠ જ હોય. એનું આ વાક્ય મને અચૂક સાંભળવા મળે: ‘સાહેબ, આખી જિંદગીમાં આવી વસ્તુ મને ક્યારેય જોવા મળી નથી.’
ધીમે ધીમે એની સાથે મારો પરિચય વધતો ગયો. હું ત્યારે સાવ એકલો જ હતો. મોટા ભાગે મારી એકલતાને ઓગાળી દેવા માટે જ હું કામમાં રચ્યો-પચ્યો રહેતો હતો. તેમ છતાં જ્યારે નવરો પડું ત્યારે વાત કરવા માટે કોઇને કોઇ માણસને ઝંખતો હતો.
એમાં ઘણી બધી વાર ભીખો મારા હાથમાં ઝડપાઇ જતો હતો. એક સાંજે ઇવનિંગ ઓ.પી.ડી. પતાવીને મેં ડ્રાઇવરને સૂચના આપી, ‘ગેરેજમાંથી જીપ કાઢ. મંદિરે દર્શન કરવા જવું છે.’ ‘કયા મંદિરે?’ ડ્રાઇવરે પૂછ્યું.
‘જે સૌથી દૂર હોય ત્યાં લઇ લે!’ મારો જવાબ સાંભળીને ડ્રાઇવર સમજી ગયો કે આજે કોઇ જીવતો માણસ સાહેબની અડફેટે ચડ્યો નથી, એટલે ભગવાન ઉપર નજર પડી લાગે છે. એણે જીપ બહાર કાઢી.
મારા માટે પાછલું બારણું ઊઘાડ્યું, પણ મેં ના પાડી. હું આગળની સીટ પર ડ્રાઇવરની બાજુમાં જ બેસી ગયો. એને ક્ષણભર માટે આશ્ચર્ય થયું, પછી એનો સંકોચ ધુમાડાની જેમ ઊડી ગયો. એ ખુશ થઇને મારી સાથે વાતે વળગ્યો.
થોડી જ વારમાં અમે શહેરની બહાર હતા. જીપ હવે પાક્કી સડક છોડીને કાચા મેટલવાળા રસ્તા પર દોડી રહી હતી. અમે દસેક કિલોમીટર દૂર આવેલા લક્ષ્મીનારાયણ મંદિર તરફ જઇ રહ્યા હતા. ત્યાં ડ્રાઇવરે જીપ ધીમી પાડી. મેં જોયું તો અમે જઇ રહ્યા હતા તે જ મારગ ઉપર એક માણસ ચાલતો જઇ રહ્યો હતો.
એના ઘસડાતા પગ કહી આપતા હતા કે ખૂબ જ થાકી ગયો હતો. જીપ છેક એની નજીકથી પસાર થઇ ત્યારે મેં એનો ચહેરો જોયો. હું મોટેથી બોલી પડ્યો, ‘અરે! ભીખા, તું? આ તરફ કઇ બાજુ? મંદિરે જવું હોય તો બેસી જા અંદર.’
એ હાંફતો હતો, ‘ના, સાહેબ! મંદિર તો દૂર રહ્યું. હું તો મારા ઘરે... મારું ગામ રસ્તામાં જ વચ્ચે...’ અમે એને જીપમાં બેસાડી દીધો. એનો શ્વાસ થોડી વારે હેઠો બેઠો. એનું ગામ આવ્યું ત્યારે એણે વિનંતી કરી, ‘બસ, જીપ ઊભી રાખો.
હું અહીં ઊતરી જઇશ.’ મેં ચારે કોર જોયું, ક્યાંય ગામ તો દેખાતું ન હતું. એણે ખુલાસો કર્યો, ‘અહીંથી ડાબા હાથે કેડી જાય છે. પાંચેક ખેતરવા છેટે મારું ઘર છે. ગામ એટલે તમે શું ધારી બેઠા, સાહેબ? અમે અને અમારા પિતરાઇઓના બધું મળીને છ-સાત છાપરાં છે.’
‘તો છેક આ દૂર વગડામાં શા માટે પડી રહ્યા છો?’
‘શું કરીએ? બાપદાદાની વારીના નાનાં-નાનાં ખેતરો છે. એમાં જ છાપરાં ઊભા કરી દીધા છે. ગામમાં ઘર બાંધવા જેટલી જમીન ક્યાંથી કાઢવી? અને ખેતરો ખરાં પણ ખાલી કહેવા પૂરતા. સાવ પથરાળ જમીન છે. એમાં લાખનો ખરચ કરીએ ત્યારે માંડ દસ હજારનો પાક ઊગે.
એટલે તો મારે નોકરી માટે આટલું લાંબુ થવું પડે છે. સાહેબ, અત્યારે તો જવા દઉ છું, પણ ફરી કો’ક વાર પધારજો મારા ઘરે...’ હું સમજી ગયો કે એ મને ટાળી રહ્યો હતો. કદાચ એના ઘરે મને ચા-પાણીનો વિવેક કરવા જેટલીયે ‘સમૃદ્ધિ’ ન હતી.
એ પછી પંદરેક દિવસ સુધી એ દેખાયો નહીં. મને ચિંતા થઇ. મેં નટવરને પૂછ્યું, ‘ભીખાભાઇ કેમ દેખાતા નથી?’ ભીખો અને નટવર એક જ પાળીમાં કામ કરતા હતા. નટવરને આશ્ચર્ય થયું, ‘ભીખાભાઇ? એ વળી કોણ? તમે ભીખલાની તો વાત નથી કરતા ને?’
મેં હા પાડી. ભીખલાની ઉંમર મારા કરતા દસેક વર્ષ મોટી હતી. પણ એને માનપૂર્વક બોલાવું તો એ પોતે પણ જવાબ આપે નહીં એવી એની હાલત હતી. ના છુટકે મારે પણ એને ‘ભીખલો’ કહીને જ વાત કરવી પડતી હતી. નટવર પાસે પણ ભીખલા વિશેની માહિતી ન હતી.
દસેક દિવસ પછી એક પેટીપેક ગાડી હોસ્પિટલના પ્રાંગણમાં આવીને ઊભી રહી ગઇ. અંદરથી સફારી સૂટ ધારણ કરેલા એક સજ્જન બહાર આવ્યા. સાથે બે નોકરો હતા. જ્જને એમને આદેશ આપ્યો, ‘ગ્રાઉન્ડ ફ્લોર ઉપર જેટલો ઓ.પી.ડી. સ્ટાફ છે તે બધાંને મીઠાઇનું એક-એક બોકસ વહેંચી દો!
એક બોકસ મને આપો. ઠાકર સાહેબનો મારી ઉપર ખૂબ મોટો ઉપકાર છે. એમને હું મારા હાથે જ મીઠાઇ આપીશ.’
અમારા બધાંના ચહેરાઓ જોવા લાયક હતા. એ સજજન બોલ્યા ત્યારે ઓળખાયા. મેં મોટેથી બૂમ પાડી, ‘અરે, ભીખાભાઇ! તમે?’ ‘ના, સાહેબ! હું તો ભીખલો. આ બધાં તો સમયના ખેલ છે. અમારા ગામ તરફ દેશના સૌથી જાણીતા ઉદ્યોગપતિએ મોટું કારખાનું નાખવાનું નક્કી કર્યું, એના કારણે જમીનના ભાવો ઊચકાયા. એ માટે જ હું રજા ઉપર હતો.’
‘તારી જમીનના કેટલા મળ્યા?’ મેં મીઠાઇનો ટુકડો હાથમાં લીધો. ‘બે કરોડ રૂપિયા, સાહેબ! પણ મેં નક્કી કર્યું છે. મારે નોકરી છોડવી નથી. એ પૈસામાંથી ગામમાં સારું મકાન લીધું છે. ગાડી લીધી છે. બાકીની રકમ ફિકસમાં મૂકી દીધી છે.
છોકરા-છોકરીને ભણાવવા માટે કામમાં આવશે.’ આખી હોસ્પિટલમાં આનંદનું ત્સુનામી ફરી વળ્યું. ડોક્ટરો સહિત એ સમયે ભીખલો અમારા બધાં કરતાં વધારે પૈસાવાળો હતો. બીજા દિવસથી એ પાછો નોકરી ઉપર હાજર થઇ ગયો.
એનામાં કશું જ પરિવર્તન આવ્યું ન હતું. અલબત્ત, અમારા સૌમાં એક નાનું પણ નક્કર પરિવર્તન અવશ્ય આવી ગયું હતું. જો અમારામાંથી કોઇ એનો ઉલ્લેખ ‘ભીખલાં’ કહીને કરતું તો તરત જ બાકીના કર્મચારીઓ પૂછી બેસતા, ‘કોણ ભીખલો? તમે ભીખુભાઇની તો વાત નથી કરતાં ને?’‘
(શીર્ષક પંક્તિ: અશરફ ડબાવાલા)
Tuesday, November 24, 2009
દોસ્ત આવા મેળવીને કૈંક પામ્યા છો તમે
‘એ આરામથી ઉપર પહોંચી ગયા ને મન રઝળતી મૂકી ગયા.’ ‘તમારા જેવા સજ્જન ભાઇબંધની ઓથ છે એટલે હૈયું ઠાલવવા દોડી આવી, બાકી કંટાળી ગઇ છું. એ મર્યાને એક મહિનો થયો કે તરત દુનિયાભરના લેણદારો તૂટી પડ્યા છે. રોજ એવું લોહી પીવે કે હારી ગઇ છું. એમ થાય છે કે એમની સાથે હુંય ઊકલી ગઇ હોત તો સારું થતું. સુધીરભાઇ, તમે જ કહો કે આવા નફ્ફટ અને નાગા માણસોનું શું કરવું? ના ઓળખાણ-ના પિછાણ-ના કોઇ પુરાવો કે ના કોઇ લખાણ. એક પછી એક ઉઘરાણીવાળા આવે છે...
દોસ્ત આવા મેળવીને કૈંક પામ્યા છો તમે
માત્ર મગજળની કથામાં લ્યો ફસાયા છો તમે
આ રસિક જબરો છે! વર્ષોથી મિત્રતા છે છતાં એની અમુક આદત સમજાતી નથી.’ પચાસ વર્ષના સુધીરે ઓફિસેથી આવીને શાકભાજીની થેલી ટિપોઇ પર મૂકી પછી સોફા પર બેસીને સુનંદાને કહ્યું, ‘તેં શાક લાવવાનું કહેલું એટલે છૂટીને સીધો માણેકચોક ગયો. ત્યાં રસિક ભટકાઇ ગયો.
શાકભાજી ખરીદ્યાં પછી સફરજનના ભાવ સાંભળીને હું વિચારતો હતો કે આટલાં મોંઘાં સફરજન લેવાં કે નહીં. એ જ વખતે રસિકે મને કહ્યું કે બસો રૂપિયા ઉછીના આપ. મેં આપ્યા કે તરત એણે બે કિલો સફરજન ખરીદીને દુકાનદારને બસો રૂપિયા આપી દીધા.
મારા ખિસ્સામાં પૈસા હતા અને હું હજુ વિચારતો હતો અને એ માણસે ઉધારી કરીને પણ સફરજન લઇને થેલીમાં મૂકી દીધાં!’
‘તમે સીધા-સાદા છો અને એ ખેલાડી માણસ છે.’ સુનંદાની કોઠાસૂઝ સારી હતી. એણે પતિને સમજાવ્યું. ‘કોઇની પાસેથી પૈસા માગવા હોય તો તમારી જીભ ના ઊપડે. સામા પક્ષે દેવું કરીને પણ સફરજન ખાવામાં એને શરમ ના લાગે. ઉપરવાળો આવા માણસની જોડી પણ ગજબ મેળવે છે.
રસિલાભાભી પણ બાર લાખ છપ્પન હજાર છે. એમના ફ્લેટનું ફર્નિચર જોયું હોય તો કરોડપતિ જેવું લાગે. તમે પંદર વર્ષ જૂનું સ્કૂટર રાખો છો અને એ સેન્ટ્રોમાં ફરે છે.’
‘કોઇની કાર જોઇને અંજાઇ ના જવું. દેવું કરવાની હિંમત હોય તો બધી કંપનીવાળા એક કલાકમાં જોઇએ એવી કાર ઉધાર આપે છે.’ સુધીરે ચાનો ખાલી કપ ટિપોઇ પર મૂક્યો અને રસિક પ્રકરણની પૂણાર્હુતિ કરી.
‘પાંચ વર્ષ પહેલાં ફ્લેટની આ સ્કીમ મુકાઇ અને હું તપાસ કરવા આવેલો ત્યારે એ ભટકાઇ ગયેલો. બિલ્ડરનું એકાઉન્ટ અમારી બેંકમાં છે એટલે ઓળખાણ હતી એનો ફાયદો એને પણ અપાવ્યો. એક પોળમાં સાથે ઉછરેલા એટલે ભાઇબંધીમાં આટલું કામ કરી આપેલું. ’
‘યાદ કરીને બસો રૂપિયા પાછા માગી લેજો. એ સાહેબ સામેથી યાદ કરીને પાછા આપવા નહીં આવે..!’
સુનંદાની ધારણા ખોટી પડી. રાત્રે નવ વાગ્યે રસિક એમના ઘરમાં આવ્યો. ‘એ વખતે શું બન્યું કે એક મિત્રની દુકાને જામખંભાળિયાથી પંદર કિલો ઘીનો ડબ્બો આવેલો. એ ખરીદીને ગાડીમાં મૂકી દીધો એટલે પૈસા ખૂટી ગયા.’ રસિકે બસો રૂપિયા સુધીરના હાથમાં મૂક્યા. ‘થેંક્યુ વેરી મચ. તને થોડીકવાર માટે તકલીફ આપવી પડી.’
‘એમાં શું?’ સુધીરને બદલે સુનંદાએ હસીને જવાબ આપ્યો. ‘તમારા પૈસા ક્યાં જવાના હતા? તમે તો એમના બાળપણના મિત્ર ને પાછા પાડોશી. ગમે ત્યારે આપ્યા હોય તો પણ ચાલે. આ ક્યાં મોટી રકમ હતી?’ એ બોલતી હતી. સુધીર આશ્ચર્યથી એની સામે તાકી રહ્યો હતો.
એ પછી દસેક દિવસ પછી સુધીર બેંકમાં હતો ત્યારે એનો મોબાઇલ રણક્યો. ‘કાલે સાંજનો શું પ્રોગ્રામ છે?’ રસિકે હસીને સવાલ કર્યો અને પછી સમજાવ્યું. ‘એસ.જી.હાઇવે ઉપર એક મિત્રની હોટલ છે. ઘણા સમયથી એ આગ્રહ કરે છે કે જમવા આવ.
ત્યાંનું વાતાવરણ એવું છે કે રસિલાને કે સુનંદાભાભીને ના લઇ જવાય. આપણે બંને જઇશું. તને બેંક પરથી પિકઅપ કરી લઇશ.’
બીજા દિવસે સાંજે સાડા સાત વાગ્યે એ બેંકની બહાર ઊભો રહ્યો. થોડી વાર પછી રસિક આવ્યો. એ એની કારમાં ગોઠવાયો. રસિકના મિત્રની હોટલ હજુ એકાદ વર્ષ પહેલાં જ બની હતી. મઢૂલી જેવી નાનકડી કેબિનમાં બંને મિત્રો બેઠા.
જમ્યા પછી રસિક મૂળ વાત પર આવ્યો. ‘જો દોસ્ત, આટલાં વર્ષોમાં તને ક્યારેય તકલીફ નથી આપી પણ અત્યારે જિંદગી અને મોતનો સવાલ છે એટલે તારે મદદ કરવી પડશે.’
સુધીરના બંને હાથ પોતાના હાથમાં જકડીને રસિક કરગર્યો. ‘લેડિઝને આમાં ઇન્વોલ નથી કરવાની એટલે તને અહિંયા લાવ્યો. શેરબજારના સબબ્રોકર તરીકે ધંધો સારો ચાલે છે પણ એમાં બે-ત્રણ સોદામાં હાથ દાઝી ગયા છે એટલે તારે ઉગારવાનો છે. માત્ર એક વર્ષ માટે બે-અઢી લાખની મદદ કરવાની છે.’
સુધીર સ્તબ્ધ હતો. ‘ચાર-પાંચ હજાર હોય તો ઠીક છે. આમ-તેમથી વ્યવસ્થા કરી શકું પણ આટલી મોટી રકમ.’ એ ધીમેથી બબડ્યો.
‘તું ધારે તો મદદ કરી શકે.’ રસિક પાકા પાયે હોમવર્ક કરીને આવ્યો હતો. અહીં આવતાં અગાઉ એણે પૂરી માહિતી મેળવી લીધી હતી. સુધીરની આંખોમાં આંખો પરોવીને એણે રસ્તો બતાવ્યો.
‘તારી બેંકમાં તમારા સ્ટાફની ક્રેડિટ સોસાયટી ચાલે છે. એમાં ત્રણ લાખ સુધીની લોન મળી શકે છે અને તેં હજુ સુધી ક્યારેય એનો લાભ લીધો નથી. આજે વીસમી તારીખ થઇ. મારા માટે થઇને ફોર્મ ભરવાની તકલીફ લે. પૂરેપૂરા ત્રણ લાખની જરૂર નથી.
અઢી લાખ માટે અરજી કર એટલે પહેલી તારીખે તારા હાથમાં પૈસા આવી જશે. પાંચ વર્ષના હપ્તા રાખવાના. દર મહિને તારા પગારમાંથી હપ્તાની જે રકમ કપાય એ હું તને રોકડી આપી દઇશ એટલે એમાં તને કોઇ તકલીફ નહીં પડે.
એકાદ વર્ષ પછી મારો પ્રોબ્લેમ પતી જશે ત્યારે આખી લોન ભરી દઇશું.’ જાણે સુધીરે સંમતિ આપી દીધી હોય એટલા આત્મવિશ્વાસથી રસિકે ઉમેર્યું.
‘આ આખી વાત આપણા બે વચ્ચે રાખવાની. હું રસિલાને નહીં કહું અને તારે સુનંદાભાભીને નહીં કહેવાનું. તારા હાથમાં દર મહિને પગાર આવશે એ જ દિવસે હપ્તાની રકમ આપી દઇશ એટલે બીજો કોઇ સવાલ નથી.’ એક શ્વાસે આટલું બોલીને રસિક અટક્યો.
‘તારો પગાર થશે એ જ દિવસે તને હપ્તો મળી જશે.’ રસિકે ભારપૂર્વક કહ્યું. ‘ઇન્ટ્રાડેમાં લાટો લેવા ગયો હતો પણ ફસાઇ ગયો. બજારમાં ઇજ્જત એવી છે કે બીજા કોઇને વાત કરું તો લોચો થઇ જાય.’ એણે ફરીથી સુધીરના હાથ જકડી લીધા.
‘ગમે તેમ કરીને બચાવી લેવાનો છે તારે. મેં જે રસ્તો બતાવ્યો એમાં કોઇ તકલીફ વગર સરળતાથી બધું પતી જશે.’
સુધીર મોઢાનો મેળો હતો. એણે માથું હલાવીને સંમતિ આપી ત્યારે રસિક ગળગળો થઇ ગયો. પહેલી તારીખે ક્રેડિટ સોસાયટીનો ચેક ખાતામાં ભરીને અઢી લાખ રોકડા લઇને એ બેંકની બહાર ઊભો રહ્યો.
‘જો રસિક, તારું વચન યાદ રાખજે. દર મહિને પગારની તારીખે હપ્તો આપવામાં ભૂલ ના કરતો. પાંચ વર્ષની મુદત રાખી છે એટલે મહિને સાડા છ હજારનો હપ્તો આવશે.’ રસિકને પૈસા આપીને આટલું કહેતી વખતે સુધીરના અવાજમાં ચિંતા હતી.
‘મારે ઘર ચલાવવામાં તકલીફ પડશે.’
‘ડોન્ટ વરી. તને તકલીફ નહીં પડે. ભૂલે ચૂકેય સુનંદાભાભી પાસે મોં ના ખોલતો. એ ભોળાભાવે રસિલાને કહેશે તો મારા ઘરમાં મહાભારત થઇ જશે.’
સુધીરે માથું હલાવીને સંમતિ આપી. ત્રણ મહિના વીતી ગયા. દર મહિને સત્યાવીસમી તારીખે જ રસિક હપ્તો આપી જતો હતો. એ પછી અચાનક એક ઘટના બની. સાંજે ચાર વાગ્યે સુધીર બેંકમાં હતો અને એનો મોબાઇલ રણક્યો.
‘સાંભળો છો?’ સુનંદાનો અવાજ તરડાઇ ગયો હતો. ‘તમે જલદી ઘેરઆવો. રસિકભાઇ અને રસિલાભાભીને એક્સિડેન્ટ થયો છે.’
‘વ્હોટ? શું થયું?’
‘છોકરાંઓને ઘેરમૂકીને એ બંને એક મેરેજમાં બાવળા ગયાં હતાં. ત્યાંથી પાછાં આવતાં એમની કાર એક ટ્રક સાથે ભટકાણી.’
‘ઓહ ગોડ! બહુ વાગ્યું નથી ને?’
‘તાત્કાલિક ઘેરઆવો.’ સુનંદાનો અવાજ સાવ ઢીલો થઇ ગયો. ‘રસિલાભાભીને પગમાં ફ્રેકચર થયું છે. રસિકભાઇની છાતીમાં આખું સ્ટિયિંરગ ઘૂસી ગયેલું. એ બાપડા તો ઓન ધ સ્પોટ ગુજરી ગયા!’
સુધીરનું આખું શરીર પરસેવે રેબઝેબ થઇ ગયું. આંખે અંધારાં આવતાં હોય એવું લાગ્યું અને એ ખુરશીમાં ફસડાઇ પડ્યો.એ ઘેરઆવ્યો. રસિકનાં સગા ભાઇ-બહેન નહોતાં. પિતરાઇ ભાઇઓ આવી ગયા હતા.
સુધીર એમની સાથે મદદમાં જોડાઇ ગયો. પોસ્ટમોર્ટમની બધી વિધિ પછી બીજા દિવસે રસિકની અંતિમવિધિ પણ પતી ગઇ. હોસ્પિટલમાં પડેલી રસિલાનું હૈયાફાટ રુદન સાંભળનારને હચમચાવી મૂકે એવું હતું.
સુધીરની ઊંઘ ઊડી ગઇ હતી. હવે શું? એક વિરાટ સવાલ એને મૂંઝવતો હતો. ગમે તેમ કરીને હજુ ત્રણ-ચાર મહિના સુધી હપ્તાની રકમની એ ગોઠવણ કરી શકે. પણ એ પછી?
રસિલા હોસ્પિટલમાંથી ઘેરઆવી ગઇ હતી. એ સતત રડી રડીને રસિકને યાદ કરતી હતી. આ પરિસ્થિતિમાં એને આ વાત કરવાની સુધીરની તૈયારી નહોતી. એ બાપડી ઉપર આભ તૂટી પડ્યું છે એ દશામાં એની મુશ્કેલીમાં વધારો કઇ રીતે કરવો?
સુધીરની ખાનદાની એને રોકતી હતી. બે મહિના વીતી ગયા. રસિલા હવે ધીમે ધીમે સ્વસ્થ બની ગઇ હતી. હવે એકાદ મહિના પછી રસિલા પાસે બેસીને આ આખી વાત ધીમેથી સમજાવીને બાકીના પૈસા માટે શું કરવું છે એ પૂછવાનું સુધીરે મનોમન નક્કી કરી લીધું.
એની સાથે વાત કરતાં અગાઉ આખી રામકહાણી સુનંદાને કહેવી પડશે. એ પછી સુનંદાને સાથે રાખીને રસિલાને કહેવાનો એણે નિર્ણય કરી લીધો.
રવિવારે સવારે દસેક વાગ્યે સુધીર બીજી વારની ચા પીતી વખતે અખબારો ઉપર નજર ફેરવતો હતો. એ વખતે અચાનક રસિલા એમના ઘરમાં આવી. પગમાં ઓપરેશન કરીને સળિયો નાખ્યો હોવાથી એ લાકડીના ટેકે ચાલતી હતી.
‘સુનંદા, જો કોણ આવ્યું?’ સુધીરે રસોડા તરફ જોઇને બૂમ પાડી. સુનંદા બહાર આવી. લાકડી બાજુમાં મૂકીને રસિલા સોફા પર બેઠી. સુધીર અને સુનંદા એની સામેના સોફા ઉપર બેઠાં હતાં.
‘એ આરામથી ઉપર પહોંચી ગયા ને મન રઝળતી મૂકી ગયા.’ કોઇ જ જાતની પૂર્વભૂમિકા વગર રસિલાએ બોલવાનું શરૂ કર્યું. સુધીર અને સુનંદાની સામે જોઇને એણે ઊભરો ઠાલવ્યો. ‘કેટલાય દા’ડાથી મનમાં મૂંઝાતી હતી એટલે થયું કે તમારી પાસે બેસીને મન હળવું કરું.’
રસિલાએ નિરાશાથી માથું ધુણાવ્યું. એના તીણા અવાજમાં પીડાની સાથે નફરતની કડવાશ રણકતી હતી. ‘તમારા જેવા સજ્જન ભાઇબંધની ઓથ છે એટલે હૈયું ઠાલવવા દોડી આવી, બાકી કંટાળી ગઇ છું. એ મર્યાને એક મહિનો થયો કે તરત દુનિયાભરના લેણદારો તૂટી પડ્યા છે.
રોજ એવું લોહી પીવે કે હારી ગઇ છું. એમ થાય છે કે એમની સાથે હુંય ઊકલી ગઇ હોત તો સારું થતું. સુધીરભાઇ, તમે જ કહો કે આવા નફ્ફટ અને નાગા માણસોનું શું કરવું?
ના ઓળખાણ-ના પિછાણ-ના કોઇ પુરાવો કે ના કોઇ લખાણ. એક પછી એક ઉઘરાણીવાળા આવે છે. કોઇના પાંચ હજાર ને કોઇના પચાસ હજાર. બધા મારી પાસે માગે છે. એટલો ત્રાસ થાય છે કે લમણાની નસો ફાટી જાય છે.’
ઉશ્કેરાટથી આટલું બોલીને એ અટકી. એના પાતળા હોઠથી દ્રઢતાથી બિડાયા. પછી દાંત ભીંસીને સાંભળનારને વહેરી નાખે એવા ધારદાર અવાજે એણે ઉમેર્યું.
‘છેલ્લા બે દિવસથી રસ્તો જડી ગયો. હાથ અઘ્ધર કરીને બધા માગવાવાળાને ચોખ્ખું ગુજરાતીમાં કહી દીધું કે પુરાવા વગર કોઇને એક પૈસોય નહીં આપું. મરનારો કંઇ પૈસાનું ઝાડ ઉગાડીને નથી ગયો. જેને લેવા હોય એ જાવ એની પાસે અને લઇ લો તમારા પૈસા!’
એ હાથ લંબાવીને કડવાશથી બોલતી હતી. સુનંદા સહાનુભૂતિથી સાંભળતી હતી અને સુધીરની આંખ સામે અંધકાર છવાતો હતો!
(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)
દોસ્ત આવા મેળવીને કૈંક પામ્યા છો તમે
માત્ર મગજળની કથામાં લ્યો ફસાયા છો તમે
આ રસિક જબરો છે! વર્ષોથી મિત્રતા છે છતાં એની અમુક આદત સમજાતી નથી.’ પચાસ વર્ષના સુધીરે ઓફિસેથી આવીને શાકભાજીની થેલી ટિપોઇ પર મૂકી પછી સોફા પર બેસીને સુનંદાને કહ્યું, ‘તેં શાક લાવવાનું કહેલું એટલે છૂટીને સીધો માણેકચોક ગયો. ત્યાં રસિક ભટકાઇ ગયો.
શાકભાજી ખરીદ્યાં પછી સફરજનના ભાવ સાંભળીને હું વિચારતો હતો કે આટલાં મોંઘાં સફરજન લેવાં કે નહીં. એ જ વખતે રસિકે મને કહ્યું કે બસો રૂપિયા ઉછીના આપ. મેં આપ્યા કે તરત એણે બે કિલો સફરજન ખરીદીને દુકાનદારને બસો રૂપિયા આપી દીધા.
મારા ખિસ્સામાં પૈસા હતા અને હું હજુ વિચારતો હતો અને એ માણસે ઉધારી કરીને પણ સફરજન લઇને થેલીમાં મૂકી દીધાં!’
‘તમે સીધા-સાદા છો અને એ ખેલાડી માણસ છે.’ સુનંદાની કોઠાસૂઝ સારી હતી. એણે પતિને સમજાવ્યું. ‘કોઇની પાસેથી પૈસા માગવા હોય તો તમારી જીભ ના ઊપડે. સામા પક્ષે દેવું કરીને પણ સફરજન ખાવામાં એને શરમ ના લાગે. ઉપરવાળો આવા માણસની જોડી પણ ગજબ મેળવે છે.
રસિલાભાભી પણ બાર લાખ છપ્પન હજાર છે. એમના ફ્લેટનું ફર્નિચર જોયું હોય તો કરોડપતિ જેવું લાગે. તમે પંદર વર્ષ જૂનું સ્કૂટર રાખો છો અને એ સેન્ટ્રોમાં ફરે છે.’
‘કોઇની કાર જોઇને અંજાઇ ના જવું. દેવું કરવાની હિંમત હોય તો બધી કંપનીવાળા એક કલાકમાં જોઇએ એવી કાર ઉધાર આપે છે.’ સુધીરે ચાનો ખાલી કપ ટિપોઇ પર મૂક્યો અને રસિક પ્રકરણની પૂણાર્હુતિ કરી.
‘પાંચ વર્ષ પહેલાં ફ્લેટની આ સ્કીમ મુકાઇ અને હું તપાસ કરવા આવેલો ત્યારે એ ભટકાઇ ગયેલો. બિલ્ડરનું એકાઉન્ટ અમારી બેંકમાં છે એટલે ઓળખાણ હતી એનો ફાયદો એને પણ અપાવ્યો. એક પોળમાં સાથે ઉછરેલા એટલે ભાઇબંધીમાં આટલું કામ કરી આપેલું. ’
‘યાદ કરીને બસો રૂપિયા પાછા માગી લેજો. એ સાહેબ સામેથી યાદ કરીને પાછા આપવા નહીં આવે..!’
સુનંદાની ધારણા ખોટી પડી. રાત્રે નવ વાગ્યે રસિક એમના ઘરમાં આવ્યો. ‘એ વખતે શું બન્યું કે એક મિત્રની દુકાને જામખંભાળિયાથી પંદર કિલો ઘીનો ડબ્બો આવેલો. એ ખરીદીને ગાડીમાં મૂકી દીધો એટલે પૈસા ખૂટી ગયા.’ રસિકે બસો રૂપિયા સુધીરના હાથમાં મૂક્યા. ‘થેંક્યુ વેરી મચ. તને થોડીકવાર માટે તકલીફ આપવી પડી.’
‘એમાં શું?’ સુધીરને બદલે સુનંદાએ હસીને જવાબ આપ્યો. ‘તમારા પૈસા ક્યાં જવાના હતા? તમે તો એમના બાળપણના મિત્ર ને પાછા પાડોશી. ગમે ત્યારે આપ્યા હોય તો પણ ચાલે. આ ક્યાં મોટી રકમ હતી?’ એ બોલતી હતી. સુધીર આશ્ચર્યથી એની સામે તાકી રહ્યો હતો.
એ પછી દસેક દિવસ પછી સુધીર બેંકમાં હતો ત્યારે એનો મોબાઇલ રણક્યો. ‘કાલે સાંજનો શું પ્રોગ્રામ છે?’ રસિકે હસીને સવાલ કર્યો અને પછી સમજાવ્યું. ‘એસ.જી.હાઇવે ઉપર એક મિત્રની હોટલ છે. ઘણા સમયથી એ આગ્રહ કરે છે કે જમવા આવ.
ત્યાંનું વાતાવરણ એવું છે કે રસિલાને કે સુનંદાભાભીને ના લઇ જવાય. આપણે બંને જઇશું. તને બેંક પરથી પિકઅપ કરી લઇશ.’
બીજા દિવસે સાંજે સાડા સાત વાગ્યે એ બેંકની બહાર ઊભો રહ્યો. થોડી વાર પછી રસિક આવ્યો. એ એની કારમાં ગોઠવાયો. રસિકના મિત્રની હોટલ હજુ એકાદ વર્ષ પહેલાં જ બની હતી. મઢૂલી જેવી નાનકડી કેબિનમાં બંને મિત્રો બેઠા.
જમ્યા પછી રસિક મૂળ વાત પર આવ્યો. ‘જો દોસ્ત, આટલાં વર્ષોમાં તને ક્યારેય તકલીફ નથી આપી પણ અત્યારે જિંદગી અને મોતનો સવાલ છે એટલે તારે મદદ કરવી પડશે.’
સુધીરના બંને હાથ પોતાના હાથમાં જકડીને રસિક કરગર્યો. ‘લેડિઝને આમાં ઇન્વોલ નથી કરવાની એટલે તને અહિંયા લાવ્યો. શેરબજારના સબબ્રોકર તરીકે ધંધો સારો ચાલે છે પણ એમાં બે-ત્રણ સોદામાં હાથ દાઝી ગયા છે એટલે તારે ઉગારવાનો છે. માત્ર એક વર્ષ માટે બે-અઢી લાખની મદદ કરવાની છે.’
સુધીર સ્તબ્ધ હતો. ‘ચાર-પાંચ હજાર હોય તો ઠીક છે. આમ-તેમથી વ્યવસ્થા કરી શકું પણ આટલી મોટી રકમ.’ એ ધીમેથી બબડ્યો.
‘તું ધારે તો મદદ કરી શકે.’ રસિક પાકા પાયે હોમવર્ક કરીને આવ્યો હતો. અહીં આવતાં અગાઉ એણે પૂરી માહિતી મેળવી લીધી હતી. સુધીરની આંખોમાં આંખો પરોવીને એણે રસ્તો બતાવ્યો.
‘તારી બેંકમાં તમારા સ્ટાફની ક્રેડિટ સોસાયટી ચાલે છે. એમાં ત્રણ લાખ સુધીની લોન મળી શકે છે અને તેં હજુ સુધી ક્યારેય એનો લાભ લીધો નથી. આજે વીસમી તારીખ થઇ. મારા માટે થઇને ફોર્મ ભરવાની તકલીફ લે. પૂરેપૂરા ત્રણ લાખની જરૂર નથી.
અઢી લાખ માટે અરજી કર એટલે પહેલી તારીખે તારા હાથમાં પૈસા આવી જશે. પાંચ વર્ષના હપ્તા રાખવાના. દર મહિને તારા પગારમાંથી હપ્તાની જે રકમ કપાય એ હું તને રોકડી આપી દઇશ એટલે એમાં તને કોઇ તકલીફ નહીં પડે.
એકાદ વર્ષ પછી મારો પ્રોબ્લેમ પતી જશે ત્યારે આખી લોન ભરી દઇશું.’ જાણે સુધીરે સંમતિ આપી દીધી હોય એટલા આત્મવિશ્વાસથી રસિકે ઉમેર્યું.
‘આ આખી વાત આપણા બે વચ્ચે રાખવાની. હું રસિલાને નહીં કહું અને તારે સુનંદાભાભીને નહીં કહેવાનું. તારા હાથમાં દર મહિને પગાર આવશે એ જ દિવસે હપ્તાની રકમ આપી દઇશ એટલે બીજો કોઇ સવાલ નથી.’ એક શ્વાસે આટલું બોલીને રસિક અટક્યો.
‘તારો પગાર થશે એ જ દિવસે તને હપ્તો મળી જશે.’ રસિકે ભારપૂર્વક કહ્યું. ‘ઇન્ટ્રાડેમાં લાટો લેવા ગયો હતો પણ ફસાઇ ગયો. બજારમાં ઇજ્જત એવી છે કે બીજા કોઇને વાત કરું તો લોચો થઇ જાય.’ એણે ફરીથી સુધીરના હાથ જકડી લીધા.
‘ગમે તેમ કરીને બચાવી લેવાનો છે તારે. મેં જે રસ્તો બતાવ્યો એમાં કોઇ તકલીફ વગર સરળતાથી બધું પતી જશે.’
સુધીર મોઢાનો મેળો હતો. એણે માથું હલાવીને સંમતિ આપી ત્યારે રસિક ગળગળો થઇ ગયો. પહેલી તારીખે ક્રેડિટ સોસાયટીનો ચેક ખાતામાં ભરીને અઢી લાખ રોકડા લઇને એ બેંકની બહાર ઊભો રહ્યો.
‘જો રસિક, તારું વચન યાદ રાખજે. દર મહિને પગારની તારીખે હપ્તો આપવામાં ભૂલ ના કરતો. પાંચ વર્ષની મુદત રાખી છે એટલે મહિને સાડા છ હજારનો હપ્તો આવશે.’ રસિકને પૈસા આપીને આટલું કહેતી વખતે સુધીરના અવાજમાં ચિંતા હતી.
‘મારે ઘર ચલાવવામાં તકલીફ પડશે.’
‘ડોન્ટ વરી. તને તકલીફ નહીં પડે. ભૂલે ચૂકેય સુનંદાભાભી પાસે મોં ના ખોલતો. એ ભોળાભાવે રસિલાને કહેશે તો મારા ઘરમાં મહાભારત થઇ જશે.’
સુધીરે માથું હલાવીને સંમતિ આપી. ત્રણ મહિના વીતી ગયા. દર મહિને સત્યાવીસમી તારીખે જ રસિક હપ્તો આપી જતો હતો. એ પછી અચાનક એક ઘટના બની. સાંજે ચાર વાગ્યે સુધીર બેંકમાં હતો અને એનો મોબાઇલ રણક્યો.
‘સાંભળો છો?’ સુનંદાનો અવાજ તરડાઇ ગયો હતો. ‘તમે જલદી ઘેરઆવો. રસિકભાઇ અને રસિલાભાભીને એક્સિડેન્ટ થયો છે.’
‘વ્હોટ? શું થયું?’
‘છોકરાંઓને ઘેરમૂકીને એ બંને એક મેરેજમાં બાવળા ગયાં હતાં. ત્યાંથી પાછાં આવતાં એમની કાર એક ટ્રક સાથે ભટકાણી.’
‘ઓહ ગોડ! બહુ વાગ્યું નથી ને?’
‘તાત્કાલિક ઘેરઆવો.’ સુનંદાનો અવાજ સાવ ઢીલો થઇ ગયો. ‘રસિલાભાભીને પગમાં ફ્રેકચર થયું છે. રસિકભાઇની છાતીમાં આખું સ્ટિયિંરગ ઘૂસી ગયેલું. એ બાપડા તો ઓન ધ સ્પોટ ગુજરી ગયા!’
સુધીરનું આખું શરીર પરસેવે રેબઝેબ થઇ ગયું. આંખે અંધારાં આવતાં હોય એવું લાગ્યું અને એ ખુરશીમાં ફસડાઇ પડ્યો.એ ઘેરઆવ્યો. રસિકનાં સગા ભાઇ-બહેન નહોતાં. પિતરાઇ ભાઇઓ આવી ગયા હતા.
સુધીર એમની સાથે મદદમાં જોડાઇ ગયો. પોસ્ટમોર્ટમની બધી વિધિ પછી બીજા દિવસે રસિકની અંતિમવિધિ પણ પતી ગઇ. હોસ્પિટલમાં પડેલી રસિલાનું હૈયાફાટ રુદન સાંભળનારને હચમચાવી મૂકે એવું હતું.
સુધીરની ઊંઘ ઊડી ગઇ હતી. હવે શું? એક વિરાટ સવાલ એને મૂંઝવતો હતો. ગમે તેમ કરીને હજુ ત્રણ-ચાર મહિના સુધી હપ્તાની રકમની એ ગોઠવણ કરી શકે. પણ એ પછી?
રસિલા હોસ્પિટલમાંથી ઘેરઆવી ગઇ હતી. એ સતત રડી રડીને રસિકને યાદ કરતી હતી. આ પરિસ્થિતિમાં એને આ વાત કરવાની સુધીરની તૈયારી નહોતી. એ બાપડી ઉપર આભ તૂટી પડ્યું છે એ દશામાં એની મુશ્કેલીમાં વધારો કઇ રીતે કરવો?
સુધીરની ખાનદાની એને રોકતી હતી. બે મહિના વીતી ગયા. રસિલા હવે ધીમે ધીમે સ્વસ્થ બની ગઇ હતી. હવે એકાદ મહિના પછી રસિલા પાસે બેસીને આ આખી વાત ધીમેથી સમજાવીને બાકીના પૈસા માટે શું કરવું છે એ પૂછવાનું સુધીરે મનોમન નક્કી કરી લીધું.
એની સાથે વાત કરતાં અગાઉ આખી રામકહાણી સુનંદાને કહેવી પડશે. એ પછી સુનંદાને સાથે રાખીને રસિલાને કહેવાનો એણે નિર્ણય કરી લીધો.
રવિવારે સવારે દસેક વાગ્યે સુધીર બીજી વારની ચા પીતી વખતે અખબારો ઉપર નજર ફેરવતો હતો. એ વખતે અચાનક રસિલા એમના ઘરમાં આવી. પગમાં ઓપરેશન કરીને સળિયો નાખ્યો હોવાથી એ લાકડીના ટેકે ચાલતી હતી.
‘સુનંદા, જો કોણ આવ્યું?’ સુધીરે રસોડા તરફ જોઇને બૂમ પાડી. સુનંદા બહાર આવી. લાકડી બાજુમાં મૂકીને રસિલા સોફા પર બેઠી. સુધીર અને સુનંદા એની સામેના સોફા ઉપર બેઠાં હતાં.
‘એ આરામથી ઉપર પહોંચી ગયા ને મન રઝળતી મૂકી ગયા.’ કોઇ જ જાતની પૂર્વભૂમિકા વગર રસિલાએ બોલવાનું શરૂ કર્યું. સુધીર અને સુનંદાની સામે જોઇને એણે ઊભરો ઠાલવ્યો. ‘કેટલાય દા’ડાથી મનમાં મૂંઝાતી હતી એટલે થયું કે તમારી પાસે બેસીને મન હળવું કરું.’
રસિલાએ નિરાશાથી માથું ધુણાવ્યું. એના તીણા અવાજમાં પીડાની સાથે નફરતની કડવાશ રણકતી હતી. ‘તમારા જેવા સજ્જન ભાઇબંધની ઓથ છે એટલે હૈયું ઠાલવવા દોડી આવી, બાકી કંટાળી ગઇ છું. એ મર્યાને એક મહિનો થયો કે તરત દુનિયાભરના લેણદારો તૂટી પડ્યા છે.
રોજ એવું લોહી પીવે કે હારી ગઇ છું. એમ થાય છે કે એમની સાથે હુંય ઊકલી ગઇ હોત તો સારું થતું. સુધીરભાઇ, તમે જ કહો કે આવા નફ્ફટ અને નાગા માણસોનું શું કરવું?
ના ઓળખાણ-ના પિછાણ-ના કોઇ પુરાવો કે ના કોઇ લખાણ. એક પછી એક ઉઘરાણીવાળા આવે છે. કોઇના પાંચ હજાર ને કોઇના પચાસ હજાર. બધા મારી પાસે માગે છે. એટલો ત્રાસ થાય છે કે લમણાની નસો ફાટી જાય છે.’
ઉશ્કેરાટથી આટલું બોલીને એ અટકી. એના પાતળા હોઠથી દ્રઢતાથી બિડાયા. પછી દાંત ભીંસીને સાંભળનારને વહેરી નાખે એવા ધારદાર અવાજે એણે ઉમેર્યું.
‘છેલ્લા બે દિવસથી રસ્તો જડી ગયો. હાથ અઘ્ધર કરીને બધા માગવાવાળાને ચોખ્ખું ગુજરાતીમાં કહી દીધું કે પુરાવા વગર કોઇને એક પૈસોય નહીં આપું. મરનારો કંઇ પૈસાનું ઝાડ ઉગાડીને નથી ગયો. જેને લેવા હોય એ જાવ એની પાસે અને લઇ લો તમારા પૈસા!’
એ હાથ લંબાવીને કડવાશથી બોલતી હતી. સુનંદા સહાનુભૂતિથી સાંભળતી હતી અને સુધીરની આંખ સામે અંધકાર છવાતો હતો!
(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)
છે અવિરત ધૂન તારા નામની
એ નાગરકન્યા કોલેજના એ દિવસો પૂરા થઇ ગયા. તરુણાઇનું તોફાન હવાની પાંખ ઉપર બેસીને ઊડી ગયું. વેણી પરણી ગઇ. એનો પતિ ભાવનગરમાં એક મિલ્ટનેશનલ કંપનીમાં ઉચ્ચ હોદ્દા પર સ્થિત હતો. એટલે સુગંધનું પૂર ભાવનગરની હવાને ધન્ય કરવા માટે વહી ગયું.ચાર-પાંચ વર્ષ વીતી ગયા. એક દિવસ બપોરના સમયે વેણી એનાં ઘરમાં એકલી જ હતી. પતિ ઓફિસમાં ગયેલો હતો. ત્રણ વર્ષનો દીકરો કે.જી.માં ગયો હતો. ત્યાં ફોનની ઘંટડી વાગી...
છે અવિરત ધૂન તારા નામની,
જિંદગી બાકી નથી કંઇ કામની
વેણી બક્ષી ખૂબસૂરત હતી. એની સાથે એનાં ક્લાસમાં ભણતા બધા જ છોકરાઓ તોફાની, નટખટ અને નફ્ફટ હતા અને હિંમતવાન પણ.
‘મારી વેણીમાં ચાર ચાર ફૂલ...’ બકુલેશ રોજ મોડો આવતો અને ક્લાસરૂમમાં એન્ટ્રી મારતી વખતે જાણી જોઇને મોટેથી આ ગીત ગાતો. ગાતી વખતે એની નજર વેણીની દિશામાં જ મંડરાયા કરતી.
પહેલેથી ગોઠવી રાખ્યા મુજબ પાછલી બેન્ચ ઉપર બેઠેલો કોઇ વિદ્યાર્થી બૂમ પાડે, ‘છોડ ને યાર! આ ગીત તો સ્ત્રીઓએ ગાવા માટેનું છે, આપણે પુરુષોએ નહીં.’ બકુલેશ ત્યાં સુધીમાં અંદર આવી ચૂક્યો હોય અને બરાબર એ બિંદુ પર ઊભો હોય જે પહેલી બેન્ચ ઉપર બેઠેલી વેણીથી માંડ છ ઇંચ છેટું હોય.
પછી એ પાછલી બેન્ચવાળાને જવાબ આપતો હોય એવો ડાયલોગ ફટકારે, ‘શું કરું, યાર! મને વેણી ગમે છે. એમાંય મોગરાના ફૂલોની વેણી એટલે તો અધધ..! અહોહો! હાય! માર ડાલા! ગોરી ગોરી. તાજી તાજી. સુંદર મજાની મહેંક ધરાવતી વેણી. આવી વેણી જો એક વાર મારી થઇ જાય તો બંદા ન્યાલ થઇ જાય.’
બકુલેશની છટા, એની અદાકારી અને એનો દ્વિઅર્થી સંવાદ સાંભળીને ખીચોખીચ ભરાયેલો વર્ગખંડ હાસ્યના ઘ્વનિથી ગૂંજી ઊઠતો. બકુલેશના શબ્દોમાં અશ્લીલ કહેવાય એવું કશું જ ન હતું, પણ દ્વિઅર્થી અવશ્ય હતું. વેણી બધું જ સમજી જતી, પણ વિરોધ કરી શકતી ન હતી.
જો પ્રોફેસર કે પ્રિન્સિપાલને ફરિયાદ કરવા જાય તો બકુલેશની તિજોરીમાં ખુલાસાઓનો ખજાનો હાજર જ હતો, ‘શું વાત કરો છો, સર? મને તો એ વાતની ખબર પણ નથી કે આ રૂપાળી, મહેંકતી, અપ્સરા જેવી સુંદરીનું નામ વેણી છે. હું તો મોગરાના ફૂલોમાંથી બનાવેલી વેણી વિશે વાત કરતો હતો. મને શી ખબર કે આ ગોરી-ગોરી, નાજુક, કોમળ...’
‘ઠીક છે! ઠીક છે! મિસ વેણી બક્ષીની સુંદરતા વિશે વધુ કંઇ બોલવાની જરૂર નથી. યુ કેન ગો નાઉ! અને મિસ વેણી, તમારે પણ બકુલેશ જેવા તોફાનીઓ તરફ ઘ્યાન આપવાની જરૂર નથી. આ તો કોલેજ લાઇફ છે. થોડી નિર્દોષ છેડછાડ અને ગમ્મત ચાલતી જ રહેવાની.
અલબત્ત, જો કોઇ છોકરો તમારા વિશે સીધી કોમેન્ટ કરે તો અવશ્ય મારું ઘ્યાન દોરજો. આઇ વિલ ડિસમિસ હિમ!’ પ્રિન્સિપાલ બિટવિન ધી લાઇન્સ મોઘમ ધમકી ઉચ્ચારીને મામલા ઉપર ધૂળ ભભરાવી દેતા.
હવે મામલો અટક્યો સીધી કોમેન્ટ ઉપર. બીજે દિવસે નટુ સુથાર નામનો કોલેજિયન નાટકના તખ્તા પર પ્રવેશતો હોય એવી છટાથી ક્લાસરૂમમાં દાખલ થયો. એના જમણા હાથમાં અસલી ફૂલોની વેણી હતી, જેને સૂંઘતા-સૂંઘતાં એ અધમીંચેલી આંખો સાથે વેણી બક્ષીની બરાબર સામેથી પસાર થયો.
એના સાગરીતે બનાવટી પૂછપરછ કરી, ‘અલ્યા નટિયા! તારા હાથમાં શું છે?’
‘મારા હાથમાં વેણી છે.’ બંને હાથ હવામાં ફેલાવીને નટુએ શરૂ કર્યું, ‘હાથમાં જ શા માટે? મારા હૈયામાં, મારા દિમાગમાં, મારા દેહના રોમરોમમાં વેણીની ખૂશ્બુ સમાયેલી છે. આ વેણીને હું મારા દિલની સાવ પાસે રાખવા માગું છું, જ્યાંથી એને કોઇ છીનવી નહીં શકે.’
છોકરાઓએ બેન્ચો થપથપાવીને ધમાલ મચાવી દીધી. વેણી બક્ષીની હાલત પાતળી થઇ ગઇ.બરાબર એ જ સમયે ઘંટ વાગ્યો ને ફિઝિક્સના પ્રોફેસર જાની સાહેબ આવી પહોંચ્યા. કોલાહલ સાંભળીને તાડૂક્યા, ‘શું ચાલી રહ્યું છે આ બધું? આ ક્લાસરૂમ છે, શેરબજાર નથી.’
વેણી બક્ષીએ તક ઝડપી લીધી. ઊભાં થઇને ધીમા સ્વરે શક્ય તેટલા ટૂંકાણમાં નટુ સુથારની બદમાશીની ચાડી ફૂંકી દીધી. પ્રો.જાની બગડ્યા, ‘નટુ, વેણી ક્યાં છે?’ નટુએ વેણી બક્ષી તરફ આંગળી ચીંધી, ‘આ રહી, સર!’
‘હું એ વેણી વિશે વાત નથી કરતો, હું તારી વેણીનું પૂછી રહ્યો છું.’
‘આહ! મારી વેણી?! આ બે શબ્દો સાંભળવા જ કેટલાં ગમે છે! વાહ, મારી વેણી!’ નટુ પાછો ભાવાવેશમાં આવી ગયો.
‘મિ.નટુ, આઇ વિલ સી ધેટ યુ આર રસ્ટીકેટેડ ફ્રોમ ધી કોલેજ. સાથે ભણતી છોકરીની છેડાછેડ કરવી એ...’
‘સર, હું ક્યાં છોકરી વિશે વાત કરું છું? તમે તો હમણાં કહ્યું કે તમે વેણી બક્ષીનું નહીં, પણ મારી વેણી વિશે પૂછી રહ્યા છો!’
‘યસ, યસ, એ... જ હોય તે...’ સાહેબ ગૂંચવાયા, ‘વ્હેર ઇઝ યોર વેની?’
નટુએ ડાબી તરફના ખિસ્સામાં સંતાડી દીધેલી વેણી બહાર કાઢી. પ્રો.જાનીએ એ ઝૂંટવી લીધી. વેણીને તોડી-મચેડીને જમીન ઉપર ફેંકી દીધી. તોયે સંતોષ ન થયો એટલે બૂટવાળો પગ એની ઉપર મૂકીને વેણીનાં ફૂલોને ચગદી નાખ્યા.
છોકરાઓ ખામોશ. નટુ નાસીપાસ. વેણી બક્ષી વિશ્વવિજેતા. પ્રો.જાની સંતુષ્ટ અને ગર્વષ્ઠ બનીને બ્લેકબોર્ડ તરફ ચાલવા માંડ્યા. ફિઝિક્સનો વિજય ભણાવવા માંડ્યા. એમને થયું કે મામલો પૂરો થઇ ગયો.
બીજા દિવસે ખબર પડી કે મામલો પૂરો નહીં પણ હવે જ ખરો શરૂ થયો છે. કોલેજની તમામ દીવાલો ઉપર કોલસાથી લખાઇ ગયું હતું : આજકી તાજા ખબર. આજકી તાજા ખબર. અત્યાર સુધી તો માત્ર કોલેજમાં ભણતા છોકરાઓને જ વેણીમાં રસ હતો. હવે તો પ્રોફેસરો પણ વેણીમાં રસ લેવા માંડ્યા છે.
ગઇ કાલે ફિઝિક્સના પ્રો.જાની સાહેબે વેણીને કચડી નાખી, માસૂમ વેણીને મસળી નાખી! બિચારી નિર્દોષ વેણી એક જાલીમ પુરુષ દ્વારા પીંખાઇ ગઇ!
આ અને આનાથી ચડિયાતા લખાણોવાળા ચોપાનિયા કોલેજ કેમ્પસમાં ઊડતાં થઇ ગયા. પ્રો.જાની ત્રણ દિવસ સુધી સ્ટાફ રૂમની બહાર નીકળી શક્યા નહીં. વેણી બક્ષીએ એક અઠવાડિયા માટે રજા પાડી દીધી. એ પછી પણ જ્યારે એણે કોલેજમાં આવવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે છેડછાડનું સમૂહગાન ફરી પાછું શરૂ થઇ ગયું.
હવે તો એનાં રૂપની સુગંધ પોતાનાં ક્લાસ પૂરતી સિમિત ન રહેતાં આખી કોલેજમાં પ્રસરી ગઇ હતી. એ જ્યાંથી, જ્યારે પણ પસાર થાય કે તરત જ ત્યાં ઊભેલું ટોળું ગેલમાં આવી જતું.
છોકરાઓ કત્રિમ કરૂણાના ભાવ સાથે મોંમાંથી ડચકારો બોલાવીને આવું વાક્ય બોલી ઊઠતા, ‘ડચડચ! બિચારી વેણી! પ્રોફેસરના હાથે પીંખાઇ ગઇ. એના કરતાં આપણે શું ખોટા હતા?!’
કાયદેસર આમાંના એક પણ શબ્દ વિરુદ્ધ કંઇ જ થઇ શકે તેમ ન હતું. વેણી હારી ગઇ. એણે હવે ફક્ત અભ્યાસમાં જ ઘ્યાન કેન્દ્રિત કરી દીધું. ફરિયાદ કરે તોયે કોની સામે કરે? કેટલાંની સામે કરે? એની બહેનપણીઓએ એને સલાહ આપી જોઇ, ‘વેણી, એક કામ કર! તારું નામ બદલી નાખ!’
‘શા માટે? આ નઠારા છોકરાઓથી ડરી જઇને મારું આટલું સરસ નામ હું શા માટે બદલાવી નાખું? આઇ લવ માય નેમ. ઇટ સ્યૂટ્સ માય પર્સનાલિટી.’
વેણીની વાત સાવ સાચી હતી. એ નાગરકન્યા કોલેજના એ દિવસો પૂરા થઇ ગયા. તરુણાઇનું તોફાન હવાની પાંખ ઉપર બેસીને ઊડી ગયું. વેણી પરણી ગઇ. એનો પતિ ભાવનગરમાં એક મિલ્ટનેશનલ કંપનીમાં ઉચ્ચ હોદ્દા પર સ્થિત હતો. એટલે સુગંધનું પૂર ભાવનગરની હવાને ધન્ય કરવા માટે વહી ગયું.
ચાર-પાંચ વર્ષ વીતી ગયા. એક દિવસ બપોરના સમયે વેણી એનાં ઘરમાં એકલી જ હતી. પતિ ઓફિસમાં ગયેલો હતો. ત્રણ વર્ષનો દીકરો કે.જી.માં ગયો હતો. ત્યાં ફોનની ઘંટડી વાગી.
વેણીએ ભીનો હાથ લૂછતાં-લૂછતાં રીસીવર ઊઠાવ્યું, ‘હેલ્લો! આપને કોનું કામ છે? મારા હસબન્ડ તો ઘરમાં...’
‘નથી એ હું જાણું છું, માટે તો મેં આ સમયે ફોન કર્યો છે.’ સામા છેડે કોઇ પુરુષ બોલી રહ્યો હતો.
વેણી સહેજ ડરી, થોડીક ગુસ્સે થઇ જરાક આશ્ચર્યચકિત બની, ‘તમે કોણ?’
‘હું તમારો પ્રેમી બોલી રહ્યો છું.’ પુરુષે કહ્યું, પછી તરત જ એણે અવાજનો ટોન બદલીને હૃદયનો પટારો ખોલી નાખ્યો,
‘મહેરબાની કરીને આટલું વાક્ય સાંભળીને તમે ફોન કાપી ન નાખશો. હું કોઇ આવારા, હાલીમવાલી કે મજનુ નથી. મને ખબર છે કે તમે પરણી ચૂક્યાં છો. મેં ફોન એટલા માટે નથી કર્યો કે મારે તમને પામવા છે. એ સમય મેં કેટલાંક વર્ષો પહેલાં જ ગુમાવી દીધો છે.’
‘તો આજે શા માટે ફોન કર્યો છે?’
‘ફોન તો ક્યારનોય કરવો હતો, પણ નંબર ક્યાં હતો? માંડ તમારો ફોન નંબર મળ્યો છે. તમારી સાથે બે મિનિટ વાત કરવી હતી. વિચાર્યું કે આ સમય જ યોગ્ય રહેશે. તમારા પતિ કામ પર ગયા હશે...’
‘એક મિનિટ પૂરી થઇ ગઇ, હવે એક જ મિનિટ બચી છે.’ બોલી નાખો, ‘શું કહેવું છે?’
‘આમ તો ઘણું બધું. પણ એ બધું કહેવા બેસું તો સાત જન્મો ઓછા પડે. એટલે તો એક જ વાક્યમાં પતાવ્યું કે ‘હું તમારો પ્રેમી બોલું છું.’ વેણી, હું તમને એટલી તીવ્રતાથી ચાહતો હતો ને ચાહું છું જેટલી તીવ્રતાથી કોઇ ભક્ત ભગવાનને ચાહતો હોય!
મારામાં હિંમત નહોતી માટે આ જ વાત યોગ્ય સમયે હું તમને કહી ન શક્યો. પણ મને લાગે છે કે ‘હું તમને ચાહું છું’ એટલું જણાવ્યા વગર હું જગત છોડીને ચાલ્યો જઇશ તો મારો આત્મા અવગતે જશે. માટે આ ફોન કર્યો. બસ, વધારે કશું જ નથી કહેવું. તકલીફ બદલ ક્ષમા. ફોન મૂકું છું.’
‘એક મિનિટ, પ્લીઝ! ફોન કાપી ન નાખશો.’ વેણીએ ઝડપ કરી, ‘તમે કોણ છો એ તો તમે કહ્યું જ નહીં.’
‘એ કહેવાની જરૂર નથી.’
‘હા, જરૂર નથી, કારણ કે હું તમને ઓળખી ગઇ છું. તમારું નામ વ્યાપક વસાવડા છે. રાઇટ? તમે કોલેજમાં મારી સાથે ભણતા હતા. ગોરા-ગોરા, હેન્ડસમ, સૌમ્ય, સંસ્કારી...’
‘યસ, પણ તમે મને કેવી રીતે ઓળખી પાડ્યો?’
‘પ્રેમ ક્યારેય ભાષાનો મહોતાજ નથી હોતો, વ્યાપક! હું જોતી હતી કે તમે મારી સામે જ ટગર-ટગર જોયા કરતા હતા. આખા ક્લાસમાં ફક્ત તમે એક જ એવા હતા જેણે ક્યારેય મારી મજાક, મસ્તી કે છેડછાડ કરી ન હતી.
બીજા છોકરાઓ જ્યારે આવું બધું કરતા હતા, ત્યારે તમને દુ:ખ થતું હતું એ પણ હું જોઇ શકતી હતી. વ્યાપક, સાચું કહું? તમે પણ મને ગમતા હતા. જે વાત તમે આજે મને કહી દીધી એ જ વાત જો એ સમયે જણાવી દીધી હોત, તો..!’
‘તો?’
‘તો બીજું શું? આજે આપણે ફોન પર વાત ન કરતાં હોત! હૃદયમાં ઊઠતી સાચી લાગણીને વ્યક્ત કરવા માટે સાચો સમય અને સાચી હિંમતની જરૂર હોય છે. એ ન હોય તો કિસ્મતમાં બચે છે : ધૂળ, ધુમ્મસ ને ધુમાડો!’
(શીર્ષક પંક્તિ : બી.કે.રાઠોડ)
છે અવિરત ધૂન તારા નામની,
જિંદગી બાકી નથી કંઇ કામની
વેણી બક્ષી ખૂબસૂરત હતી. એની સાથે એનાં ક્લાસમાં ભણતા બધા જ છોકરાઓ તોફાની, નટખટ અને નફ્ફટ હતા અને હિંમતવાન પણ.
‘મારી વેણીમાં ચાર ચાર ફૂલ...’ બકુલેશ રોજ મોડો આવતો અને ક્લાસરૂમમાં એન્ટ્રી મારતી વખતે જાણી જોઇને મોટેથી આ ગીત ગાતો. ગાતી વખતે એની નજર વેણીની દિશામાં જ મંડરાયા કરતી.
પહેલેથી ગોઠવી રાખ્યા મુજબ પાછલી બેન્ચ ઉપર બેઠેલો કોઇ વિદ્યાર્થી બૂમ પાડે, ‘છોડ ને યાર! આ ગીત તો સ્ત્રીઓએ ગાવા માટેનું છે, આપણે પુરુષોએ નહીં.’ બકુલેશ ત્યાં સુધીમાં અંદર આવી ચૂક્યો હોય અને બરાબર એ બિંદુ પર ઊભો હોય જે પહેલી બેન્ચ ઉપર બેઠેલી વેણીથી માંડ છ ઇંચ છેટું હોય.
પછી એ પાછલી બેન્ચવાળાને જવાબ આપતો હોય એવો ડાયલોગ ફટકારે, ‘શું કરું, યાર! મને વેણી ગમે છે. એમાંય મોગરાના ફૂલોની વેણી એટલે તો અધધ..! અહોહો! હાય! માર ડાલા! ગોરી ગોરી. તાજી તાજી. સુંદર મજાની મહેંક ધરાવતી વેણી. આવી વેણી જો એક વાર મારી થઇ જાય તો બંદા ન્યાલ થઇ જાય.’
બકુલેશની છટા, એની અદાકારી અને એનો દ્વિઅર્થી સંવાદ સાંભળીને ખીચોખીચ ભરાયેલો વર્ગખંડ હાસ્યના ઘ્વનિથી ગૂંજી ઊઠતો. બકુલેશના શબ્દોમાં અશ્લીલ કહેવાય એવું કશું જ ન હતું, પણ દ્વિઅર્થી અવશ્ય હતું. વેણી બધું જ સમજી જતી, પણ વિરોધ કરી શકતી ન હતી.
જો પ્રોફેસર કે પ્રિન્સિપાલને ફરિયાદ કરવા જાય તો બકુલેશની તિજોરીમાં ખુલાસાઓનો ખજાનો હાજર જ હતો, ‘શું વાત કરો છો, સર? મને તો એ વાતની ખબર પણ નથી કે આ રૂપાળી, મહેંકતી, અપ્સરા જેવી સુંદરીનું નામ વેણી છે. હું તો મોગરાના ફૂલોમાંથી બનાવેલી વેણી વિશે વાત કરતો હતો. મને શી ખબર કે આ ગોરી-ગોરી, નાજુક, કોમળ...’
‘ઠીક છે! ઠીક છે! મિસ વેણી બક્ષીની સુંદરતા વિશે વધુ કંઇ બોલવાની જરૂર નથી. યુ કેન ગો નાઉ! અને મિસ વેણી, તમારે પણ બકુલેશ જેવા તોફાનીઓ તરફ ઘ્યાન આપવાની જરૂર નથી. આ તો કોલેજ લાઇફ છે. થોડી નિર્દોષ છેડછાડ અને ગમ્મત ચાલતી જ રહેવાની.
અલબત્ત, જો કોઇ છોકરો તમારા વિશે સીધી કોમેન્ટ કરે તો અવશ્ય મારું ઘ્યાન દોરજો. આઇ વિલ ડિસમિસ હિમ!’ પ્રિન્સિપાલ બિટવિન ધી લાઇન્સ મોઘમ ધમકી ઉચ્ચારીને મામલા ઉપર ધૂળ ભભરાવી દેતા.
હવે મામલો અટક્યો સીધી કોમેન્ટ ઉપર. બીજે દિવસે નટુ સુથાર નામનો કોલેજિયન નાટકના તખ્તા પર પ્રવેશતો હોય એવી છટાથી ક્લાસરૂમમાં દાખલ થયો. એના જમણા હાથમાં અસલી ફૂલોની વેણી હતી, જેને સૂંઘતા-સૂંઘતાં એ અધમીંચેલી આંખો સાથે વેણી બક્ષીની બરાબર સામેથી પસાર થયો.
એના સાગરીતે બનાવટી પૂછપરછ કરી, ‘અલ્યા નટિયા! તારા હાથમાં શું છે?’
‘મારા હાથમાં વેણી છે.’ બંને હાથ હવામાં ફેલાવીને નટુએ શરૂ કર્યું, ‘હાથમાં જ શા માટે? મારા હૈયામાં, મારા દિમાગમાં, મારા દેહના રોમરોમમાં વેણીની ખૂશ્બુ સમાયેલી છે. આ વેણીને હું મારા દિલની સાવ પાસે રાખવા માગું છું, જ્યાંથી એને કોઇ છીનવી નહીં શકે.’
છોકરાઓએ બેન્ચો થપથપાવીને ધમાલ મચાવી દીધી. વેણી બક્ષીની હાલત પાતળી થઇ ગઇ.બરાબર એ જ સમયે ઘંટ વાગ્યો ને ફિઝિક્સના પ્રોફેસર જાની સાહેબ આવી પહોંચ્યા. કોલાહલ સાંભળીને તાડૂક્યા, ‘શું ચાલી રહ્યું છે આ બધું? આ ક્લાસરૂમ છે, શેરબજાર નથી.’
વેણી બક્ષીએ તક ઝડપી લીધી. ઊભાં થઇને ધીમા સ્વરે શક્ય તેટલા ટૂંકાણમાં નટુ સુથારની બદમાશીની ચાડી ફૂંકી દીધી. પ્રો.જાની બગડ્યા, ‘નટુ, વેણી ક્યાં છે?’ નટુએ વેણી બક્ષી તરફ આંગળી ચીંધી, ‘આ રહી, સર!’
‘હું એ વેણી વિશે વાત નથી કરતો, હું તારી વેણીનું પૂછી રહ્યો છું.’
‘આહ! મારી વેણી?! આ બે શબ્દો સાંભળવા જ કેટલાં ગમે છે! વાહ, મારી વેણી!’ નટુ પાછો ભાવાવેશમાં આવી ગયો.
‘મિ.નટુ, આઇ વિલ સી ધેટ યુ આર રસ્ટીકેટેડ ફ્રોમ ધી કોલેજ. સાથે ભણતી છોકરીની છેડાછેડ કરવી એ...’
‘સર, હું ક્યાં છોકરી વિશે વાત કરું છું? તમે તો હમણાં કહ્યું કે તમે વેણી બક્ષીનું નહીં, પણ મારી વેણી વિશે પૂછી રહ્યા છો!’
‘યસ, યસ, એ... જ હોય તે...’ સાહેબ ગૂંચવાયા, ‘વ્હેર ઇઝ યોર વેની?’
નટુએ ડાબી તરફના ખિસ્સામાં સંતાડી દીધેલી વેણી બહાર કાઢી. પ્રો.જાનીએ એ ઝૂંટવી લીધી. વેણીને તોડી-મચેડીને જમીન ઉપર ફેંકી દીધી. તોયે સંતોષ ન થયો એટલે બૂટવાળો પગ એની ઉપર મૂકીને વેણીનાં ફૂલોને ચગદી નાખ્યા.
છોકરાઓ ખામોશ. નટુ નાસીપાસ. વેણી બક્ષી વિશ્વવિજેતા. પ્રો.જાની સંતુષ્ટ અને ગર્વષ્ઠ બનીને બ્લેકબોર્ડ તરફ ચાલવા માંડ્યા. ફિઝિક્સનો વિજય ભણાવવા માંડ્યા. એમને થયું કે મામલો પૂરો થઇ ગયો.
બીજા દિવસે ખબર પડી કે મામલો પૂરો નહીં પણ હવે જ ખરો શરૂ થયો છે. કોલેજની તમામ દીવાલો ઉપર કોલસાથી લખાઇ ગયું હતું : આજકી તાજા ખબર. આજકી તાજા ખબર. અત્યાર સુધી તો માત્ર કોલેજમાં ભણતા છોકરાઓને જ વેણીમાં રસ હતો. હવે તો પ્રોફેસરો પણ વેણીમાં રસ લેવા માંડ્યા છે.
ગઇ કાલે ફિઝિક્સના પ્રો.જાની સાહેબે વેણીને કચડી નાખી, માસૂમ વેણીને મસળી નાખી! બિચારી નિર્દોષ વેણી એક જાલીમ પુરુષ દ્વારા પીંખાઇ ગઇ!
આ અને આનાથી ચડિયાતા લખાણોવાળા ચોપાનિયા કોલેજ કેમ્પસમાં ઊડતાં થઇ ગયા. પ્રો.જાની ત્રણ દિવસ સુધી સ્ટાફ રૂમની બહાર નીકળી શક્યા નહીં. વેણી બક્ષીએ એક અઠવાડિયા માટે રજા પાડી દીધી. એ પછી પણ જ્યારે એણે કોલેજમાં આવવાનું શરૂ કર્યું ત્યારે છેડછાડનું સમૂહગાન ફરી પાછું શરૂ થઇ ગયું.
હવે તો એનાં રૂપની સુગંધ પોતાનાં ક્લાસ પૂરતી સિમિત ન રહેતાં આખી કોલેજમાં પ્રસરી ગઇ હતી. એ જ્યાંથી, જ્યારે પણ પસાર થાય કે તરત જ ત્યાં ઊભેલું ટોળું ગેલમાં આવી જતું.
છોકરાઓ કત્રિમ કરૂણાના ભાવ સાથે મોંમાંથી ડચકારો બોલાવીને આવું વાક્ય બોલી ઊઠતા, ‘ડચડચ! બિચારી વેણી! પ્રોફેસરના હાથે પીંખાઇ ગઇ. એના કરતાં આપણે શું ખોટા હતા?!’
કાયદેસર આમાંના એક પણ શબ્દ વિરુદ્ધ કંઇ જ થઇ શકે તેમ ન હતું. વેણી હારી ગઇ. એણે હવે ફક્ત અભ્યાસમાં જ ઘ્યાન કેન્દ્રિત કરી દીધું. ફરિયાદ કરે તોયે કોની સામે કરે? કેટલાંની સામે કરે? એની બહેનપણીઓએ એને સલાહ આપી જોઇ, ‘વેણી, એક કામ કર! તારું નામ બદલી નાખ!’
‘શા માટે? આ નઠારા છોકરાઓથી ડરી જઇને મારું આટલું સરસ નામ હું શા માટે બદલાવી નાખું? આઇ લવ માય નેમ. ઇટ સ્યૂટ્સ માય પર્સનાલિટી.’
વેણીની વાત સાવ સાચી હતી. એ નાગરકન્યા કોલેજના એ દિવસો પૂરા થઇ ગયા. તરુણાઇનું તોફાન હવાની પાંખ ઉપર બેસીને ઊડી ગયું. વેણી પરણી ગઇ. એનો પતિ ભાવનગરમાં એક મિલ્ટનેશનલ કંપનીમાં ઉચ્ચ હોદ્દા પર સ્થિત હતો. એટલે સુગંધનું પૂર ભાવનગરની હવાને ધન્ય કરવા માટે વહી ગયું.
ચાર-પાંચ વર્ષ વીતી ગયા. એક દિવસ બપોરના સમયે વેણી એનાં ઘરમાં એકલી જ હતી. પતિ ઓફિસમાં ગયેલો હતો. ત્રણ વર્ષનો દીકરો કે.જી.માં ગયો હતો. ત્યાં ફોનની ઘંટડી વાગી.
વેણીએ ભીનો હાથ લૂછતાં-લૂછતાં રીસીવર ઊઠાવ્યું, ‘હેલ્લો! આપને કોનું કામ છે? મારા હસબન્ડ તો ઘરમાં...’
‘નથી એ હું જાણું છું, માટે તો મેં આ સમયે ફોન કર્યો છે.’ સામા છેડે કોઇ પુરુષ બોલી રહ્યો હતો.
વેણી સહેજ ડરી, થોડીક ગુસ્સે થઇ જરાક આશ્ચર્યચકિત બની, ‘તમે કોણ?’
‘હું તમારો પ્રેમી બોલી રહ્યો છું.’ પુરુષે કહ્યું, પછી તરત જ એણે અવાજનો ટોન બદલીને હૃદયનો પટારો ખોલી નાખ્યો,
‘મહેરબાની કરીને આટલું વાક્ય સાંભળીને તમે ફોન કાપી ન નાખશો. હું કોઇ આવારા, હાલીમવાલી કે મજનુ નથી. મને ખબર છે કે તમે પરણી ચૂક્યાં છો. મેં ફોન એટલા માટે નથી કર્યો કે મારે તમને પામવા છે. એ સમય મેં કેટલાંક વર્ષો પહેલાં જ ગુમાવી દીધો છે.’
‘તો આજે શા માટે ફોન કર્યો છે?’
‘ફોન તો ક્યારનોય કરવો હતો, પણ નંબર ક્યાં હતો? માંડ તમારો ફોન નંબર મળ્યો છે. તમારી સાથે બે મિનિટ વાત કરવી હતી. વિચાર્યું કે આ સમય જ યોગ્ય રહેશે. તમારા પતિ કામ પર ગયા હશે...’
‘એક મિનિટ પૂરી થઇ ગઇ, હવે એક જ મિનિટ બચી છે.’ બોલી નાખો, ‘શું કહેવું છે?’
‘આમ તો ઘણું બધું. પણ એ બધું કહેવા બેસું તો સાત જન્મો ઓછા પડે. એટલે તો એક જ વાક્યમાં પતાવ્યું કે ‘હું તમારો પ્રેમી બોલું છું.’ વેણી, હું તમને એટલી તીવ્રતાથી ચાહતો હતો ને ચાહું છું જેટલી તીવ્રતાથી કોઇ ભક્ત ભગવાનને ચાહતો હોય!
મારામાં હિંમત નહોતી માટે આ જ વાત યોગ્ય સમયે હું તમને કહી ન શક્યો. પણ મને લાગે છે કે ‘હું તમને ચાહું છું’ એટલું જણાવ્યા વગર હું જગત છોડીને ચાલ્યો જઇશ તો મારો આત્મા અવગતે જશે. માટે આ ફોન કર્યો. બસ, વધારે કશું જ નથી કહેવું. તકલીફ બદલ ક્ષમા. ફોન મૂકું છું.’
‘એક મિનિટ, પ્લીઝ! ફોન કાપી ન નાખશો.’ વેણીએ ઝડપ કરી, ‘તમે કોણ છો એ તો તમે કહ્યું જ નહીં.’
‘એ કહેવાની જરૂર નથી.’
‘હા, જરૂર નથી, કારણ કે હું તમને ઓળખી ગઇ છું. તમારું નામ વ્યાપક વસાવડા છે. રાઇટ? તમે કોલેજમાં મારી સાથે ભણતા હતા. ગોરા-ગોરા, હેન્ડસમ, સૌમ્ય, સંસ્કારી...’
‘યસ, પણ તમે મને કેવી રીતે ઓળખી પાડ્યો?’
‘પ્રેમ ક્યારેય ભાષાનો મહોતાજ નથી હોતો, વ્યાપક! હું જોતી હતી કે તમે મારી સામે જ ટગર-ટગર જોયા કરતા હતા. આખા ક્લાસમાં ફક્ત તમે એક જ એવા હતા જેણે ક્યારેય મારી મજાક, મસ્તી કે છેડછાડ કરી ન હતી.
બીજા છોકરાઓ જ્યારે આવું બધું કરતા હતા, ત્યારે તમને દુ:ખ થતું હતું એ પણ હું જોઇ શકતી હતી. વ્યાપક, સાચું કહું? તમે પણ મને ગમતા હતા. જે વાત તમે આજે મને કહી દીધી એ જ વાત જો એ સમયે જણાવી દીધી હોત, તો..!’
‘તો?’
‘તો બીજું શું? આજે આપણે ફોન પર વાત ન કરતાં હોત! હૃદયમાં ઊઠતી સાચી લાગણીને વ્યક્ત કરવા માટે સાચો સમય અને સાચી હિંમતની જરૂર હોય છે. એ ન હોય તો કિસ્મતમાં બચે છે : ધૂળ, ધુમ્મસ ને ધુમાડો!’
(શીર્ષક પંક્તિ : બી.કે.રાઠોડ)
Thursday, November 19, 2009
પણ હવે….
અહીં, બહેન અહીં…. અહીં….આંગળી રાખી છે ત્યાં જ…..’ એકાઉન્ટન્ટે એકના કાઉન્ટરફોલિયા ઉપરથી આંગળી હટાવી લેતા કહ્યું : ‘એક ત્યાં, અને એક આ રિસિપ્ટમાં….’
‘સાધના વિનોદકુમાર દેસાઈ’ની સહી થઈ ગઈ અને તેંતાલીશ હજાર બસ્સો ને પાંસઠ રૂપિયાનો ચેક એકાઉન્ટન્ટે સાધનાને આપતા કહ્યું : ‘અમારા જોગું ગમે તે કામ હોય તો ગમે ત્યારે બેધડક કહેજો બહેન !’ એકાઉન્ટન્ટ ચૌધરીની આંખોમાં ભીનાશ છવાઈ વળી. અને સ્વરમાં ભાવુકતા : ‘દેસાઈભાઈ સાથે તો… સત્તર સત્તર વરસનો સંબંધ ! હું અહીં હાજર થયેલો ત્યારે મેં પહેલવહેલી કોઈની ચા પીધી હોય તો…. સાચું કહું ?… બસ, દેસાઈભાઈની ! એમણે જ મને…. મારો હાથ પકડીને આ જુઓ સામે દેખાય છે ને એ વડલાવાળી અબ્બાસની હોટલે ચા પીવા લઈ ગયેલા. એ પછી આ ગામમાં મારા માટે દોડાદોડી કરીને મને ઘર ભાડે અપાવવામાં પણ દેસાઈભાઈ જ. બીલ ક્યારે વાઉચર બને એ પણ મને એમને જ શીખડાવ્યું. આ અજાણ્યા ગામમાં મને તો કોણ ઓળખે ? પણ મારી પીન્કીને ફાલસીપારમ થઈ ગયેલો ને સિરિયસ હતી તો, આખી રાત ખડેપગે ઊભા રહ્યા હોય તો એ ખૂદ દેસાઈ ભાઈ જ. એટલું જ નહીં, મારી ના વચ્ચે સવારે ઘરે જવા નીકળ્યા ત્યારે મારા ખિસ્સામાં પાંચ હજારનું બંડલ નાખતા ગયા અને દર અડધી અડધી કલાકે દવાખાનાના ફોન ઉપર ફોન કરીને પીન્કીની તબિયતના સમાચાર પૂછતા રહ્યા. બાકી હું ને મારી પત્ની તો ડઘાઈ ગયેલા કે અમદાવાદ સિવિલ હોસ્પિટલ ક્યારે પહોંચાશે ? તો પણ દેસાઈભાઈએ દવાખાના નીચે એમ્બેસેડર તૈયાર જ રાખેલી. પણ એમની દુઆ ફળી’ને બીજે દિવસે સાંજ સુધીમાં તો મારી પીન્કી હસતી રમતી થઈ ગઈ હતી ! અને હા બહેન…. આ ચોમાસુ આવે ત્યારે દેસાઈભાઈ અવશ્ય યાદ આવે, એ હોય તો તરત ગોટા મંગાવે….. ગરમાગરમ ગોટા ચટણીની જ્યાફતો ઊડે. હવે તો વરસાદ આવશે ત્યારે આવશે ફક્ત તેમની યાદ…. આમ દગો દઈ જશે એ અમનેય ખબર નહોતી હોં કે બહેન…..’
સાધનાની આંખો પણ ભરાઈ આવી. કેમ ? મન, મગજને પૂછી રહ્યું : વીતી ગયેલાં સુખની યાદથી કે પછી આવનારા ભવિષ્યના ડરથી ? કે પછી, અહીં, આ બધાં જ…..હા, આ બધાં જ એમની સાથે પંદર પંદર સત્તર સત્તર વર્ષથી નોકરી કરતા આવેલા સહકર્મચારીઓના ચહેરા જોવાથી ? તેમના હૃદયની વાતોની અભિવ્યક્તિથી ! કે તેમની લાગણીથી ? દેસાઈ સાથેનાં આત્મિયતાભર્યા સંબંધોથી ભરી ભરી વાતો સાંભળવાથી ?
સાધનાથી અવશ્યપણે સામેની લાઈનની ત્રીજી ખુરશી તરફ જોવાઈ ગયું. અવશ્યપણે જ ? ના, એ ત્યાં બેસતા. એ બેસતા ત્યારે આખા રૂમમાં રોનક છવાઈ જતી. એમની હાજરી માત્ર ઑફિસમાં જીવંતતા લાવી દેતી હતી. પોતે એની રૂબરૂ સાક્ષી હતી. ઘરે બેસવા આવનાર એમના સાથી કર્મચારી કહેતા : ‘દેસાઈભાઈ તો હીરો છે હીરો. માહિતી, પ્રોગ્રેસ રીપોર્ટ, થ્રી મંથલી બજેટ, પ્રોજેકટની સ્પીલઓવર જવાબદારી, કોઈ પ્રોબ્લેમ કે ગૂંચવાડો… દેસાઈભાઈ એકલે હાથે આ બધા પ્રશ્નોનું ફિંડલું વાળી દે એવો મરદ ! કન્સલ્ટ કલાર્ક ક્યાંક મુંઝાતો હોય, આંકડાનો છેડો ન મળતો હોય, માહિતીના મોહપાશમાં બંધાયો હોય તો દેસાઈ એનું બાવડું પકડીને ઊભો કરે : ‘ચલ દોસ્ત, લેટ લીવ ઈટ કરી નાખું. એને તું છોડી દે. મને બધું સોંપી દે. હમણાં જ બધું અચ્યુતમ કેશવમ…. કરી નાખું. હું પારકો છું ? અરે, જરાક મને કહેતો હોય તો ? મનમાં ને મનમાં શું કામ મુંઝાઈને મરો છો ? આ દેસાઈ બેઠો છે હજી…..’
પણ હવે દેસાઈ બેઠા નથી ! ત્યાં કોઈ નવો માણસ હાજર થયો છે. એ ન હોત તો દેસાઈ ત્યાં બેઠો હોત. સાધનાએ દષ્ટિને વાળી લીધી. એમની જગ્યા ઉપર કોઈ અન્ય વ્યક્તિ બેઠી છે એ સાધનાથી જોઈ ન શકાયું. ભીતરમાં ધમસાણ ઉઠ્યું. જો કે એને તો ક્યાં ખુરશી, ટેબલ કે હોદ્દાની મમતા હતી જ ? વાતવાતમાં એ કહેતા : ‘ખુરશીનો મોહ કદી ન રાખવો. ખુરશી કોઈની થઈ નથી ને થાવાની પણ નથી…’ એમનો જૂનિયર કારકૂન કે કર્મચારી ક્યારેક એમની ખુરશી પર બેઠો હોય ને દેસાઈ બહારથી આવે, ત્યારે પેલો માન જાળવવા ઊભો થઈ જાય તો વિનોદ દેસાઈ એનો કૉલર પકડીને પાછો બેસાડી દે : ‘ચલ બે છોરા બૈઠ જા કુર્સી પર… અરે બૈઠ ના…’
‘અરે પણ તમે… ઊભા રહોને હું બેસું ? બેડમેનર્સ…’
‘મને માન આપો એની કરતા તમારા માવતરને આપજો તો મને વધારે ખુશી થશે.’ અને દેસાઈની આંખો ભીની બની જતી. આવો ભડભાદર ગમે ત્યારે મા-બાપની વાતો થતી હોય ત્યારે રડી પડતો. બી ફ્રેન્કલી. એની આંખમાં ધરાઈ ધરાઈને આંસુ આવતા. લગ્ન થયા એને બાવીસ વર્ષ થવા આવ્યા છતાંય સાધના આ રહસ્યને પકડી શકી નહોતી.
લગ્નના થોડાંક દિવસો જ વીતેલા. ને લગ્ન પછી તરત જ માઉન્ટ આબુ ફરવા ગયેલા. આ સાતમી કે આઠમી રાત હતી, સહજીવનની ! સગાઈ તો ખાસ્સી બે વર્ષ સુધી ચાલેલી. પણ એ દરમિયાન એમનો જોશ, જુસ્સો, ખમીર અને જાનફેસાની તો સાધનાએ પહેલી જ મુલાકાતમાં અનુભવી લીધેલું. પણ એ રાતે…એ રાતે કાંઈ બન્યું નહોતું અને કાંઈ થયું પણ નહોતું. એકાએક તેઓ ‘રાજસ્થાન પત્રિકા’ નામનું છાપું વાંચતા વાંચતા રડી પડેલા.
‘અરે પણ તમે…..’ સાધના ગભરાઈ ઉઠેલી : ‘વોટ હેપન્ડ દેસાઈ…..?’ એ કશું બોલવા તૈયાર થયા નહોતા. હિબકા શમી ગયેલા. સાધનાને લાગેલું કોઈને કોઈ, ક્યાંક ને ક્યાંક પણ એવી ગેબી રગ હતી જે મા-બાપ વિશેના સંદર્ભે એમને વિવશ કરી દેતી….
‘લ્યો બહેન ચા પીઓ….’
દેસાઈના જ હાથ નીચે તૈયાર થયેલો રાજુ આસરાણા, સાધનાને ચા નો કપ અંબાવતો હતો…. ‘ચા પીઓ બહેન…’ સાધનાએ ઈન્કાર કર્યો તો સહુ કોઈ લાગણીથી કહી રહ્યા :
‘ચા તો પીવી જ પડશે બહેન…..’ પણે થી ચૌધરીએ કહ્યું : ‘તમે સાચ્ચુ નહીં માનો પણ દેસાઈભાઈનું એક સૂત્ર એ પણ હતું કે, કામની શરૂઆત ચા પાણીથી કરો. અરે, તમારી ઑફિસમાં જાણીતા તો આવે પણ કોઈ અજાણ્યો માણસ કે અરજદાર આવ્યો હોય તોય એને ચા પીવડાવ્યા વગર પાછો ન જવા દેતા. તમને ખબર છે બહેન ? એમની ચા ની નામાની ડાયરીમાં દર મહીને પાંચસોથી સાતસોનો આંકડો આવતો.’
સાધનાને આ બધી વાતો સાંભળતા સાંભળતા અનહદનું સુખ ઊપજતું હતું. એ મનમાં ને મનમાં વિચારી રહી : ‘બસ,… રોજ આમ જ પોતે ઑફિસે આવીને બેસે…. બેઠી જ રહે…. અને પોતાના સ્વર્ગસ્થ પતિની, એમના મોજીલા સ્વભાવની એમની દિલેરીની વાતો સાંભળતી જ રહે, સાંભળતી જ રહે…….
આ ઑફિસ સાથેનું એટેચમેન્ટ પણ બાવીસ વરસથી હતું ને ! નવી નવી પરણીને અહીં આ શહેરમાં આવી. હુત્તો-હુત્તી બે જણ. નવું નવું ઘર શણગારવાનું હતું. બધું ગોઠવવાનું હતું… પણ એ તો ફક્ત અઠવાડિયામાં જ ગોઠવાઈ ગયું સઘળું. દેસાઈ તો આખો દિવસ ઑફિસે ચાલ્યા જાય. પોતે રહે ઘેર એકલી ! આડોશપાડોશમાં જઈ આવે, કશુંક વાંચે, રેડીયો સાંભળે કે ટીવી જુએ… પણ તોય સમય પસાર ન થાય. કંટાળી જાય ત્યારે પોતાની આંખોમાં ગુસ્સો છવાઈ જાય. રાત્રે દેસાઈ આવે ત્યારે એમના ગાઢ આશ્લેષમાં સમાઈને ફરિયાદ કરતા કહે : ‘વહેલા આવતા હો તો. મને એકલાં એકલાં ગમતું નથી !’
‘છાપાં, પુસ્તકો, સામાયિકો…. વાંચતી હોય તો !’
‘કેટલુંક વાંચવું ? વાંચી વાંચીને તો કંટાળો આવે. એટલી બધી બોર થઈ જાઉં છું ને કે….’
‘તો પછી એક વાત કહું ?’
‘કહોને.’
‘તું જ્યારે કંટાળે ત્યારે ઑફિસે આવી જવાનું. મારી સામે બેસવાનું. બેગમસાહિબા સામે બેઠા હોય તો આ નાચિઝનેય કાંઈક કામ ઉકલે. પછી આપણે બહાર ફરવા ચાલ્યા જઈશું…..!’
‘ના હો. હું તમારી ઑફિસે નહીં આવું. ત્યાં તમારા સાહેબો હોય, તમારી સાથે જે લોકો નોકરી કરતા હોય…. મને એ બધાની શરમ આવે.’
‘પણ તારે ક્યાં વહેલા આવવાની જરૂર છે ? ઑફિસ અવર્સ બાદ આવવાનું….’
‘ઑફિસ અવર્સ’નો અર્થ તો નવ પરણેતર સાધના ક્યાંથી સમજે ? એટલે દેસાઈએ સમજાવ્યું, ‘ઑફિસ અવર્સ એટલે સાંજના છ ને દસ પછી. સમજ્યા ગોરી ?’
એ પછી સાધના ઘણીવાર સાંજે છ સાડા છ એ આખરે કંટાળીને આવીને બેસતી અને વિનોદ દેસાઈ કામ આટોપતો. એ વખતે વિનોદ જુનિયર હતો. પણ ટૂંકા ગાળામાં એણે પ્રતિબદ્ધતા હાંસલ કરી લીધી. અને પછી તો વિનોદ દેસાઈથી ઓફિસ ચાલવા લાગી હતી કદાચ…
સાધના ઘણીવાર કહેતી : ‘દેસાઈ બહુ તૂટો નહીં. તમને કોઈ સર્ટિફિકેટ નહીં આપે કે નહીં એવોર્ડ આપે.’ ત્યારે દેસાઈ કહેતા : ‘આખરે ઑફિસનું જ કામ છે ને ? મારું હોય કે બીજાનું. એક કર્મચારી મુંઝાતો હોય ત્યારે એના વતી કામ કરી દઈએ તો એમાં મારું શું બગડી જવાનું છે કહે….’
‘પણ પછી બનશે એવું કે બધાનાં ઢસરડાં તમારે જ કરવા પડશે. એ બધાં તો છટકી જશે જો જો ને….’
‘કોઈ નહીં છટકે અને છટકે તો શેનાથી છટકે ? અહીંથી છટકવા જેવું છે શું ? પેલો સંજુ, ચૌધરી, આસરાણા, અક્ષય પટેલ, ફર્નાન્ડીઝ કે પછી…. નવો આવેલો નિહાર. બધાં મારા નાનાભાઈઓ જ છે ! એ લોકો અમારો સાહેબ કહે તેમ નહીં, હું કહુ એમ કરે છે. અખતરો કરવો છે ?’
‘અખતરો, આપોઆપ થઈ જશે. અખતરાનું ય અંજળ હોય છે.’
આજે તેને લાગ્યું કે પતિની વાત સાચી હતી. બધાએ તનતોડ મહેનત કરી હતી. છતાં પણ… તે દિવસે પોતાનાથી કેમ ગુસ્સે થઈ જવાયું ? શું પોતે ભાન ભૂલી બેઠી હતી ? સાધના અત્યારે વિચારી રહી : પોતાને એવું વર્તન કરવું જોઈતું નહોતું. અને આખરે…. એ બધું શું આ લોકોના હાથમાં જ હતું ? તે દિવસે પોતે સાહેબ ઉપર ગુસ્સે થઈ ગઈ હતી : ‘શું મારા પતિએ અહીં આટલાં ઢસરડાં કર્યા એનું ફળ મને આમ જ મળવાનું હતું ? હું એમને સાચું કહેતી હતી પણ તેઓ છેક સુધી માન્યા જ નહીં. આ એક વરસ થવા આવ્યું એમને ગયા ને, છતાં…..છતાં પણ મને હજી કોઈ રકમ મળી નથી. મેં એમને હજારવાર કીધું’તું કે રહેવા દો. નહીં કોઈ તમને ટોકરો બંધાવી દે. પણ……’ અને એ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડેલી. અને સાહેબે પોતે આખા સ્ટાફને બોલાવીને સહુની આગળ હાથ જોડેલા : ‘હું તમને વિનંતી કરું છું કે દેસાઈભાઈનાં જી.પી.એફ., ઈ.પી.એફ., ઈન્સ્યોરન્સ, રજા પગાર, બાકી પગાર, એરીયર્સ, પૂરવણી પેન્શન જે કંઈ બાકી હોય તેનાં બીલો તાત્કાલિક મંજુર કરાવી દો. એક પૈસો જ નહીં, એક પાઈ પણ એમની અહીં બાકી લેણી નીકળતી રહેવી જોઈએ નહીં. નહીંતર પછી હું તમારી જ સામે પગલાં લઈશ.’
‘પણ સાહેબ……’ ડેપ્યુટી એકાઉન્ટન્ટે કહ્યું : ‘આપણે બધું જ સાહિત્ય સાધનિક કાગળો સાથે તૈયાર કરીને ઉપલી કચેરીએ મોકલ્યું છે. ત્યાંથી મંજૂર થઈને આવે ત્યારે થાય ને ?’
‘…..તો પછી એ માટે તમે ખુદ જાવ. કદાચ ત્યાં આપણે કોઈને રાજીખુશીથી ચા, પાણી કે નાસ્તો કરાવવો પડે તો કરાવો, કોઈને બસ્સો પાંચસો આપવા પડે તો આપી દો. એ પૈસા હું તમને આપી દઈશ પણ એની વે, ત્રીસ દિવસની મુદત આપું છું. ત્રીસ દિવસમાં મારે બધું જ કમ્પલેઈટ જોઈએ. મારે બીજું કશું સાંભળવું નથી. હવે હું મિસીસ દેસાઈની આંખના આંસુ જોઈ શકતો નથી. ડૂ યુ અન્ડરસ્ટેન્ડ ?’ અને સાહેબે ચીસ પાડેલી. સ્ટાફ ધ્રૂજી ઉઠેલો.
સૌ સાધનાની આંખમાં તાકી રહેલાં. સૌના ચહેરા પર બસ એક જ ભાવ હતો. ઠપકાનો ભાવ ! મૂકપણે સૌ કહી રહ્યા હતા : તમે અમારી ફરિયાદ સાહેબને કરી ? શું તમને અમારામાં વિશ્વાસ નહોતો ? શું માત્ર સાથે નોકરી કરવા પૂરતો જ દેસાઈભાઈ સાથે અમારે સંબંધ હતો ? બીજું કાંઈ નહીં ? અરે,…. અમે તમારા ઘેર બેસવા આવતા તો દેસાઈભાઈ કેવા ગદગદ થઈ જતા ? પણ હા, હવે સમજાય છે. સંબંધ તો અમારે માત્ર તેમની સાથે જ હતો ને ?
એ ગયા. તો સંબંધ પણ જાણે તેમની સાથે જ ગયો.
પણ…..ના ! સૌના ચહેરા પર વંચાયું હતું : દેસાઈભાઈ ને અમે ક્યારેય ભૂલી શકીશું નહીં. એ રસ્તો ભૂલી ગયેલા મુસાફર માટે રસ્તો ચિંધનારી આંગળી હતાં. થાક્યાનો વિસામો હતા. બે ઘર માટેનો આશરો હતા. અરે ! અમારા મિત્ર હતા. હમદર્દ હતા. એ સઘળું ભૂલીને તમે અમારી ફરિયાદ….?
****
ચેક હાથમાં ફફડતો હતો. અને વિચારોનાં ચાકડા પર બેઠેલું પોતાનું મન કેટલાંય રમકડાં બનાવતું હતું.
‘ચેક લઈ લીધોને બહેન ?’ અચાનક ચેમ્બરમાંથી બહાર નીકળેલા ચીફ એકાઉન્ટન્ટે સાધનાને પૂછ્યું.
‘હા…હા…’ કરતી સાધના ખુરશી ઉપરથી ઊભી થઈ ગઈ.
‘અરે ! બેસો બહેન બેસો.’ ચીફ એકાઉન્ટન્ટે સ્વજન જેવું સ્મિત કર્યું, ‘બધું ધીરે ધીરે સેટ થતું જશે. ચિંતા ના કરશો. અમારા જેવું કોઈ કામકાજ હોય તો વિના સંકોચે કહેવરાવજો. દેસાઈભાઈની હયાતી નથી તો સંબંધો પુરા નથી થઈ ગયા બહેન. અમે તમારા ભાઈઓ જ છીએ. મુંઝાશો નહીં.’
એ ભાવાર્દ્ર બની રહી.
દસેક મિનિટ પછી ઊભી થઈ.
‘તમે…..’ ચૌધરીએ વાક્ય અધુરું છોડ્યું : થોડીકવાર અટકી, કશુંક ગોઠવીને, વિચારીને બોલ્યો : ‘એક કામ કરશો ? તમે….સાહેબને મળતા જજો. એટલે…. એટલે બીજું કાંઈ નહીં પણ એમને સારું લાગે.’
‘હા… કહેતી એ સાહેબની ચેમ્બરમાં ગઈ. સાહેબે આવકાર આપ્યો.
‘આવો બહેન….’
‘હા…’
‘બધું પૂરું ને ?’
‘હા.’
‘હવે કશું બાકી નથી ને ?’
‘ના. સાહેબ.’
‘તો બસ….’ સાહેબ પળ બે પળ સાધનાની આંખોમાં તાકી રહ્યા. પછી કહે, ‘હું હજી હમણાં જ ટ્રાન્સફર થઈને આવ્યો. ચારપાંચ મહીના થયા. દેસાઈભાઈ સાથે ભલે કામ કરવા નથી મળ્યું પણ એમના વિષેની વાતો મેં સાંભળી છે. એ નાતેય મને તમારા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ છે. તમે અહીં આવ્યા, મને રજુઆત કર્યા પછી 30 દિવસની અંદર તમારી બાકીની રકમો પૂરેપૂરી ચૂકવી આપવાનો મેં નિશ્ચય કરેલો અને એ નિશ્ચય પુરો કરી શક્યો છું બરાબર ?’
‘….હા….’
‘…..તો બસ. એટલું જ કહેવું હતું. હવે તમારે એ માટે અહીં નહીં આવવું પડે. હું છુટ્ટો તમે પણ મુક્ત !’
પોતે કશું બોલી શકી નહીં.
પતિની ત્રણ માળની બિલ્ડીંગવાળી કચેરીની બહાર નીકળતા આંસુભરી આંખે પાછું વળીને બિલ્ડિંગને તાકી રહી. સાહેબ સાચું કહેતાં હતા કદાચ. કે, હવે અહીં આવવું નહીં પડે. પોતે ખરેખર મુક્ત થઈ ગઈ હતી… જે કચેરીના કમ્પાઉન્ડમાં આ જ ઓટલે બેઠા બેઠા પતિની રાહ જોઈ હતી, અને અહીંથી જ સીધા હોટેલમાં જમવા જવાનું થતું, ફરવા જવાનું થતું, પિકચર જોવા જવાનું થતું એ ઓટલે એકવાર બેસીને…..
પણ હવે કોની રાહ હતી ? દેસાઈ થોડાં આવવાના હતા ?
એ ઓટલા પાસે આવી. ઊભી. અટકી ને પછી….
એ દેસાઈને ઘણીવાર કહેતી : ‘આ ઓટલે બેસીને તમારી રાહ જોવાનું ખૂબ ગમે.’ આજે એ ઓટલો અર્ધનિમિલિત આંખે તેની સામે તાકી રહ્યો હતો. તેને થયું : બે પાંચ હજાર પુરતી રકમેય દેસાઈની બાકી રહી હોત તો સારું હતું, એ નિમિત્તે ક્યારેક તો અહીં, આ ઓટલે આવીને બેસાત તો ખરૂં !! પણ હવે….
‘સાધના વિનોદકુમાર દેસાઈ’ની સહી થઈ ગઈ અને તેંતાલીશ હજાર બસ્સો ને પાંસઠ રૂપિયાનો ચેક એકાઉન્ટન્ટે સાધનાને આપતા કહ્યું : ‘અમારા જોગું ગમે તે કામ હોય તો ગમે ત્યારે બેધડક કહેજો બહેન !’ એકાઉન્ટન્ટ ચૌધરીની આંખોમાં ભીનાશ છવાઈ વળી. અને સ્વરમાં ભાવુકતા : ‘દેસાઈભાઈ સાથે તો… સત્તર સત્તર વરસનો સંબંધ ! હું અહીં હાજર થયેલો ત્યારે મેં પહેલવહેલી કોઈની ચા પીધી હોય તો…. સાચું કહું ?… બસ, દેસાઈભાઈની ! એમણે જ મને…. મારો હાથ પકડીને આ જુઓ સામે દેખાય છે ને એ વડલાવાળી અબ્બાસની હોટલે ચા પીવા લઈ ગયેલા. એ પછી આ ગામમાં મારા માટે દોડાદોડી કરીને મને ઘર ભાડે અપાવવામાં પણ દેસાઈભાઈ જ. બીલ ક્યારે વાઉચર બને એ પણ મને એમને જ શીખડાવ્યું. આ અજાણ્યા ગામમાં મને તો કોણ ઓળખે ? પણ મારી પીન્કીને ફાલસીપારમ થઈ ગયેલો ને સિરિયસ હતી તો, આખી રાત ખડેપગે ઊભા રહ્યા હોય તો એ ખૂદ દેસાઈ ભાઈ જ. એટલું જ નહીં, મારી ના વચ્ચે સવારે ઘરે જવા નીકળ્યા ત્યારે મારા ખિસ્સામાં પાંચ હજારનું બંડલ નાખતા ગયા અને દર અડધી અડધી કલાકે દવાખાનાના ફોન ઉપર ફોન કરીને પીન્કીની તબિયતના સમાચાર પૂછતા રહ્યા. બાકી હું ને મારી પત્ની તો ડઘાઈ ગયેલા કે અમદાવાદ સિવિલ હોસ્પિટલ ક્યારે પહોંચાશે ? તો પણ દેસાઈભાઈએ દવાખાના નીચે એમ્બેસેડર તૈયાર જ રાખેલી. પણ એમની દુઆ ફળી’ને બીજે દિવસે સાંજ સુધીમાં તો મારી પીન્કી હસતી રમતી થઈ ગઈ હતી ! અને હા બહેન…. આ ચોમાસુ આવે ત્યારે દેસાઈભાઈ અવશ્ય યાદ આવે, એ હોય તો તરત ગોટા મંગાવે….. ગરમાગરમ ગોટા ચટણીની જ્યાફતો ઊડે. હવે તો વરસાદ આવશે ત્યારે આવશે ફક્ત તેમની યાદ…. આમ દગો દઈ જશે એ અમનેય ખબર નહોતી હોં કે બહેન…..’
સાધનાની આંખો પણ ભરાઈ આવી. કેમ ? મન, મગજને પૂછી રહ્યું : વીતી ગયેલાં સુખની યાદથી કે પછી આવનારા ભવિષ્યના ડરથી ? કે પછી, અહીં, આ બધાં જ…..હા, આ બધાં જ એમની સાથે પંદર પંદર સત્તર સત્તર વર્ષથી નોકરી કરતા આવેલા સહકર્મચારીઓના ચહેરા જોવાથી ? તેમના હૃદયની વાતોની અભિવ્યક્તિથી ! કે તેમની લાગણીથી ? દેસાઈ સાથેનાં આત્મિયતાભર્યા સંબંધોથી ભરી ભરી વાતો સાંભળવાથી ?
સાધનાથી અવશ્યપણે સામેની લાઈનની ત્રીજી ખુરશી તરફ જોવાઈ ગયું. અવશ્યપણે જ ? ના, એ ત્યાં બેસતા. એ બેસતા ત્યારે આખા રૂમમાં રોનક છવાઈ જતી. એમની હાજરી માત્ર ઑફિસમાં જીવંતતા લાવી દેતી હતી. પોતે એની રૂબરૂ સાક્ષી હતી. ઘરે બેસવા આવનાર એમના સાથી કર્મચારી કહેતા : ‘દેસાઈભાઈ તો હીરો છે હીરો. માહિતી, પ્રોગ્રેસ રીપોર્ટ, થ્રી મંથલી બજેટ, પ્રોજેકટની સ્પીલઓવર જવાબદારી, કોઈ પ્રોબ્લેમ કે ગૂંચવાડો… દેસાઈભાઈ એકલે હાથે આ બધા પ્રશ્નોનું ફિંડલું વાળી દે એવો મરદ ! કન્સલ્ટ કલાર્ક ક્યાંક મુંઝાતો હોય, આંકડાનો છેડો ન મળતો હોય, માહિતીના મોહપાશમાં બંધાયો હોય તો દેસાઈ એનું બાવડું પકડીને ઊભો કરે : ‘ચલ દોસ્ત, લેટ લીવ ઈટ કરી નાખું. એને તું છોડી દે. મને બધું સોંપી દે. હમણાં જ બધું અચ્યુતમ કેશવમ…. કરી નાખું. હું પારકો છું ? અરે, જરાક મને કહેતો હોય તો ? મનમાં ને મનમાં શું કામ મુંઝાઈને મરો છો ? આ દેસાઈ બેઠો છે હજી…..’
પણ હવે દેસાઈ બેઠા નથી ! ત્યાં કોઈ નવો માણસ હાજર થયો છે. એ ન હોત તો દેસાઈ ત્યાં બેઠો હોત. સાધનાએ દષ્ટિને વાળી લીધી. એમની જગ્યા ઉપર કોઈ અન્ય વ્યક્તિ બેઠી છે એ સાધનાથી જોઈ ન શકાયું. ભીતરમાં ધમસાણ ઉઠ્યું. જો કે એને તો ક્યાં ખુરશી, ટેબલ કે હોદ્દાની મમતા હતી જ ? વાતવાતમાં એ કહેતા : ‘ખુરશીનો મોહ કદી ન રાખવો. ખુરશી કોઈની થઈ નથી ને થાવાની પણ નથી…’ એમનો જૂનિયર કારકૂન કે કર્મચારી ક્યારેક એમની ખુરશી પર બેઠો હોય ને દેસાઈ બહારથી આવે, ત્યારે પેલો માન જાળવવા ઊભો થઈ જાય તો વિનોદ દેસાઈ એનો કૉલર પકડીને પાછો બેસાડી દે : ‘ચલ બે છોરા બૈઠ જા કુર્સી પર… અરે બૈઠ ના…’
‘અરે પણ તમે… ઊભા રહોને હું બેસું ? બેડમેનર્સ…’
‘મને માન આપો એની કરતા તમારા માવતરને આપજો તો મને વધારે ખુશી થશે.’ અને દેસાઈની આંખો ભીની બની જતી. આવો ભડભાદર ગમે ત્યારે મા-બાપની વાતો થતી હોય ત્યારે રડી પડતો. બી ફ્રેન્કલી. એની આંખમાં ધરાઈ ધરાઈને આંસુ આવતા. લગ્ન થયા એને બાવીસ વર્ષ થવા આવ્યા છતાંય સાધના આ રહસ્યને પકડી શકી નહોતી.
લગ્નના થોડાંક દિવસો જ વીતેલા. ને લગ્ન પછી તરત જ માઉન્ટ આબુ ફરવા ગયેલા. આ સાતમી કે આઠમી રાત હતી, સહજીવનની ! સગાઈ તો ખાસ્સી બે વર્ષ સુધી ચાલેલી. પણ એ દરમિયાન એમનો જોશ, જુસ્સો, ખમીર અને જાનફેસાની તો સાધનાએ પહેલી જ મુલાકાતમાં અનુભવી લીધેલું. પણ એ રાતે…એ રાતે કાંઈ બન્યું નહોતું અને કાંઈ થયું પણ નહોતું. એકાએક તેઓ ‘રાજસ્થાન પત્રિકા’ નામનું છાપું વાંચતા વાંચતા રડી પડેલા.
‘અરે પણ તમે…..’ સાધના ગભરાઈ ઉઠેલી : ‘વોટ હેપન્ડ દેસાઈ…..?’ એ કશું બોલવા તૈયાર થયા નહોતા. હિબકા શમી ગયેલા. સાધનાને લાગેલું કોઈને કોઈ, ક્યાંક ને ક્યાંક પણ એવી ગેબી રગ હતી જે મા-બાપ વિશેના સંદર્ભે એમને વિવશ કરી દેતી….
‘લ્યો બહેન ચા પીઓ….’
દેસાઈના જ હાથ નીચે તૈયાર થયેલો રાજુ આસરાણા, સાધનાને ચા નો કપ અંબાવતો હતો…. ‘ચા પીઓ બહેન…’ સાધનાએ ઈન્કાર કર્યો તો સહુ કોઈ લાગણીથી કહી રહ્યા :
‘ચા તો પીવી જ પડશે બહેન…..’ પણે થી ચૌધરીએ કહ્યું : ‘તમે સાચ્ચુ નહીં માનો પણ દેસાઈભાઈનું એક સૂત્ર એ પણ હતું કે, કામની શરૂઆત ચા પાણીથી કરો. અરે, તમારી ઑફિસમાં જાણીતા તો આવે પણ કોઈ અજાણ્યો માણસ કે અરજદાર આવ્યો હોય તોય એને ચા પીવડાવ્યા વગર પાછો ન જવા દેતા. તમને ખબર છે બહેન ? એમની ચા ની નામાની ડાયરીમાં દર મહીને પાંચસોથી સાતસોનો આંકડો આવતો.’
સાધનાને આ બધી વાતો સાંભળતા સાંભળતા અનહદનું સુખ ઊપજતું હતું. એ મનમાં ને મનમાં વિચારી રહી : ‘બસ,… રોજ આમ જ પોતે ઑફિસે આવીને બેસે…. બેઠી જ રહે…. અને પોતાના સ્વર્ગસ્થ પતિની, એમના મોજીલા સ્વભાવની એમની દિલેરીની વાતો સાંભળતી જ રહે, સાંભળતી જ રહે…….
આ ઑફિસ સાથેનું એટેચમેન્ટ પણ બાવીસ વરસથી હતું ને ! નવી નવી પરણીને અહીં આ શહેરમાં આવી. હુત્તો-હુત્તી બે જણ. નવું નવું ઘર શણગારવાનું હતું. બધું ગોઠવવાનું હતું… પણ એ તો ફક્ત અઠવાડિયામાં જ ગોઠવાઈ ગયું સઘળું. દેસાઈ તો આખો દિવસ ઑફિસે ચાલ્યા જાય. પોતે રહે ઘેર એકલી ! આડોશપાડોશમાં જઈ આવે, કશુંક વાંચે, રેડીયો સાંભળે કે ટીવી જુએ… પણ તોય સમય પસાર ન થાય. કંટાળી જાય ત્યારે પોતાની આંખોમાં ગુસ્સો છવાઈ જાય. રાત્રે દેસાઈ આવે ત્યારે એમના ગાઢ આશ્લેષમાં સમાઈને ફરિયાદ કરતા કહે : ‘વહેલા આવતા હો તો. મને એકલાં એકલાં ગમતું નથી !’
‘છાપાં, પુસ્તકો, સામાયિકો…. વાંચતી હોય તો !’
‘કેટલુંક વાંચવું ? વાંચી વાંચીને તો કંટાળો આવે. એટલી બધી બોર થઈ જાઉં છું ને કે….’
‘તો પછી એક વાત કહું ?’
‘કહોને.’
‘તું જ્યારે કંટાળે ત્યારે ઑફિસે આવી જવાનું. મારી સામે બેસવાનું. બેગમસાહિબા સામે બેઠા હોય તો આ નાચિઝનેય કાંઈક કામ ઉકલે. પછી આપણે બહાર ફરવા ચાલ્યા જઈશું…..!’
‘ના હો. હું તમારી ઑફિસે નહીં આવું. ત્યાં તમારા સાહેબો હોય, તમારી સાથે જે લોકો નોકરી કરતા હોય…. મને એ બધાની શરમ આવે.’
‘પણ તારે ક્યાં વહેલા આવવાની જરૂર છે ? ઑફિસ અવર્સ બાદ આવવાનું….’
‘ઑફિસ અવર્સ’નો અર્થ તો નવ પરણેતર સાધના ક્યાંથી સમજે ? એટલે દેસાઈએ સમજાવ્યું, ‘ઑફિસ અવર્સ એટલે સાંજના છ ને દસ પછી. સમજ્યા ગોરી ?’
એ પછી સાધના ઘણીવાર સાંજે છ સાડા છ એ આખરે કંટાળીને આવીને બેસતી અને વિનોદ દેસાઈ કામ આટોપતો. એ વખતે વિનોદ જુનિયર હતો. પણ ટૂંકા ગાળામાં એણે પ્રતિબદ્ધતા હાંસલ કરી લીધી. અને પછી તો વિનોદ દેસાઈથી ઓફિસ ચાલવા લાગી હતી કદાચ…
સાધના ઘણીવાર કહેતી : ‘દેસાઈ બહુ તૂટો નહીં. તમને કોઈ સર્ટિફિકેટ નહીં આપે કે નહીં એવોર્ડ આપે.’ ત્યારે દેસાઈ કહેતા : ‘આખરે ઑફિસનું જ કામ છે ને ? મારું હોય કે બીજાનું. એક કર્મચારી મુંઝાતો હોય ત્યારે એના વતી કામ કરી દઈએ તો એમાં મારું શું બગડી જવાનું છે કહે….’
‘પણ પછી બનશે એવું કે બધાનાં ઢસરડાં તમારે જ કરવા પડશે. એ બધાં તો છટકી જશે જો જો ને….’
‘કોઈ નહીં છટકે અને છટકે તો શેનાથી છટકે ? અહીંથી છટકવા જેવું છે શું ? પેલો સંજુ, ચૌધરી, આસરાણા, અક્ષય પટેલ, ફર્નાન્ડીઝ કે પછી…. નવો આવેલો નિહાર. બધાં મારા નાનાભાઈઓ જ છે ! એ લોકો અમારો સાહેબ કહે તેમ નહીં, હું કહુ એમ કરે છે. અખતરો કરવો છે ?’
‘અખતરો, આપોઆપ થઈ જશે. અખતરાનું ય અંજળ હોય છે.’
આજે તેને લાગ્યું કે પતિની વાત સાચી હતી. બધાએ તનતોડ મહેનત કરી હતી. છતાં પણ… તે દિવસે પોતાનાથી કેમ ગુસ્સે થઈ જવાયું ? શું પોતે ભાન ભૂલી બેઠી હતી ? સાધના અત્યારે વિચારી રહી : પોતાને એવું વર્તન કરવું જોઈતું નહોતું. અને આખરે…. એ બધું શું આ લોકોના હાથમાં જ હતું ? તે દિવસે પોતે સાહેબ ઉપર ગુસ્સે થઈ ગઈ હતી : ‘શું મારા પતિએ અહીં આટલાં ઢસરડાં કર્યા એનું ફળ મને આમ જ મળવાનું હતું ? હું એમને સાચું કહેતી હતી પણ તેઓ છેક સુધી માન્યા જ નહીં. આ એક વરસ થવા આવ્યું એમને ગયા ને, છતાં…..છતાં પણ મને હજી કોઈ રકમ મળી નથી. મેં એમને હજારવાર કીધું’તું કે રહેવા દો. નહીં કોઈ તમને ટોકરો બંધાવી દે. પણ……’ અને એ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડેલી. અને સાહેબે પોતે આખા સ્ટાફને બોલાવીને સહુની આગળ હાથ જોડેલા : ‘હું તમને વિનંતી કરું છું કે દેસાઈભાઈનાં જી.પી.એફ., ઈ.પી.એફ., ઈન્સ્યોરન્સ, રજા પગાર, બાકી પગાર, એરીયર્સ, પૂરવણી પેન્શન જે કંઈ બાકી હોય તેનાં બીલો તાત્કાલિક મંજુર કરાવી દો. એક પૈસો જ નહીં, એક પાઈ પણ એમની અહીં બાકી લેણી નીકળતી રહેવી જોઈએ નહીં. નહીંતર પછી હું તમારી જ સામે પગલાં લઈશ.’
‘પણ સાહેબ……’ ડેપ્યુટી એકાઉન્ટન્ટે કહ્યું : ‘આપણે બધું જ સાહિત્ય સાધનિક કાગળો સાથે તૈયાર કરીને ઉપલી કચેરીએ મોકલ્યું છે. ત્યાંથી મંજૂર થઈને આવે ત્યારે થાય ને ?’
‘…..તો પછી એ માટે તમે ખુદ જાવ. કદાચ ત્યાં આપણે કોઈને રાજીખુશીથી ચા, પાણી કે નાસ્તો કરાવવો પડે તો કરાવો, કોઈને બસ્સો પાંચસો આપવા પડે તો આપી દો. એ પૈસા હું તમને આપી દઈશ પણ એની વે, ત્રીસ દિવસની મુદત આપું છું. ત્રીસ દિવસમાં મારે બધું જ કમ્પલેઈટ જોઈએ. મારે બીજું કશું સાંભળવું નથી. હવે હું મિસીસ દેસાઈની આંખના આંસુ જોઈ શકતો નથી. ડૂ યુ અન્ડરસ્ટેન્ડ ?’ અને સાહેબે ચીસ પાડેલી. સ્ટાફ ધ્રૂજી ઉઠેલો.
સૌ સાધનાની આંખમાં તાકી રહેલાં. સૌના ચહેરા પર બસ એક જ ભાવ હતો. ઠપકાનો ભાવ ! મૂકપણે સૌ કહી રહ્યા હતા : તમે અમારી ફરિયાદ સાહેબને કરી ? શું તમને અમારામાં વિશ્વાસ નહોતો ? શું માત્ર સાથે નોકરી કરવા પૂરતો જ દેસાઈભાઈ સાથે અમારે સંબંધ હતો ? બીજું કાંઈ નહીં ? અરે,…. અમે તમારા ઘેર બેસવા આવતા તો દેસાઈભાઈ કેવા ગદગદ થઈ જતા ? પણ હા, હવે સમજાય છે. સંબંધ તો અમારે માત્ર તેમની સાથે જ હતો ને ?
એ ગયા. તો સંબંધ પણ જાણે તેમની સાથે જ ગયો.
પણ…..ના ! સૌના ચહેરા પર વંચાયું હતું : દેસાઈભાઈ ને અમે ક્યારેય ભૂલી શકીશું નહીં. એ રસ્તો ભૂલી ગયેલા મુસાફર માટે રસ્તો ચિંધનારી આંગળી હતાં. થાક્યાનો વિસામો હતા. બે ઘર માટેનો આશરો હતા. અરે ! અમારા મિત્ર હતા. હમદર્દ હતા. એ સઘળું ભૂલીને તમે અમારી ફરિયાદ….?
****
ચેક હાથમાં ફફડતો હતો. અને વિચારોનાં ચાકડા પર બેઠેલું પોતાનું મન કેટલાંય રમકડાં બનાવતું હતું.
‘ચેક લઈ લીધોને બહેન ?’ અચાનક ચેમ્બરમાંથી બહાર નીકળેલા ચીફ એકાઉન્ટન્ટે સાધનાને પૂછ્યું.
‘હા…હા…’ કરતી સાધના ખુરશી ઉપરથી ઊભી થઈ ગઈ.
‘અરે ! બેસો બહેન બેસો.’ ચીફ એકાઉન્ટન્ટે સ્વજન જેવું સ્મિત કર્યું, ‘બધું ધીરે ધીરે સેટ થતું જશે. ચિંતા ના કરશો. અમારા જેવું કોઈ કામકાજ હોય તો વિના સંકોચે કહેવરાવજો. દેસાઈભાઈની હયાતી નથી તો સંબંધો પુરા નથી થઈ ગયા બહેન. અમે તમારા ભાઈઓ જ છીએ. મુંઝાશો નહીં.’
એ ભાવાર્દ્ર બની રહી.
દસેક મિનિટ પછી ઊભી થઈ.
‘તમે…..’ ચૌધરીએ વાક્ય અધુરું છોડ્યું : થોડીકવાર અટકી, કશુંક ગોઠવીને, વિચારીને બોલ્યો : ‘એક કામ કરશો ? તમે….સાહેબને મળતા જજો. એટલે…. એટલે બીજું કાંઈ નહીં પણ એમને સારું લાગે.’
‘હા… કહેતી એ સાહેબની ચેમ્બરમાં ગઈ. સાહેબે આવકાર આપ્યો.
‘આવો બહેન….’
‘હા…’
‘બધું પૂરું ને ?’
‘હા.’
‘હવે કશું બાકી નથી ને ?’
‘ના. સાહેબ.’
‘તો બસ….’ સાહેબ પળ બે પળ સાધનાની આંખોમાં તાકી રહ્યા. પછી કહે, ‘હું હજી હમણાં જ ટ્રાન્સફર થઈને આવ્યો. ચારપાંચ મહીના થયા. દેસાઈભાઈ સાથે ભલે કામ કરવા નથી મળ્યું પણ એમના વિષેની વાતો મેં સાંભળી છે. એ નાતેય મને તમારા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ છે. તમે અહીં આવ્યા, મને રજુઆત કર્યા પછી 30 દિવસની અંદર તમારી બાકીની રકમો પૂરેપૂરી ચૂકવી આપવાનો મેં નિશ્ચય કરેલો અને એ નિશ્ચય પુરો કરી શક્યો છું બરાબર ?’
‘….હા….’
‘…..તો બસ. એટલું જ કહેવું હતું. હવે તમારે એ માટે અહીં નહીં આવવું પડે. હું છુટ્ટો તમે પણ મુક્ત !’
પોતે કશું બોલી શકી નહીં.
પતિની ત્રણ માળની બિલ્ડીંગવાળી કચેરીની બહાર નીકળતા આંસુભરી આંખે પાછું વળીને બિલ્ડિંગને તાકી રહી. સાહેબ સાચું કહેતાં હતા કદાચ. કે, હવે અહીં આવવું નહીં પડે. પોતે ખરેખર મુક્ત થઈ ગઈ હતી… જે કચેરીના કમ્પાઉન્ડમાં આ જ ઓટલે બેઠા બેઠા પતિની રાહ જોઈ હતી, અને અહીંથી જ સીધા હોટેલમાં જમવા જવાનું થતું, ફરવા જવાનું થતું, પિકચર જોવા જવાનું થતું એ ઓટલે એકવાર બેસીને…..
પણ હવે કોની રાહ હતી ? દેસાઈ થોડાં આવવાના હતા ?
એ ઓટલા પાસે આવી. ઊભી. અટકી ને પછી….
એ દેસાઈને ઘણીવાર કહેતી : ‘આ ઓટલે બેસીને તમારી રાહ જોવાનું ખૂબ ગમે.’ આજે એ ઓટલો અર્ધનિમિલિત આંખે તેની સામે તાકી રહ્યો હતો. તેને થયું : બે પાંચ હજાર પુરતી રકમેય દેસાઈની બાકી રહી હોત તો સારું હતું, એ નિમિત્તે ક્યારેક તો અહીં, આ ઓટલે આવીને બેસાત તો ખરૂં !! પણ હવે….
થોડો ટેકો રહે ને !
[‘અખંડ આનંદ’ નવેમ્બર-2009માંથી સાભાર. આપ શ્રી વ્રજેશભાઈનો (વડોદરા) આ નંબર પર +91 9723333423 પર સંપર્ક કરી શકો છો. ]
‘પપ્પા, તમે હવે આછુંપાતળું કામ શોધી લો તો તમારો સમય પસાર થાય ને કંટાળોય ન આવે !’
‘પરાશર, સમય તો પાણીના રેલાની જેમ પસાર થઈ જાય છે. સવારે મોર્નિંગ વૉક, સેવા-પૂજા અને પાંજરાપોળના નોંધારા, અકર્મણ્ય પશુઓની સારસંભાળ, સાંજે પુસ્તકાલય, સમવયસ્કો સાથે ઉદ્યાન-ગોષ્ઠિ, સરકારી હૉસ્પિટલના દર્દીઓની મુલાકાત…..’
‘પણ પપ્પા, તમે થોડું અર્થોપાર્જન કરો તો અમને થોડો ટેકો રહે ને ! તમને નિવૃત્ત થયે ચારેક વર્ષ થયાં. હજી તમારા પેન્શનનો પ્રશ્ન જેમનો તેમ છે. કોણ જાણે ક્યારેય ઊકલશે ! તમે કેટકેટલી લખાપટ્ટી કરી, શિક્ષણ કચેરીનાં પગથિયાં ઘસ્યાં ! પણ હજી કોઈ ઉકેલ નથી આવ્યો !’
‘પણ બેટા, પી.એફ.ના પાંચ લાખ રૂપિયા તો આવ્યા એવા જ તારા હાથમાં મૂકી દીધા હતા !’
‘અરે, એ તો આ આલીશાન ડુપ્લેક્ષ ખરીદવામાં ક્યાંય ચટ થઈ ગયા !’
‘જો પરાશર, તારી કારકિર્દી ઘડવામાં મારાથી બનતું બધું જ હું કરી છૂટ્યો છું. તેં અને વિશાખાએ કિશોરાવસ્થા પહેલાં જ માતાની છાયા ગુમાવી હતી. તમને સાવકી માનું સાલ ન નડે એટલે મેં સ્વૈચ્છિક રીતે જ પુનર્લગ્ન ન કર્યું. તમને બંનેને ભણાવ્યાં-ગણાવ્યાં, તમારાં ધામધૂમથી લગ્ન કર્યાં. સરસ મજાનું બે રૂમ રસોડાનું ટેનામેન્ટ લીધું. અત્યારે સારો કહી શકાય એવો પાંચ આંકડાનો તારો પગાર છે. ઝંખના પણ ખૂબ સારું કમાય છે…!’
‘એ બધું તો ઠીક છે, પપ્પા…..’ અત્યારે સુધી મૌન રહી પિતા-પુત્રનો સંવાદ સાંભળતી ઝંખનાએ વાતમાં ઝુકાવ્યું !…. ‘પણ પરાશર કેટલું કામ કરે છે એ તો જુઓ ! ભાડૂતી ટેક્સીની જેમ એક ઑફિસથી બીજી ઑફિસની હડિયાપટ્ટી, ટેન્ડર પાસ કરાવવાની દોડધામ, ડીલ ફાઈનલ કરવી, સામી પાર્ટીને કન્વિન્સ કરવી….’
‘બેટા ઝંખના, આસિસ્ટન્ટ એડ્મિનિસ્ટ્રેટરની જવાબદારીભરી હાઈ પોસ્ટના અધિકારીએ આવું બધું તો કરવું જ પડે ને !’
‘વેલ પપ્પા, હજી તમે એકદમ સ્વસ્થ અને તંદુરસ્ત છો’ પરાશરે સંવાદ આગળ ચલાવતાં કહ્યું, ‘ચાર-પાંચ ટ્યુશન કરો તો શો વાંધો છે ! તમે કહો તો મારા સર્કલમાં વાત મૂકી જોઉં ! અરે, સસ્તા પગારવાળા શિક્ષકો ધરાવતી કેટલીય નોન-ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોમાં મારી ઓળખાણ છે, આપ કહો તો…..!’
‘બેટા પરાશર, હું શિક્ષક હતો ત્યારેય ટ્યૂશન કરતો ન હતો અને ઓછું વેતન આપી શિક્ષકોનું શોષણ કરતી સંસ્થામાં કામ કરવામાં હું મારું અપમાન સમજું છું. આ બધું મારા સિદ્ધાંતની વિરુદ્ધ છે !’
‘એક્સકયુઝ મી પપ્પા !’ પરાશરના સ્વરમાં સહેજ રુક્ષતા આવી. ‘આવી કારમી મોંઘવારીમાં પૈસા હાથમાંથી ક્યાં સરી જાય છે. એ જ ખબર નથી પડતી. આવકના પ્રમાણમાં ખર્ચાય કેવા ગંજાવર છે ! પરિસ્થિતિને અનુકૂળ થવા સિદ્ધાંતમાં થોડી બાંધછોડ કરવામાં શો વાંધો છે !’
‘સૉરી, મારાથી એ હરગિજ નહિ બને ! તમને ભારે પડતો હોઉં તો કહી દેજો ! હું મારો પ્રબંધ કરી લઈશ !’ મક્કમતાપૂર્વક પોતાનો નિર્ણય જણાવી મન્મથરાય મહેતા એટલે કે – એમના સમયના વિદ્યાર્થીઓમાં અતિ પ્રિય થઈ પડેલા મહેતા સાહેબ ખુરશીમાંથી ઊભા થઈ ગયા અને યુવાનને શરમાવે એવા તરવરાટથી ગૌરવભરી ચાલે ઘરની બહાર સડસડાટ નીકળી ગયા. પરાશર અને ઝંખના ફાટી આંખે એમને જોઈ રહ્યાં.
અત્યંત સાદગીથી કાલયાપન કરતા આ નિવૃત શિક્ષક પોતાના પુત્ર અને પુત્રવધૂને જરાય ભારે ન પડાય એ કાજે ખૂબ સતર્કતા દાખવતા. અર્થોપાર્જન કરવા તેઓ ખરે જ પ્રયત્નશીલ હતા પણ પોતાના સ્વતંત્ર સ્વભાવને કારણે સ્વમાનના ભોગે કામ કરતાં મન પાછું પડતું હતું. મની માઈન્ડેડ પુત્રને તેઓ ક્યાંય આડા આવતા ન હતા. છતાં ઘરમાં એમની ઉપસ્થિતિને કારણે પતિ-પત્નીને સતત લાગ્યા કરતું હતું કે એમની સ્વતંત્રતા પર તરાપ મરાઈ રહી છે. આમ તો ગમે તેવા બાદશાહી ઠાઠથી રહે તોય એમને વાંધો ન આવે એવી માતબર આવક હતી. દસ વર્ષના પુત્ર તપનને દાદાની વત્સલ વિદ્વત્તાનો લાભ અપાવવાને બદલે તેઓએ એને પંચગીનીની મોંઘીદાટ હૉસ્ટેલ-સ્કૂલમાં મૂક્યો હતો. પુત્રની અશ્રુભીની કાકલૂદી અને પિતાની વ્યવહારુ સમજાવટથી ઉપરવટ જઈ પતિ-પત્નીએ આ સહિયારો નિર્ણય માત્ર ‘સ્ટેટસ-સિમ્બોલ’ ખાતર જ લીધો હતો. દાદાજી અને તપન વચ્ચે અપ્રતિમ આત્મીયતા હતી. ખૂબ જતનથી મહેતા સાહેબ તપનને માર્ગદર્શન આપતા હતા અને એ કારણે તપનનો પ્રોગ્રેસ ગ્રાફ ઉત્તરોત્તર ઊંચે જઈ રહ્યો હતો.
કારકિર્દીના પ્રારંભે પોતાના આદર્શો અને સિદ્ધાંતોને ખાતર મહેતા સાહેબને ત્રણ સ્કૂલ બદલવી પડી હતી. એમની પ્રમાણિકતા અને સન્નિષ્ઠા સામે કોઈ આંગળી ન ચીંધી શકતું. પણ જ્યાં અન્યાય, ભષ્ટાચાર કે શોષણની ગંધ માત્ર આવે કે તરત રાજીનામું ધરી દેતા. શહેરના અત્યંત નામાર્જિત ટ્રસ્ટે એમનું હીર પારખ્યું અને પોતાની શાળામાં એમને નિયુક્ત કર્યા. અહીં એમને પોતાના આદર્શોને સાકાર કરવા મોકળું મેદાન મળ્યું. એમણે ભારે ચાહના મેળવી. હા, મૅનેજમેન્ટની પુનરાવર્તિત વિનવણીઓ છતાં પ્રિન્સિપાલ ન થયા તે ન જ થયા. ત્યાર પછી છેક નિવૃત્ત થયા ત્યાં સુધી આ જ શાળામાં રહ્યા. નિવૃત્તિ વેળા એમના પ્રિન્સિપાલ અને મૅનેજમેન્ટે એમને શાળામાં ચાલુ રહેવા ખૂબ સમજાવ્યા : ‘મહેતા સાહેબ, શાળાને આપની ખૂબ જરૂર છે. પહેલાં જેટલું વેતન તો નહિ આપી શકાય, પરંતુ આપનો માન-મરતબો પૂરેપૂરો જળવાશે.’ પરંતુ ‘નિવૃત્તિ પછી મને મળનારી રકમ મારા જીવન યાપન માટે પર્યાપ્ત છે’ કહીને નમ્રતાપૂર્વક એમણે ના પાડી. પણ હજી સુધી નિવૃત્તિ પછી મળનારી રકમ મળી ન હતી. શિક્ષણ ખાતાના લાંચ-રુશવતખોર અમલદારોના મતે પાછલી શાળાઓએ એમની સર્વિસ બુકમાં પૂરતી વિગતો દર્શાવી ન હતી એટલે પેન્શનનો પ્રશ્ન ટલ્લે ચડ્યો હતો. મહેતા સાહેબ એમની મેલી મથરાવટી અને ખંધાઈ પામી ગયા હતા. એમણે તેઓ સામે જરાય ન ઝૂકવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. હા, પત્રાચાર અને ઑફિસોના ધરમધક્કા ચાલુ જ રાખ્યા. પોતાના સિદ્ધાંતોની પરિધિમાં રહીને જ આ પ્રશ્નનું તેઓ નિરાકરણ ઈચ્છતા હતા.
આજે પુત્ર-પુત્રવધૂ સાથે થયેલા સંવાદથી મહેતા સાહેબ વ્યથિત અને વિચલિત થઈ ગયા હતા. એ પછીના વીસેક દિવસ ઘરમાં ભારેલા અગ્નિ જેવી પરિસ્થિતિ હતી. એક દિવસ રાત્રિ ભોજન બાદ મહેતા સાહેબે અચાનક ધડાકો કર્યો, ‘પરાશર, આવતી કાલથી હું પણ આપણા તપનની જેમ હૉસ્ટેલ-સ્કૂલમાં રહેવા જાઉં છું !’
‘હેં….એ…..એ ! શું ઉં ઉં !’ પરાશર અને ઝંખના વિસ્મિત થઈ એક સાથે બોલી ઊઠ્યાં. એમને કાન દગો દેતા લાગ્યા. એમના આશ્ચર્યની અવધિ ન હતી. પરાશરે સંયમિત સ્વરે ફરી પૂછ્યું, ‘પપ્પા, શું કહ્યું તમે !’
‘એ જ જે તમે હમણાં સાંભળ્યું !’ મહેતા સાહેબ સ્વસ્થતાપૂર્વક બોલ્યા : ‘મારા ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થી મૃગેશ દેસાઈ સાથે આજે મૉર્નિંગ વૉક દરમિયાન આકસ્મિક મુલાકાત થઈ ગઈ. મોટો ઉદ્યોગપતિ હોવા ઉપરાંત એ સમાજસેવક પણ છે.’ પરાશરે આ નામ સાંભળ્યું હતું. એણે હકારમાં મસ્તક હલાવ્યું, ‘વિદ્યોત્તેજક જ્ઞાનમંદિર નામની એક સંસ્થા એણે શરૂ કરી છે. હૉસ્ટેલ અને સ્કૂલ બંને સાથે સાથે છે. એણે મને પોતાની સંસ્થામાં સેવા આપવા આગ્રહભરી વિનંતી કરી છે. મેં એને હા પાડી છે. સંસ્થા આપણા ઘરથી વીસેક કિલોમીટર છેટી છે એટલે મારે ત્યાં જ રહેવું પડશે. હૉસ્ટેલના રેક્ટર તરીકે કામ કરવાનું છે. શરૂઆતના ત્રણ તાસ શિક્ષણકાર્ય કરવાનું છે. ભોજન અને આવાસની સુવિધા સાથે યોગ્ય વેતન પણ એ આપવાનો છે.’
પરાશર અને ઝંખનાનું આશ્ચર્ય શમ્યું ન હતું ત્યાં તેઓ પુન: વદ્યા : ‘હમણાં ખપ પૂરતો સામાન લઈ જઈશ. સવારે મૃગેશ કાર લઈને મને લેવા આવશે !’
‘પણ પપ્પા ! અમે તમને જવાનું……’
પરેશની વાત કાપતાં મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘હવે બીજી વાતને કોઈ અવકાશ નથી. હું મારા રૂમમાં જાઉં છું. કાલ માટે થોડી તૈયારી તો કરવી પડશે ને ! ગુડ નાઈટ !’ પતિ-પત્નીમાંથી કોઈ પણ એમના ગૂડ નાઈટનો પ્રતિસાદ આપવાની હિંમત દાખવી શક્યું નહિ.
સવારે મૃગેશ દેસાઈ સમયસર હાજર થઈ ગયા. સર-સામાન ડીકીમાં મુકાઈ ગયો. મહેતા સાહેબે પાછળની સીટ પર બેસી બારીનો કાચ નીચે કર્યો. પુત્રના આલીશાન ભવન પર એક દષ્ટિ કરી. પુત્ર-પુત્રવધૂ સાથે ‘આવજો’ની ઔપચારિક આપ-લે થઈ. મૃગેશે કાર સ્ટાર્ટ કરી. મહેતા સાહેબ બારીનો કાચ બંધ કરવા જતા હતા ત્યાં જ એમને કંઈ યાદ આવ્યું હોય એમ એમણે કાર થોભાવી. પીઠ ફેરવી ઘરમાં જતાં પરાશર અને ઝંખનાને સાદ કરી રોક્યાં. બંનેને પાસે બોલાવ્યાં. સહેજ ખચકાટ અને કચવાટ સાથે બંને પાસે આવ્યાં. ‘વાતમાં ને વાતમાં એક વાત તો રહી જ ગઈ !’ મહેતા સાહેબ મર્માળું સ્મિત કરતાં બોલ્યા. ‘મારા પેન્શનનો પ્રશ્ન ઊકલી ગયો છે. એરિયર્સનો ચેક વ્યાજ સાથે મળી ગયો છે અને મારા ખાતામાં જમા થઈ ગયો છે !’ બંને ચિત્રસ્થ થઈ સાંભળી રહ્યાં હતાં. મહેતા સાહેબે ગજવામાંથી એક કવર કાઢી પરાશર તરફ લંબાવ્યું, ‘લે, મેં તારા નામનો ત્રણ લાખનો ચેક લખીને તૈયાર જ રાખ્યો છે. બૅન્ક ખૂલતાં જ વટાવી લેજે. તમને થોડો ટેકો રહેને !’ પરાશર આભારવચનો ઉચ્ચારે એ પહેલાં જ મહેતા સાહેબે મૃગેશને એનો ખભો દાબી કાર હંકારવાનો સંકેત કર્યો… ને ‘ગૂડ બાય !’ કહી બારીનો કાચ ચડાવી દીધો. બંને કિંકર્તવ્યમૂઢ થઈ વહી જતી કારને નિહાળી રહ્યાં. બેમાંથી એકેયમાં ક્ષમાયાચના કરવાના હોશ ન હતા.
…બે વર્ષ પછી ઉનાળુ વેકેશન દરમિયાન મહેતા સાહેબ હૉસ્ટેલ-સ્કૂલમાં પ્રવેશ મેળવવા ઈચ્છુક વિદ્યાર્થીઓના પ્રોગ્રેસ કાર્ડઝ ચકાસી રહ્યા હતા. હા, એમની કાર્ય-પ્રણાલીથી પ્રભાવિત થઈ મૃગેશ દેસાઈએ એમને આવી વધારાની અનેક કામગીરીઓ સોંપી હતી. હવે તેઓ માત્ર રેક્ટર ન હતા. એમના આગમન બાદ સંસ્થાની પ્રતિષ્ઠા અનેકગણી વધી હતી.
કલાર્ક જેનું નામ ઉચ્ચારે એ વિદ્યાર્થી વાલી સાથે અંદર આવે. એનું પ્રોગ્રેસ કાર્ડ ચકાસવામાં આવે. વિદ્યાર્થી પ્રવેશને યોગ્ય છે કે નહિ તે તરત જણાવવામાં આવે. એક નામની ઘોષણાએ મહેતા સાહેબને ચોંકાવી દીધા. એમનું હૃદય થડકો ચૂકી ગયું. કલાર્ક મોટેથી બોલ્યો હતો, ‘તપન પરાશર મહેતા !’ એ ખુરશી પરથી ઊભા થઈ ગયા. તપને માતા-પિતા સાથે પ્રવેશ કર્યો. તપનને જોતાં જ તેઓ ભાવવિભોર થઈ ગયા. ‘ઓ હો ! તપન આટલો મોટો થઈ ગયો !’ એ મનોમન ગણગણ્યા. પૌત્રને હૃદય સરસો ચાંપવાની અદમ્ય ઈચ્છા થઈ. એ ઈચ્છાને અને આંખમાંથી વહેતાં હર્ષાશ્રુને એમણે માંડ રોક્યાં. સંયમિત થઈ એમણે ત્રણેયને ઔપચારિક આવકાર આપી બેસાડ્યા. ‘કેમ છો, કેમ’નો વિવેક પતે એ પહેલાં જ કલાર્ક તપનના પ્રોગ્રેસ કાર્ડમાંથી માર્કસ બોલવા લાગ્યો. જેમ જેમ માર્કસ બોલાતા ગયા તેમ તેમ મહેતા સાહેબનું હૃદય બેસતું ગયું. મન ચિત્કારી ઊઠ્યું. ‘ઓહ ! તપન અભ્યાસમાં આટલો બધો પાછળ પડી ગયો ! એમણે પરાશર અને ઝંખના તરફ વેધક દષ્ટિ કરી. બંનેની આંખમાં કાકલૂદી તરવરી રહી હતી. બાકીનાં ફોર્મ્સ કલેકટ કરવાના બહાને કલાર્કને એમણે બહાર મોકલી દીધો. તપન હર્ષઘેલી આંખે દાદાજીને નિહાળી રહ્યો હતો. એ એમની ગોદમાં લપાવા થનગની રહ્યો હતો પણ સમગ્ર વાતાવરણમાં વ્યાપ્ત અગમ્ય ભાર એનું કિશોર મન પામી ગયું હતું. એ એમ ન કરી શક્યો. સ્વરમાં લાવી શકાય એટલી સ્વસ્થતા લાવી મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘સૉરી મિ. પરાશર મહેતા, આપનો સન ખૂબ વીક છે. અમારા રુલ્સ અને રેગ્યુલેશન પ્રમાણે એને અમારી સંસ્થામાં પ્રવેશ નહિ આપી શકાય !’
‘પણ પપ્પા, અમે આપ કહો એટલું ડોનેશન આપવા….’ એ વાક્ય પૂરું કરે એ પહેલાં જ મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘પ્લીઝ, ડોન્ટ ઈન્સિસ્ટ મી. યુ કેન ગો નાઉ.’ (મહેરબાની કરી મારા પર દબાણ ન કરશો. હવે તમે જઈ શકો છો.) એ દરમિયાન કલાર્ક પાછો આવી ગયો હતો. એમણે એના તરફ આંખથી ઈશારો કર્યો. કલાર્કે પ્રવેશ દ્વાર તરફ જોઈ યંત્રવત બૂમ પાડી, ‘નેક્સટ ! વિપુલ ચંદ્રકાન્ત શાહ !’ તપનને લઈને પરાશર અને ઝંખના નત મસ્તક થઈ બહાર નીકળી ગયાં.
એ પછીની એક એક ઘડી મહેતા સાહેબને એક સદી જેટલી લાંબી લાગી. જરાય ચેન પડતું ન હતું. તેઓ આકળવિકળ થઈ ગયા. સાંજે સાત વાગે પરાશર મહેતાનો ડોરબેલ રણક્યો. ડોર ખોલતાં જ નોકર રધુના ‘બાપુજી, તમે !’ ઉદગાર પરત્વે કાંઈ પણ પ્રતિભાવ દાખવ્યા સિવાય સોફા પર મ્લાન ચહેરે બેઠેલા તપન સામે ‘બેટા તપન !’ કહી ધસી ગયા. તપન પણ ‘દાદાજી !’ કહી ઊભો થઈ ગયો. ક્યાંય સુધી મહેતા સાહેબે અશ્રુભીની આંખે પૌત્રને છાતી સાથે ભીંસી રાખ્યો. દાદા-પૌત્રનું આ મિલન પરાશર અને ઝંખનાને હલબલાવી ગયું. એમને એ સત્ય સમજાઈ ચૂક્યું હતું કે દાદાજીથી અળગો કરીને હાથે કરીને એમણે પુત્રની કારકિર્દી રોળી નાખી હતી. વિવશ થઈ તેઓ પંચગીનીથી એને પાછો લાવ્યાં હતાં. બંને મહેતા સાહેબના ચરણોમાં ‘પપ્પા !’ ના ઉદગાર સાથે ઝૂકી ગયાં. પશ્ચાત્તાપના આંસુ એમના ગાલ ભીંજવી રહ્યાં હતાં. રઘુએ આપેલું પાણી પીને મહેતા સાહેબ સહેજ સ્વસ્થ થયા. ગળું ખંખેરી તેઓ બોલ્યા : ‘પરાશર, તું તારા સર્કલનો અને તારી ઊંચી પહોંચનો ઉપયોગ કરી તપનને કોઈ નોનગ્રાન્ટેડ કે ડોનેશનિયા સ્કૂલમાં હાલ પૂરતું એડમિશન અપાવી દે ! હું રોજ એને ટ્યૂશન આપીશ. જો એનો પ્રોગ્રેસ સંતોષકારક હશે તો આવતા વર્ષે અમારી સંસ્થા વિદ્યોત્તેજક જ્ઞાનમંદિરમાં એડમિશન મેળવવામાં એને ઝાઝી મુશ્કેલી નહિ પડે.’
પરાશર અને ઝંખના આજ્ઞાંકિત વિદ્યાર્થીઓની જેમ એમને સાંભળી રહ્યાં હતાં. પછી કોઈ ગંભીર વાત કરતા હોય એમ મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘પણ મારી એક શરત છે !’
‘શી શરત, પપ્પા !’ બંને ચોંકીને એકી સાથે બોલ્યાં અને એમની સામે મોં વકાસી જોઈ રહ્યાં. ઝંખનાથી ન રહેવાયું. કાકલૂદી કરતી હોય એમ એ બોલી, ‘પપ્પા, તમારી બધી શરતો અમને મંજૂર છે તમે કેવળ હુકમ કરો !’
‘હા, હા, પપ્પા !’ પરાશરે પણ સૂર પૂરાવ્યો.
‘……તો સાંભળો !’ મહેતા સાહેબ હળવેકથી પણ મક્કમપણે બોલ્યા, ‘તપનની ટ્યૂશન ફી પેટે એક પણ પૈસો નહિ લઉં !’ એમનો આ માર્મિક શબ્દપ્રહાર બંનેના હૈયા સોંસરવો ઊતરી ગયો. ‘હું ટ્યૂશનના પૈસા ન લઉં તો તમને થોડો ટેકો રહે ને !’ એમના આ વિધાનમાંથી અકથ્ય વેદના ટપકતી હતી, પણ તમાચો પડ્યો હોય એમ બંને તમતમી ઊઠ્યાં.
‘ટેકો રહે ને !’ શબ્દો અત્યંત શક્તિશાળી વિદ્યુત પ્રવાહની જેમ બંનેને આપાદ મસ્તક હચમચાવી ગયા. બિચારાં ! બોલે તો શું બોલે !….. તપનના મસ્તક પર દાદાજીનો વત્સલ કર ફરી રહ્યો હતો. એ ખરે જ અવર્ણનીય આનંદની પરિતૃપ્તિ અનુભવી રહ્યો હતો.
‘પપ્પા, તમે હવે આછુંપાતળું કામ શોધી લો તો તમારો સમય પસાર થાય ને કંટાળોય ન આવે !’
‘પરાશર, સમય તો પાણીના રેલાની જેમ પસાર થઈ જાય છે. સવારે મોર્નિંગ વૉક, સેવા-પૂજા અને પાંજરાપોળના નોંધારા, અકર્મણ્ય પશુઓની સારસંભાળ, સાંજે પુસ્તકાલય, સમવયસ્કો સાથે ઉદ્યાન-ગોષ્ઠિ, સરકારી હૉસ્પિટલના દર્દીઓની મુલાકાત…..’
‘પણ પપ્પા, તમે થોડું અર્થોપાર્જન કરો તો અમને થોડો ટેકો રહે ને ! તમને નિવૃત્ત થયે ચારેક વર્ષ થયાં. હજી તમારા પેન્શનનો પ્રશ્ન જેમનો તેમ છે. કોણ જાણે ક્યારેય ઊકલશે ! તમે કેટકેટલી લખાપટ્ટી કરી, શિક્ષણ કચેરીનાં પગથિયાં ઘસ્યાં ! પણ હજી કોઈ ઉકેલ નથી આવ્યો !’
‘પણ બેટા, પી.એફ.ના પાંચ લાખ રૂપિયા તો આવ્યા એવા જ તારા હાથમાં મૂકી દીધા હતા !’
‘અરે, એ તો આ આલીશાન ડુપ્લેક્ષ ખરીદવામાં ક્યાંય ચટ થઈ ગયા !’
‘જો પરાશર, તારી કારકિર્દી ઘડવામાં મારાથી બનતું બધું જ હું કરી છૂટ્યો છું. તેં અને વિશાખાએ કિશોરાવસ્થા પહેલાં જ માતાની છાયા ગુમાવી હતી. તમને સાવકી માનું સાલ ન નડે એટલે મેં સ્વૈચ્છિક રીતે જ પુનર્લગ્ન ન કર્યું. તમને બંનેને ભણાવ્યાં-ગણાવ્યાં, તમારાં ધામધૂમથી લગ્ન કર્યાં. સરસ મજાનું બે રૂમ રસોડાનું ટેનામેન્ટ લીધું. અત્યારે સારો કહી શકાય એવો પાંચ આંકડાનો તારો પગાર છે. ઝંખના પણ ખૂબ સારું કમાય છે…!’
‘એ બધું તો ઠીક છે, પપ્પા…..’ અત્યારે સુધી મૌન રહી પિતા-પુત્રનો સંવાદ સાંભળતી ઝંખનાએ વાતમાં ઝુકાવ્યું !…. ‘પણ પરાશર કેટલું કામ કરે છે એ તો જુઓ ! ભાડૂતી ટેક્સીની જેમ એક ઑફિસથી બીજી ઑફિસની હડિયાપટ્ટી, ટેન્ડર પાસ કરાવવાની દોડધામ, ડીલ ફાઈનલ કરવી, સામી પાર્ટીને કન્વિન્સ કરવી….’
‘બેટા ઝંખના, આસિસ્ટન્ટ એડ્મિનિસ્ટ્રેટરની જવાબદારીભરી હાઈ પોસ્ટના અધિકારીએ આવું બધું તો કરવું જ પડે ને !’
‘વેલ પપ્પા, હજી તમે એકદમ સ્વસ્થ અને તંદુરસ્ત છો’ પરાશરે સંવાદ આગળ ચલાવતાં કહ્યું, ‘ચાર-પાંચ ટ્યુશન કરો તો શો વાંધો છે ! તમે કહો તો મારા સર્કલમાં વાત મૂકી જોઉં ! અરે, સસ્તા પગારવાળા શિક્ષકો ધરાવતી કેટલીય નોન-ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોમાં મારી ઓળખાણ છે, આપ કહો તો…..!’
‘બેટા પરાશર, હું શિક્ષક હતો ત્યારેય ટ્યૂશન કરતો ન હતો અને ઓછું વેતન આપી શિક્ષકોનું શોષણ કરતી સંસ્થામાં કામ કરવામાં હું મારું અપમાન સમજું છું. આ બધું મારા સિદ્ધાંતની વિરુદ્ધ છે !’
‘એક્સકયુઝ મી પપ્પા !’ પરાશરના સ્વરમાં સહેજ રુક્ષતા આવી. ‘આવી કારમી મોંઘવારીમાં પૈસા હાથમાંથી ક્યાં સરી જાય છે. એ જ ખબર નથી પડતી. આવકના પ્રમાણમાં ખર્ચાય કેવા ગંજાવર છે ! પરિસ્થિતિને અનુકૂળ થવા સિદ્ધાંતમાં થોડી બાંધછોડ કરવામાં શો વાંધો છે !’
‘સૉરી, મારાથી એ હરગિજ નહિ બને ! તમને ભારે પડતો હોઉં તો કહી દેજો ! હું મારો પ્રબંધ કરી લઈશ !’ મક્કમતાપૂર્વક પોતાનો નિર્ણય જણાવી મન્મથરાય મહેતા એટલે કે – એમના સમયના વિદ્યાર્થીઓમાં અતિ પ્રિય થઈ પડેલા મહેતા સાહેબ ખુરશીમાંથી ઊભા થઈ ગયા અને યુવાનને શરમાવે એવા તરવરાટથી ગૌરવભરી ચાલે ઘરની બહાર સડસડાટ નીકળી ગયા. પરાશર અને ઝંખના ફાટી આંખે એમને જોઈ રહ્યાં.
અત્યંત સાદગીથી કાલયાપન કરતા આ નિવૃત શિક્ષક પોતાના પુત્ર અને પુત્રવધૂને જરાય ભારે ન પડાય એ કાજે ખૂબ સતર્કતા દાખવતા. અર્થોપાર્જન કરવા તેઓ ખરે જ પ્રયત્નશીલ હતા પણ પોતાના સ્વતંત્ર સ્વભાવને કારણે સ્વમાનના ભોગે કામ કરતાં મન પાછું પડતું હતું. મની માઈન્ડેડ પુત્રને તેઓ ક્યાંય આડા આવતા ન હતા. છતાં ઘરમાં એમની ઉપસ્થિતિને કારણે પતિ-પત્નીને સતત લાગ્યા કરતું હતું કે એમની સ્વતંત્રતા પર તરાપ મરાઈ રહી છે. આમ તો ગમે તેવા બાદશાહી ઠાઠથી રહે તોય એમને વાંધો ન આવે એવી માતબર આવક હતી. દસ વર્ષના પુત્ર તપનને દાદાની વત્સલ વિદ્વત્તાનો લાભ અપાવવાને બદલે તેઓએ એને પંચગીનીની મોંઘીદાટ હૉસ્ટેલ-સ્કૂલમાં મૂક્યો હતો. પુત્રની અશ્રુભીની કાકલૂદી અને પિતાની વ્યવહારુ સમજાવટથી ઉપરવટ જઈ પતિ-પત્નીએ આ સહિયારો નિર્ણય માત્ર ‘સ્ટેટસ-સિમ્બોલ’ ખાતર જ લીધો હતો. દાદાજી અને તપન વચ્ચે અપ્રતિમ આત્મીયતા હતી. ખૂબ જતનથી મહેતા સાહેબ તપનને માર્ગદર્શન આપતા હતા અને એ કારણે તપનનો પ્રોગ્રેસ ગ્રાફ ઉત્તરોત્તર ઊંચે જઈ રહ્યો હતો.
કારકિર્દીના પ્રારંભે પોતાના આદર્શો અને સિદ્ધાંતોને ખાતર મહેતા સાહેબને ત્રણ સ્કૂલ બદલવી પડી હતી. એમની પ્રમાણિકતા અને સન્નિષ્ઠા સામે કોઈ આંગળી ન ચીંધી શકતું. પણ જ્યાં અન્યાય, ભષ્ટાચાર કે શોષણની ગંધ માત્ર આવે કે તરત રાજીનામું ધરી દેતા. શહેરના અત્યંત નામાર્જિત ટ્રસ્ટે એમનું હીર પારખ્યું અને પોતાની શાળામાં એમને નિયુક્ત કર્યા. અહીં એમને પોતાના આદર્શોને સાકાર કરવા મોકળું મેદાન મળ્યું. એમણે ભારે ચાહના મેળવી. હા, મૅનેજમેન્ટની પુનરાવર્તિત વિનવણીઓ છતાં પ્રિન્સિપાલ ન થયા તે ન જ થયા. ત્યાર પછી છેક નિવૃત્ત થયા ત્યાં સુધી આ જ શાળામાં રહ્યા. નિવૃત્તિ વેળા એમના પ્રિન્સિપાલ અને મૅનેજમેન્ટે એમને શાળામાં ચાલુ રહેવા ખૂબ સમજાવ્યા : ‘મહેતા સાહેબ, શાળાને આપની ખૂબ જરૂર છે. પહેલાં જેટલું વેતન તો નહિ આપી શકાય, પરંતુ આપનો માન-મરતબો પૂરેપૂરો જળવાશે.’ પરંતુ ‘નિવૃત્તિ પછી મને મળનારી રકમ મારા જીવન યાપન માટે પર્યાપ્ત છે’ કહીને નમ્રતાપૂર્વક એમણે ના પાડી. પણ હજી સુધી નિવૃત્તિ પછી મળનારી રકમ મળી ન હતી. શિક્ષણ ખાતાના લાંચ-રુશવતખોર અમલદારોના મતે પાછલી શાળાઓએ એમની સર્વિસ બુકમાં પૂરતી વિગતો દર્શાવી ન હતી એટલે પેન્શનનો પ્રશ્ન ટલ્લે ચડ્યો હતો. મહેતા સાહેબ એમની મેલી મથરાવટી અને ખંધાઈ પામી ગયા હતા. એમણે તેઓ સામે જરાય ન ઝૂકવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. હા, પત્રાચાર અને ઑફિસોના ધરમધક્કા ચાલુ જ રાખ્યા. પોતાના સિદ્ધાંતોની પરિધિમાં રહીને જ આ પ્રશ્નનું તેઓ નિરાકરણ ઈચ્છતા હતા.
આજે પુત્ર-પુત્રવધૂ સાથે થયેલા સંવાદથી મહેતા સાહેબ વ્યથિત અને વિચલિત થઈ ગયા હતા. એ પછીના વીસેક દિવસ ઘરમાં ભારેલા અગ્નિ જેવી પરિસ્થિતિ હતી. એક દિવસ રાત્રિ ભોજન બાદ મહેતા સાહેબે અચાનક ધડાકો કર્યો, ‘પરાશર, આવતી કાલથી હું પણ આપણા તપનની જેમ હૉસ્ટેલ-સ્કૂલમાં રહેવા જાઉં છું !’
‘હેં….એ…..એ ! શું ઉં ઉં !’ પરાશર અને ઝંખના વિસ્મિત થઈ એક સાથે બોલી ઊઠ્યાં. એમને કાન દગો દેતા લાગ્યા. એમના આશ્ચર્યની અવધિ ન હતી. પરાશરે સંયમિત સ્વરે ફરી પૂછ્યું, ‘પપ્પા, શું કહ્યું તમે !’
‘એ જ જે તમે હમણાં સાંભળ્યું !’ મહેતા સાહેબ સ્વસ્થતાપૂર્વક બોલ્યા : ‘મારા ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થી મૃગેશ દેસાઈ સાથે આજે મૉર્નિંગ વૉક દરમિયાન આકસ્મિક મુલાકાત થઈ ગઈ. મોટો ઉદ્યોગપતિ હોવા ઉપરાંત એ સમાજસેવક પણ છે.’ પરાશરે આ નામ સાંભળ્યું હતું. એણે હકારમાં મસ્તક હલાવ્યું, ‘વિદ્યોત્તેજક જ્ઞાનમંદિર નામની એક સંસ્થા એણે શરૂ કરી છે. હૉસ્ટેલ અને સ્કૂલ બંને સાથે સાથે છે. એણે મને પોતાની સંસ્થામાં સેવા આપવા આગ્રહભરી વિનંતી કરી છે. મેં એને હા પાડી છે. સંસ્થા આપણા ઘરથી વીસેક કિલોમીટર છેટી છે એટલે મારે ત્યાં જ રહેવું પડશે. હૉસ્ટેલના રેક્ટર તરીકે કામ કરવાનું છે. શરૂઆતના ત્રણ તાસ શિક્ષણકાર્ય કરવાનું છે. ભોજન અને આવાસની સુવિધા સાથે યોગ્ય વેતન પણ એ આપવાનો છે.’
પરાશર અને ઝંખનાનું આશ્ચર્ય શમ્યું ન હતું ત્યાં તેઓ પુન: વદ્યા : ‘હમણાં ખપ પૂરતો સામાન લઈ જઈશ. સવારે મૃગેશ કાર લઈને મને લેવા આવશે !’
‘પણ પપ્પા ! અમે તમને જવાનું……’
પરેશની વાત કાપતાં મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘હવે બીજી વાતને કોઈ અવકાશ નથી. હું મારા રૂમમાં જાઉં છું. કાલ માટે થોડી તૈયારી તો કરવી પડશે ને ! ગુડ નાઈટ !’ પતિ-પત્નીમાંથી કોઈ પણ એમના ગૂડ નાઈટનો પ્રતિસાદ આપવાની હિંમત દાખવી શક્યું નહિ.
સવારે મૃગેશ દેસાઈ સમયસર હાજર થઈ ગયા. સર-સામાન ડીકીમાં મુકાઈ ગયો. મહેતા સાહેબે પાછળની સીટ પર બેસી બારીનો કાચ નીચે કર્યો. પુત્રના આલીશાન ભવન પર એક દષ્ટિ કરી. પુત્ર-પુત્રવધૂ સાથે ‘આવજો’ની ઔપચારિક આપ-લે થઈ. મૃગેશે કાર સ્ટાર્ટ કરી. મહેતા સાહેબ બારીનો કાચ બંધ કરવા જતા હતા ત્યાં જ એમને કંઈ યાદ આવ્યું હોય એમ એમણે કાર થોભાવી. પીઠ ફેરવી ઘરમાં જતાં પરાશર અને ઝંખનાને સાદ કરી રોક્યાં. બંનેને પાસે બોલાવ્યાં. સહેજ ખચકાટ અને કચવાટ સાથે બંને પાસે આવ્યાં. ‘વાતમાં ને વાતમાં એક વાત તો રહી જ ગઈ !’ મહેતા સાહેબ મર્માળું સ્મિત કરતાં બોલ્યા. ‘મારા પેન્શનનો પ્રશ્ન ઊકલી ગયો છે. એરિયર્સનો ચેક વ્યાજ સાથે મળી ગયો છે અને મારા ખાતામાં જમા થઈ ગયો છે !’ બંને ચિત્રસ્થ થઈ સાંભળી રહ્યાં હતાં. મહેતા સાહેબે ગજવામાંથી એક કવર કાઢી પરાશર તરફ લંબાવ્યું, ‘લે, મેં તારા નામનો ત્રણ લાખનો ચેક લખીને તૈયાર જ રાખ્યો છે. બૅન્ક ખૂલતાં જ વટાવી લેજે. તમને થોડો ટેકો રહેને !’ પરાશર આભારવચનો ઉચ્ચારે એ પહેલાં જ મહેતા સાહેબે મૃગેશને એનો ખભો દાબી કાર હંકારવાનો સંકેત કર્યો… ને ‘ગૂડ બાય !’ કહી બારીનો કાચ ચડાવી દીધો. બંને કિંકર્તવ્યમૂઢ થઈ વહી જતી કારને નિહાળી રહ્યાં. બેમાંથી એકેયમાં ક્ષમાયાચના કરવાના હોશ ન હતા.
…બે વર્ષ પછી ઉનાળુ વેકેશન દરમિયાન મહેતા સાહેબ હૉસ્ટેલ-સ્કૂલમાં પ્રવેશ મેળવવા ઈચ્છુક વિદ્યાર્થીઓના પ્રોગ્રેસ કાર્ડઝ ચકાસી રહ્યા હતા. હા, એમની કાર્ય-પ્રણાલીથી પ્રભાવિત થઈ મૃગેશ દેસાઈએ એમને આવી વધારાની અનેક કામગીરીઓ સોંપી હતી. હવે તેઓ માત્ર રેક્ટર ન હતા. એમના આગમન બાદ સંસ્થાની પ્રતિષ્ઠા અનેકગણી વધી હતી.
કલાર્ક જેનું નામ ઉચ્ચારે એ વિદ્યાર્થી વાલી સાથે અંદર આવે. એનું પ્રોગ્રેસ કાર્ડ ચકાસવામાં આવે. વિદ્યાર્થી પ્રવેશને યોગ્ય છે કે નહિ તે તરત જણાવવામાં આવે. એક નામની ઘોષણાએ મહેતા સાહેબને ચોંકાવી દીધા. એમનું હૃદય થડકો ચૂકી ગયું. કલાર્ક મોટેથી બોલ્યો હતો, ‘તપન પરાશર મહેતા !’ એ ખુરશી પરથી ઊભા થઈ ગયા. તપને માતા-પિતા સાથે પ્રવેશ કર્યો. તપનને જોતાં જ તેઓ ભાવવિભોર થઈ ગયા. ‘ઓ હો ! તપન આટલો મોટો થઈ ગયો !’ એ મનોમન ગણગણ્યા. પૌત્રને હૃદય સરસો ચાંપવાની અદમ્ય ઈચ્છા થઈ. એ ઈચ્છાને અને આંખમાંથી વહેતાં હર્ષાશ્રુને એમણે માંડ રોક્યાં. સંયમિત થઈ એમણે ત્રણેયને ઔપચારિક આવકાર આપી બેસાડ્યા. ‘કેમ છો, કેમ’નો વિવેક પતે એ પહેલાં જ કલાર્ક તપનના પ્રોગ્રેસ કાર્ડમાંથી માર્કસ બોલવા લાગ્યો. જેમ જેમ માર્કસ બોલાતા ગયા તેમ તેમ મહેતા સાહેબનું હૃદય બેસતું ગયું. મન ચિત્કારી ઊઠ્યું. ‘ઓહ ! તપન અભ્યાસમાં આટલો બધો પાછળ પડી ગયો ! એમણે પરાશર અને ઝંખના તરફ વેધક દષ્ટિ કરી. બંનેની આંખમાં કાકલૂદી તરવરી રહી હતી. બાકીનાં ફોર્મ્સ કલેકટ કરવાના બહાને કલાર્કને એમણે બહાર મોકલી દીધો. તપન હર્ષઘેલી આંખે દાદાજીને નિહાળી રહ્યો હતો. એ એમની ગોદમાં લપાવા થનગની રહ્યો હતો પણ સમગ્ર વાતાવરણમાં વ્યાપ્ત અગમ્ય ભાર એનું કિશોર મન પામી ગયું હતું. એ એમ ન કરી શક્યો. સ્વરમાં લાવી શકાય એટલી સ્વસ્થતા લાવી મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘સૉરી મિ. પરાશર મહેતા, આપનો સન ખૂબ વીક છે. અમારા રુલ્સ અને રેગ્યુલેશન પ્રમાણે એને અમારી સંસ્થામાં પ્રવેશ નહિ આપી શકાય !’
‘પણ પપ્પા, અમે આપ કહો એટલું ડોનેશન આપવા….’ એ વાક્ય પૂરું કરે એ પહેલાં જ મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘પ્લીઝ, ડોન્ટ ઈન્સિસ્ટ મી. યુ કેન ગો નાઉ.’ (મહેરબાની કરી મારા પર દબાણ ન કરશો. હવે તમે જઈ શકો છો.) એ દરમિયાન કલાર્ક પાછો આવી ગયો હતો. એમણે એના તરફ આંખથી ઈશારો કર્યો. કલાર્કે પ્રવેશ દ્વાર તરફ જોઈ યંત્રવત બૂમ પાડી, ‘નેક્સટ ! વિપુલ ચંદ્રકાન્ત શાહ !’ તપનને લઈને પરાશર અને ઝંખના નત મસ્તક થઈ બહાર નીકળી ગયાં.
એ પછીની એક એક ઘડી મહેતા સાહેબને એક સદી જેટલી લાંબી લાગી. જરાય ચેન પડતું ન હતું. તેઓ આકળવિકળ થઈ ગયા. સાંજે સાત વાગે પરાશર મહેતાનો ડોરબેલ રણક્યો. ડોર ખોલતાં જ નોકર રધુના ‘બાપુજી, તમે !’ ઉદગાર પરત્વે કાંઈ પણ પ્રતિભાવ દાખવ્યા સિવાય સોફા પર મ્લાન ચહેરે બેઠેલા તપન સામે ‘બેટા તપન !’ કહી ધસી ગયા. તપન પણ ‘દાદાજી !’ કહી ઊભો થઈ ગયો. ક્યાંય સુધી મહેતા સાહેબે અશ્રુભીની આંખે પૌત્રને છાતી સાથે ભીંસી રાખ્યો. દાદા-પૌત્રનું આ મિલન પરાશર અને ઝંખનાને હલબલાવી ગયું. એમને એ સત્ય સમજાઈ ચૂક્યું હતું કે દાદાજીથી અળગો કરીને હાથે કરીને એમણે પુત્રની કારકિર્દી રોળી નાખી હતી. વિવશ થઈ તેઓ પંચગીનીથી એને પાછો લાવ્યાં હતાં. બંને મહેતા સાહેબના ચરણોમાં ‘પપ્પા !’ ના ઉદગાર સાથે ઝૂકી ગયાં. પશ્ચાત્તાપના આંસુ એમના ગાલ ભીંજવી રહ્યાં હતાં. રઘુએ આપેલું પાણી પીને મહેતા સાહેબ સહેજ સ્વસ્થ થયા. ગળું ખંખેરી તેઓ બોલ્યા : ‘પરાશર, તું તારા સર્કલનો અને તારી ઊંચી પહોંચનો ઉપયોગ કરી તપનને કોઈ નોનગ્રાન્ટેડ કે ડોનેશનિયા સ્કૂલમાં હાલ પૂરતું એડમિશન અપાવી દે ! હું રોજ એને ટ્યૂશન આપીશ. જો એનો પ્રોગ્રેસ સંતોષકારક હશે તો આવતા વર્ષે અમારી સંસ્થા વિદ્યોત્તેજક જ્ઞાનમંદિરમાં એડમિશન મેળવવામાં એને ઝાઝી મુશ્કેલી નહિ પડે.’
પરાશર અને ઝંખના આજ્ઞાંકિત વિદ્યાર્થીઓની જેમ એમને સાંભળી રહ્યાં હતાં. પછી કોઈ ગંભીર વાત કરતા હોય એમ મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘પણ મારી એક શરત છે !’
‘શી શરત, પપ્પા !’ બંને ચોંકીને એકી સાથે બોલ્યાં અને એમની સામે મોં વકાસી જોઈ રહ્યાં. ઝંખનાથી ન રહેવાયું. કાકલૂદી કરતી હોય એમ એ બોલી, ‘પપ્પા, તમારી બધી શરતો અમને મંજૂર છે તમે કેવળ હુકમ કરો !’
‘હા, હા, પપ્પા !’ પરાશરે પણ સૂર પૂરાવ્યો.
‘……તો સાંભળો !’ મહેતા સાહેબ હળવેકથી પણ મક્કમપણે બોલ્યા, ‘તપનની ટ્યૂશન ફી પેટે એક પણ પૈસો નહિ લઉં !’ એમનો આ માર્મિક શબ્દપ્રહાર બંનેના હૈયા સોંસરવો ઊતરી ગયો. ‘હું ટ્યૂશનના પૈસા ન લઉં તો તમને થોડો ટેકો રહે ને !’ એમના આ વિધાનમાંથી અકથ્ય વેદના ટપકતી હતી, પણ તમાચો પડ્યો હોય એમ બંને તમતમી ઊઠ્યાં.
‘ટેકો રહે ને !’ શબ્દો અત્યંત શક્તિશાળી વિદ્યુત પ્રવાહની જેમ બંનેને આપાદ મસ્તક હચમચાવી ગયા. બિચારાં ! બોલે તો શું બોલે !….. તપનના મસ્તક પર દાદાજીનો વત્સલ કર ફરી રહ્યો હતો. એ ખરે જ અવર્ણનીય આનંદની પરિતૃપ્તિ અનુભવી રહ્યો હતો.
ઝાંઝવા થૈ જળ અહીંથી ત્યાં સુધી
અવાજ પરથી એની વય આશરે પચીસની આસપાસ ધારી શકાતી હતી. લાગી રહ્યું હતું કે એ યુવતી ખૂબ જ ભોળી, સંવદેનશીલ અને જગતની કુટિલતાથી જોજનો જેટલી દૂર હોવી જોઇએ. સાથે સાથે એનાં બોલવામાં જિંદગી જીવવાનો થનગનાટ અને કશુંક સારું કામ કરવાનો ઉત્સાહ પણ છલકાતો હતો. અવાજનું શાસ્ત્ર વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસનો વિષય છે, એ માત્ર કોરો ઘ્વનિ નથી, બોલનારના પૂરા વ્યક્તિત્વને પારખવા માટે એનું એકાદ વાક્ય પૂરતું છે.
ઝાંઝવા થૈ જળ અહીંથી ત્યાં સુધી,
ઝળહળે છે છળ અહીંથી ત્યાં સુધી
ટેલિફોનની ઘંટડી વાગે છે. બપોરના બારેક વાગ્યાનો સમય છે. હું દરદીને તપાસતો હતો અને એની બિમારી વિશે સાદી, સરળ ગુજરાતી ભાષામાં સમજ પાડી રહ્યો હતો ત્યાં ખલેલ ટપકી પડી. જો કે આવી ખલેલથી મને ગુસ્સો નથી આવતો, ટેલિફોન કરનારને એ દ્રશ્ય થોડું દેખાતું હોય છે કે સામેનો છેડો વ્યસ્ત છે કે નવરાશમાં છે! મેં રિસિવર ઉઠાવ્યું. સામેથી ટહુકા જેવો મીઠો અવાજ સંભળાયો.
‘સર, હું બહારગામથી બોલું છું. મારું નામ ડો. શ્યામા’
‘ગૂડ આફ્ટરનૂન, શ્યામા! ફરમાવો!
‘હું અહીંથી નગરપલિકાના દવાખાનામાં લેડી મેડિકલ ઓફિસર છું. તમારી સલાહ લેવા માટે અત્યારે ફોન કર્યો છે.’
‘નેવર માઇન્ડ. તમારી મૂંઝવણ જણાવો. મારી મતિ અનુસાર જે કહેવા જેવું લાગશે તે કહીશ.’ હું ટૂંકા-ટૂંકા ઉત્તરો આપી રહ્યો હતો. મારું સમગ્ર ઘ્યાન ડો. શ્યામાનાં અવાજને બારીકાઇથી સાંભળવામાં કેન્દ્રિત થયેલું હતું. અવાજ પરથી એની વય આશરે પચીસની આસપાસ ધારી શકાતી હતી.
લાગી રહ્યું હતું કે એ યુવતી ખૂબ જ ભોળી, સંવદેનશીલ અને જગતની કુટિલતાથી જોજનો જેટલી દૂર હોવી જોઇએ. સાથે સાથે એનાં બોલવામાં જિંદગી જીવવાનો થનગનાટ અને કશુંક સારું કામ કરવાનો ઉત્સાહ પણ છલકાતો હતો. અવાજનું શાસ્ત્ર વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસનો વિષય છે, એ માત્ર કોરો ઘ્વનિ નથી, બોલનારના પૂરા વ્યક્તિત્વને પારખવા માટે એનું એકાદ વાક્ય પૂરતું છે.
‘સર, અત્યારે મારી નામે એક સ્ત્રી ઊભેલી છે. મારી પેશન્ટ છે. એનું નામ મોંઘી છે. પણ એ ખૂબ જ ગરીબ છે, સર...’
‘હોઇ શકે. બોલો, તમારાં સોંઘા મોંઘીબે’નને શી તકલીફ છે?’
‘પ્રોબ્લેમ એ છે, સર, કે મોંઘી પ્રેગ્નન્ટ છે. એને પાંચમો મહિનો જઇ રહ્યો છે. અને પાંચ બાળકો તો એને ઓલરેડી છે જ. મેં એનું ચેક અપ કર્યું તો આ વખતે ટ્વીન્સ હોય એવું લાગે છે.’
‘આ વાત સાંભળીને મને આશ્ચર્ય નથી થતું, શ્યામા! તમારી મૂળ સમસ્યા હજુ તમે જણાવી નહીં.’
‘એ જ વાત ઉપર આવું છું. મોંઘીનો ચહેરો સૂજેલો લાગે છે, આંખો સફેદ ચૂનાથી ધોળેલી દિવાલ જેવી છે અને જીભ પણ ગુલાબીને બદલે સફેદ છે. મેં અમારી લેબમાં એનું હીમોગ્લોબિન કરાવ્યું તો એ માત્ર ચાર ગ્રામ ટકા જેટલું જ આવે છે.’
‘એ પણ સમજી શકાય તેવી બાબત છે. કંઇ વાંધો નથી. હજુ તમારા હાથમાં ત્રણ-ચાર માસ જેટલો સમય છે. એન આયર્ન આપો. કેલ્શીયમના ટીકડાઓ ગળાવો. દૂધ, શીંગ-ચણા, લીલાં શાકભાજીવાળો આહાર લેવાનું કહો.
સુવાવડ સુધીમાં એનું હીમોગ્લોબીન સાત-આઠ ગ્રામ-પ્રતિશત તો થઇ જ જશે. જરૂર જણાય તો એક કે બે બોટલ રક્તની ચડાવી દેજો!’ મેં પ્રસૂતિશાસ્ત્રના પૃષ્ઠો ઊઘાડી નાખ્યા.
‘સર, તમે મને તો બોલવા જ દેતા નથી. મોંઘીની મુસીબત સાવ જુદી જ છે. એને પૈસાની જરૂર છે. એ મારી પાસે દસેક હજાર રૂપિયા માગી રહી છે.’
ડો. શ્યામાની વાત સાંભળીને મને જબરો આંચકો લાગ્યો. હું તો ખાનગી મેટરનિટી હોમ ધરાવું છું. મારા દરદીઓ બહુ-બહુ તો ડિલીવરી કે ઓપરેશનમાં બિલમાં રાહતની માગણી કરતા હોય છે. પણ સરકારી કે નગરપાલિકાના દવાખાનાઓમાં તો સાવ મફતમાં સારવાર મળતી હોય છે. ત્યાં કોઇ દરદી ડોક્ટર પાસેથી દસ હજાર રૂપિયાની માગણી કરે એ મારા તો માનવામાં ન આવ્યું.
‘એને તમે પૂછ્યું ખરું કે દસ હજાર રૂપિયા એને શા માટે જોઇએ છે?’
‘હા, પૂછ્યું. એણે કહ્યું કે બાબો છે કે બેબી એ જાણવા માટે સોનોગ્રાફીની તપાસ કરાવવી છે!’
હું ભડકી ગયો, ‘મારી આગળ પ્રી-નટેલ સેક્સ ડિટર્મિનેશનની તો વાત પણ ન કાઢશો. કાયદાની નજરમાં એ અપરાધ છે.’
‘પણ તમે મોંઘીની હાલતનો તો જરા વિચાર કરો, સર! દરેક વખતે કાયદાને જ પકડી રાખવાનો? એને પાંચ-પાંચ દીકરીઓ છે, એનો પતિ દીકરાની ઝંખનામાં સો સુવાવડો સુધી મોંઘીનો છાલ છોડવાનો નથી.
જો આ જોડીયા બાળકો દીકરીઓ હશે તો મોંધી સાત છોકરીઓની મા બની જશે. વળી ભવિષ્યની સુવાવડ તો ઊભી જ રહેશે. એનાં કરતાં ગર્ભમાં જો દીકરીઓ હોય તો એ ભલે ને પડાવી નાખતી!’ ડો. શ્યામા એકીશ્વાસે બોલી ગઇ.
હું ટસનો મસ ન થયો, ‘જો, શ્યામા! હું તમને ઠપકો નહીં આપું. ‘સ્ત્રી જ સ્ત્રીની દુશ્મન છે’ એ વાક્યની યાદ પણ નહીં અપાવું. તમારી વાતમાં ચોક્કસ વજૂદ છે અટેલું પણ હું સ્વીકારું છું. પણ આ બધું સ્વીકાર્યા પછીયે મારો જવાબ એક જ છે: સેક્સ ડિટર્મિનેશનની વાત મારી આગળ ન કરવી. એ કાયદાની વિરુદ્ધનું કૃત્ય છે.’
‘ભલે. હું તમને બિનજરૂરી આગ્રહ કે દબાણ નહીં કરું, પરંતુ એક વિનંતી છે. હું મોંઘીને અમદાવાદ મોકલી આપું તો બીજા કોઇ ડોક્ટર દ્વારા એનું કામ કરાવી આપો ખરા?’
‘ના, એ પણ નહીં બને. જેમ આંગળી ચિંધવાનું પૂણ્ય હોય છે, તેમ આંગળી ચિંધવાનું પાપ પણ હોય છે જ. અને એક માહિતી આપું? તમારી મોંઘી ગમે તેટલા રૂપિયા લઇને આવે, પણ અમારા અમદાવાદમાં એક પણ ડોક્ટર આ ગેરકાયદેસર કામ કરવા તૈયાર નહીં થાય.
સરકાર આ બાબતમાં અત્યંત કડક થઇ ગઇ છે. હમણાં થોડાંક દિવસ પહેલાં જ અમારા મણિનગરમાં એક પાપી સોનોલોજિસ્ટને સ્ટીંગ ઓપરેશન દ્વારા રંગે હાથ ઝડપી લેવામાં આવ્યો છે. હવે તો એનું આવી બન્યું સમજો. માટે ગર્ભ પરીક્ષણની વાત તો કરશો જ નહીં.’
ડો . શ્યામા સમજુ હતાં. સમજદારને ઇશારો કાફી થઇ પડતો હોય છે. એમણે વાત ઉપર પૂર્ણવિરામ મૂકી દીધું. પણ મૂળભૂત રીતે એ ભલાં અને માયાળુ હોવાં જોઇએ. એમણે મોંઘીનું હિમોગ્લોબીન ઝડપથી વધે એ માટે સારા ખોરાક અને સારી દવાઓની ગોઠવણ કરી આપી.
ચાર-પાંચ દિવસ માંડ થયા હશે, ત્યાં ફરીથી ડો. શ્યામાનો ફોન આવ્યો, ‘સર, આપની પાસે થોડોક સમય છે? મારે ગંભીર ચર્ચા કરવી છે.’
‘ગંભીર?’ હું ચિંતામાં પડી ગયો, ‘એનીથિંગ સિરીઅસ એબાઉટ યુ?’
‘નો, સર! નથીંગ સિરીઅસ એબાઉટ મી, બટ સિરીઅસ ફોર અવર સોસાયટી, ફોર અવર નેશન એન્ડ મોર સો એબાઉટ અવર મેડિકલ ફ્રેટર્નિટી.’
‘મને જલદી જણાવો. તમારાં વાક્યોથી મારી ઉત્સુકતા વધતી જાય છે.’
‘સર, મેં તમને મોંઘી વિશે વાત કરી હતી ને? ધેટ પૂઅર એનીમિક વૂમન વિથ ટ્વીન પ્રેગ્નન્સી!’
‘હા, મને યાદ છે, પણ શું છે એનું?’
‘એણે સેક્સ ડિટર્મિનેશન ટેસ્ટ કરાવી લીધો!’
‘હેં? કોણે કરી આપ્યો?’ મારા અવાજમાં નર્યો આઘાત જ આઘાત હતો. જે સોનોલોજિસ્ટ ડોક્ટર મણિનગરમાં આ પાપકર્મ કરતાં રંગે હાથ પકડાઇ ગયા, એમના સ્ટીંગ ઓપરેશનની રજેરજ વિગત વિડીયોગ્રાફી સાથે અને એમના નામ-સરનામાં સાથે ટીવીની નેશનલ ચેનલ ઉપર પણ ટેલિકાસ્ટ કરી દેવામાં આવી છે.
તેમ છતાં એવો કયો ડોક્ટર છે જે દાનવ બનતાં શરમ નથી અનુભવતો?
ડો. શ્યામાએ ફોડ પાડ્યો, ‘સર, એ ડોક્ટર કોઇ ખાનગી પ્રેક્ટિશનર નથી, પણ ગવર્નમેન્ટ ઓફિસર છે.’
‘શું કહો છો? સરકારી ડોક્ટર ઊઠીને સરકારી કાયદો તોડે? વાડ પોતે ચીભડાં ગળે!’
‘હા, સર! એ ડોક્ટર હું જેમાં નોકરી કરું છું એ દવાખાનામાં ઉચ્ચ હોદ્દા ઉપર ફરજ બજાવે છે. આમ તો એ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના તબીબી ગણાય. એમનો પગાર સાંઇઠ હજાર રૂપિયા જેટલો છે. વધારામાં દવાખાનાનો ‘સ્ટોક’ ખરીદવાની તમામ સત્તા એમની પાસે છે.
વર્ષભરનું કરોડો રૂપિયાનું બજેટ હોય છે. બધાને ખબર છે કે સાહેબને એમાંથી કેટલી ‘બોફોર્સ’ની કમાણી મળી રહેતી હશે.’ ‘પણ એમણે આ જાતિ પરીક્ષણ કર્યું કઇ જગ્યાએ?’ ‘એમના ખાનગી નર્સિંગ હોમમાં.’
ડો. શ્યામા એક-એક વાક્ય દ્વારા મને વધુને વધુ આંચકો આપ્યે જતાં હતાં, ‘સર ગેરકાયદેસર પોતાનું નર્સિંગ હોમ પણ ચલાવે છે. ત્યાં સોનોગ્રાફી મશીન પણ છે. મોંઘી મારી પાસેથી સીધી એમની પાસે ગઇ. સાહેબે દસ હજાર ખંખેરી લીધા. સાહેબ ખુશ! મોંઘી પણ ખુશ!’ ‘મોંઘી ખુશનો મતલબ? એને રીપોર્ટ ‘હર-હર મહાદેવ’નો આવ્યો છે, એમ જ ને?’
‘ફિફટી-ફિફટી! મોંઘીનાં પેટમાં તો ટ્વીન્સ છે ને? એમાંથી એક ગર્ભની જાતિ ‘હર હર મહાદેવ’ છે અને બીજા ગર્ભની જાતિ ‘જય માતાજી’ છે.’ ડો . શ્યામાએ એ જ સાંકેતિક શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યો જેનો ખુલાસો પેલા સ્ટીંગ ઓપરેશન દ્વારા જાણવા મળ્યો હતો. હું વિષાદમાં ડૂબી ગયો.
હું જાણું છું કે સુપ્રીમ કોર્ટથી લઇને ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી અને આરોગ્ય મંત્રી આ વિષયમાં કેટલી હદે ચિંતિત છે! ત્યારે સરકારી ધારાધોરણ જેવો પગાર પાડતો મ્યુનિસિપલ ડોક્ટર કાયદાનું આ હદે ઉલ્લંઘન કરે?
‘સર, એક સવાલ પૂછું? આવું ને આવું આ દેશમાં ક્યાં સુધી ચાલતું રહેશે?’ શ્યામા મને પૂછી રહી હતી.
મેં ટૂંકો, ગમગીની ભર્યો ઉત્તર આપ્યો, ‘જ્યાં સુધી તમારી જાતિ કરતાં મારી જાતિનું પ્રભુત્વ વધારે રહેશે ત્યાં સુધી!’
ઝાંઝવા થૈ જળ અહીંથી ત્યાં સુધી,
ઝળહળે છે છળ અહીંથી ત્યાં સુધી
ટેલિફોનની ઘંટડી વાગે છે. બપોરના બારેક વાગ્યાનો સમય છે. હું દરદીને તપાસતો હતો અને એની બિમારી વિશે સાદી, સરળ ગુજરાતી ભાષામાં સમજ પાડી રહ્યો હતો ત્યાં ખલેલ ટપકી પડી. જો કે આવી ખલેલથી મને ગુસ્સો નથી આવતો, ટેલિફોન કરનારને એ દ્રશ્ય થોડું દેખાતું હોય છે કે સામેનો છેડો વ્યસ્ત છે કે નવરાશમાં છે! મેં રિસિવર ઉઠાવ્યું. સામેથી ટહુકા જેવો મીઠો અવાજ સંભળાયો.
‘સર, હું બહારગામથી બોલું છું. મારું નામ ડો. શ્યામા’
‘ગૂડ આફ્ટરનૂન, શ્યામા! ફરમાવો!
‘હું અહીંથી નગરપલિકાના દવાખાનામાં લેડી મેડિકલ ઓફિસર છું. તમારી સલાહ લેવા માટે અત્યારે ફોન કર્યો છે.’
‘નેવર માઇન્ડ. તમારી મૂંઝવણ જણાવો. મારી મતિ અનુસાર જે કહેવા જેવું લાગશે તે કહીશ.’ હું ટૂંકા-ટૂંકા ઉત્તરો આપી રહ્યો હતો. મારું સમગ્ર ઘ્યાન ડો. શ્યામાનાં અવાજને બારીકાઇથી સાંભળવામાં કેન્દ્રિત થયેલું હતું. અવાજ પરથી એની વય આશરે પચીસની આસપાસ ધારી શકાતી હતી.
લાગી રહ્યું હતું કે એ યુવતી ખૂબ જ ભોળી, સંવદેનશીલ અને જગતની કુટિલતાથી જોજનો જેટલી દૂર હોવી જોઇએ. સાથે સાથે એનાં બોલવામાં જિંદગી જીવવાનો થનગનાટ અને કશુંક સારું કામ કરવાનો ઉત્સાહ પણ છલકાતો હતો. અવાજનું શાસ્ત્ર વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસનો વિષય છે, એ માત્ર કોરો ઘ્વનિ નથી, બોલનારના પૂરા વ્યક્તિત્વને પારખવા માટે એનું એકાદ વાક્ય પૂરતું છે.
‘સર, અત્યારે મારી નામે એક સ્ત્રી ઊભેલી છે. મારી પેશન્ટ છે. એનું નામ મોંઘી છે. પણ એ ખૂબ જ ગરીબ છે, સર...’
‘હોઇ શકે. બોલો, તમારાં સોંઘા મોંઘીબે’નને શી તકલીફ છે?’
‘પ્રોબ્લેમ એ છે, સર, કે મોંઘી પ્રેગ્નન્ટ છે. એને પાંચમો મહિનો જઇ રહ્યો છે. અને પાંચ બાળકો તો એને ઓલરેડી છે જ. મેં એનું ચેક અપ કર્યું તો આ વખતે ટ્વીન્સ હોય એવું લાગે છે.’
‘આ વાત સાંભળીને મને આશ્ચર્ય નથી થતું, શ્યામા! તમારી મૂળ સમસ્યા હજુ તમે જણાવી નહીં.’
‘એ જ વાત ઉપર આવું છું. મોંઘીનો ચહેરો સૂજેલો લાગે છે, આંખો સફેદ ચૂનાથી ધોળેલી દિવાલ જેવી છે અને જીભ પણ ગુલાબીને બદલે સફેદ છે. મેં અમારી લેબમાં એનું હીમોગ્લોબિન કરાવ્યું તો એ માત્ર ચાર ગ્રામ ટકા જેટલું જ આવે છે.’
‘એ પણ સમજી શકાય તેવી બાબત છે. કંઇ વાંધો નથી. હજુ તમારા હાથમાં ત્રણ-ચાર માસ જેટલો સમય છે. એન આયર્ન આપો. કેલ્શીયમના ટીકડાઓ ગળાવો. દૂધ, શીંગ-ચણા, લીલાં શાકભાજીવાળો આહાર લેવાનું કહો.
સુવાવડ સુધીમાં એનું હીમોગ્લોબીન સાત-આઠ ગ્રામ-પ્રતિશત તો થઇ જ જશે. જરૂર જણાય તો એક કે બે બોટલ રક્તની ચડાવી દેજો!’ મેં પ્રસૂતિશાસ્ત્રના પૃષ્ઠો ઊઘાડી નાખ્યા.
‘સર, તમે મને તો બોલવા જ દેતા નથી. મોંઘીની મુસીબત સાવ જુદી જ છે. એને પૈસાની જરૂર છે. એ મારી પાસે દસેક હજાર રૂપિયા માગી રહી છે.’
ડો. શ્યામાની વાત સાંભળીને મને જબરો આંચકો લાગ્યો. હું તો ખાનગી મેટરનિટી હોમ ધરાવું છું. મારા દરદીઓ બહુ-બહુ તો ડિલીવરી કે ઓપરેશનમાં બિલમાં રાહતની માગણી કરતા હોય છે. પણ સરકારી કે નગરપાલિકાના દવાખાનાઓમાં તો સાવ મફતમાં સારવાર મળતી હોય છે. ત્યાં કોઇ દરદી ડોક્ટર પાસેથી દસ હજાર રૂપિયાની માગણી કરે એ મારા તો માનવામાં ન આવ્યું.
‘એને તમે પૂછ્યું ખરું કે દસ હજાર રૂપિયા એને શા માટે જોઇએ છે?’
‘હા, પૂછ્યું. એણે કહ્યું કે બાબો છે કે બેબી એ જાણવા માટે સોનોગ્રાફીની તપાસ કરાવવી છે!’
હું ભડકી ગયો, ‘મારી આગળ પ્રી-નટેલ સેક્સ ડિટર્મિનેશનની તો વાત પણ ન કાઢશો. કાયદાની નજરમાં એ અપરાધ છે.’
‘પણ તમે મોંઘીની હાલતનો તો જરા વિચાર કરો, સર! દરેક વખતે કાયદાને જ પકડી રાખવાનો? એને પાંચ-પાંચ દીકરીઓ છે, એનો પતિ દીકરાની ઝંખનામાં સો સુવાવડો સુધી મોંઘીનો છાલ છોડવાનો નથી.
જો આ જોડીયા બાળકો દીકરીઓ હશે તો મોંધી સાત છોકરીઓની મા બની જશે. વળી ભવિષ્યની સુવાવડ તો ઊભી જ રહેશે. એનાં કરતાં ગર્ભમાં જો દીકરીઓ હોય તો એ ભલે ને પડાવી નાખતી!’ ડો. શ્યામા એકીશ્વાસે બોલી ગઇ.
હું ટસનો મસ ન થયો, ‘જો, શ્યામા! હું તમને ઠપકો નહીં આપું. ‘સ્ત્રી જ સ્ત્રીની દુશ્મન છે’ એ વાક્યની યાદ પણ નહીં અપાવું. તમારી વાતમાં ચોક્કસ વજૂદ છે અટેલું પણ હું સ્વીકારું છું. પણ આ બધું સ્વીકાર્યા પછીયે મારો જવાબ એક જ છે: સેક્સ ડિટર્મિનેશનની વાત મારી આગળ ન કરવી. એ કાયદાની વિરુદ્ધનું કૃત્ય છે.’
‘ભલે. હું તમને બિનજરૂરી આગ્રહ કે દબાણ નહીં કરું, પરંતુ એક વિનંતી છે. હું મોંઘીને અમદાવાદ મોકલી આપું તો બીજા કોઇ ડોક્ટર દ્વારા એનું કામ કરાવી આપો ખરા?’
‘ના, એ પણ નહીં બને. જેમ આંગળી ચિંધવાનું પૂણ્ય હોય છે, તેમ આંગળી ચિંધવાનું પાપ પણ હોય છે જ. અને એક માહિતી આપું? તમારી મોંઘી ગમે તેટલા રૂપિયા લઇને આવે, પણ અમારા અમદાવાદમાં એક પણ ડોક્ટર આ ગેરકાયદેસર કામ કરવા તૈયાર નહીં થાય.
સરકાર આ બાબતમાં અત્યંત કડક થઇ ગઇ છે. હમણાં થોડાંક દિવસ પહેલાં જ અમારા મણિનગરમાં એક પાપી સોનોલોજિસ્ટને સ્ટીંગ ઓપરેશન દ્વારા રંગે હાથ ઝડપી લેવામાં આવ્યો છે. હવે તો એનું આવી બન્યું સમજો. માટે ગર્ભ પરીક્ષણની વાત તો કરશો જ નહીં.’
ડો . શ્યામા સમજુ હતાં. સમજદારને ઇશારો કાફી થઇ પડતો હોય છે. એમણે વાત ઉપર પૂર્ણવિરામ મૂકી દીધું. પણ મૂળભૂત રીતે એ ભલાં અને માયાળુ હોવાં જોઇએ. એમણે મોંઘીનું હિમોગ્લોબીન ઝડપથી વધે એ માટે સારા ખોરાક અને સારી દવાઓની ગોઠવણ કરી આપી.
ચાર-પાંચ દિવસ માંડ થયા હશે, ત્યાં ફરીથી ડો. શ્યામાનો ફોન આવ્યો, ‘સર, આપની પાસે થોડોક સમય છે? મારે ગંભીર ચર્ચા કરવી છે.’
‘ગંભીર?’ હું ચિંતામાં પડી ગયો, ‘એનીથિંગ સિરીઅસ એબાઉટ યુ?’
‘નો, સર! નથીંગ સિરીઅસ એબાઉટ મી, બટ સિરીઅસ ફોર અવર સોસાયટી, ફોર અવર નેશન એન્ડ મોર સો એબાઉટ અવર મેડિકલ ફ્રેટર્નિટી.’
‘મને જલદી જણાવો. તમારાં વાક્યોથી મારી ઉત્સુકતા વધતી જાય છે.’
‘સર, મેં તમને મોંઘી વિશે વાત કરી હતી ને? ધેટ પૂઅર એનીમિક વૂમન વિથ ટ્વીન પ્રેગ્નન્સી!’
‘હા, મને યાદ છે, પણ શું છે એનું?’
‘એણે સેક્સ ડિટર્મિનેશન ટેસ્ટ કરાવી લીધો!’
‘હેં? કોણે કરી આપ્યો?’ મારા અવાજમાં નર્યો આઘાત જ આઘાત હતો. જે સોનોલોજિસ્ટ ડોક્ટર મણિનગરમાં આ પાપકર્મ કરતાં રંગે હાથ પકડાઇ ગયા, એમના સ્ટીંગ ઓપરેશનની રજેરજ વિગત વિડીયોગ્રાફી સાથે અને એમના નામ-સરનામાં સાથે ટીવીની નેશનલ ચેનલ ઉપર પણ ટેલિકાસ્ટ કરી દેવામાં આવી છે.
તેમ છતાં એવો કયો ડોક્ટર છે જે દાનવ બનતાં શરમ નથી અનુભવતો?
ડો. શ્યામાએ ફોડ પાડ્યો, ‘સર, એ ડોક્ટર કોઇ ખાનગી પ્રેક્ટિશનર નથી, પણ ગવર્નમેન્ટ ઓફિસર છે.’
‘શું કહો છો? સરકારી ડોક્ટર ઊઠીને સરકારી કાયદો તોડે? વાડ પોતે ચીભડાં ગળે!’
‘હા, સર! એ ડોક્ટર હું જેમાં નોકરી કરું છું એ દવાખાનામાં ઉચ્ચ હોદ્દા ઉપર ફરજ બજાવે છે. આમ તો એ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના તબીબી ગણાય. એમનો પગાર સાંઇઠ હજાર રૂપિયા જેટલો છે. વધારામાં દવાખાનાનો ‘સ્ટોક’ ખરીદવાની તમામ સત્તા એમની પાસે છે.
વર્ષભરનું કરોડો રૂપિયાનું બજેટ હોય છે. બધાને ખબર છે કે સાહેબને એમાંથી કેટલી ‘બોફોર્સ’ની કમાણી મળી રહેતી હશે.’ ‘પણ એમણે આ જાતિ પરીક્ષણ કર્યું કઇ જગ્યાએ?’ ‘એમના ખાનગી નર્સિંગ હોમમાં.’
ડો. શ્યામા એક-એક વાક્ય દ્વારા મને વધુને વધુ આંચકો આપ્યે જતાં હતાં, ‘સર ગેરકાયદેસર પોતાનું નર્સિંગ હોમ પણ ચલાવે છે. ત્યાં સોનોગ્રાફી મશીન પણ છે. મોંઘી મારી પાસેથી સીધી એમની પાસે ગઇ. સાહેબે દસ હજાર ખંખેરી લીધા. સાહેબ ખુશ! મોંઘી પણ ખુશ!’ ‘મોંઘી ખુશનો મતલબ? એને રીપોર્ટ ‘હર-હર મહાદેવ’નો આવ્યો છે, એમ જ ને?’
‘ફિફટી-ફિફટી! મોંઘીનાં પેટમાં તો ટ્વીન્સ છે ને? એમાંથી એક ગર્ભની જાતિ ‘હર હર મહાદેવ’ છે અને બીજા ગર્ભની જાતિ ‘જય માતાજી’ છે.’ ડો . શ્યામાએ એ જ સાંકેતિક શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યો જેનો ખુલાસો પેલા સ્ટીંગ ઓપરેશન દ્વારા જાણવા મળ્યો હતો. હું વિષાદમાં ડૂબી ગયો.
હું જાણું છું કે સુપ્રીમ કોર્ટથી લઇને ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી અને આરોગ્ય મંત્રી આ વિષયમાં કેટલી હદે ચિંતિત છે! ત્યારે સરકારી ધારાધોરણ જેવો પગાર પાડતો મ્યુનિસિપલ ડોક્ટર કાયદાનું આ હદે ઉલ્લંઘન કરે?
‘સર, એક સવાલ પૂછું? આવું ને આવું આ દેશમાં ક્યાં સુધી ચાલતું રહેશે?’ શ્યામા મને પૂછી રહી હતી.
મેં ટૂંકો, ગમગીની ભર્યો ઉત્તર આપ્યો, ‘જ્યાં સુધી તમારી જાતિ કરતાં મારી જાતિનું પ્રભુત્વ વધારે રહેશે ત્યાં સુધી!’
Subscribe to:
Posts (Atom)