પણ હવે….

અહીં, બહેન અહીં…. અહીં….આંગળી રાખી છે ત્યાં જ…..’ એકાઉન્ટન્ટે એકના કાઉન્ટરફોલિયા ઉપરથી આંગળી હટાવી લેતા કહ્યું : ‘એક ત્યાં, અને એક આ રિસિપ્ટમાં….’
‘સાધના વિનોદકુમાર દેસાઈ’ની સહી થઈ ગઈ અને તેંતાલીશ હજાર બસ્સો ને પાંસઠ રૂપિયાનો ચેક એકાઉન્ટન્ટે સાધનાને આપતા કહ્યું : ‘અમારા જોગું ગમે તે કામ હોય તો ગમે ત્યારે બેધડક કહેજો બહેન !’ એકાઉન્ટન્ટ ચૌધરીની આંખોમાં ભીનાશ છવાઈ વળી. અને સ્વરમાં ભાવુકતા : ‘દેસાઈભાઈ સાથે તો… સત્તર સત્તર વરસનો સંબંધ ! હું અહીં હાજર થયેલો ત્યારે મેં પહેલવહેલી કોઈની ચા પીધી હોય તો…. સાચું કહું ?… બસ, દેસાઈભાઈની ! એમણે જ મને…. મારો હાથ પકડીને આ જુઓ સામે દેખાય છે ને એ વડલાવાળી અબ્બાસની હોટલે ચા પીવા લઈ ગયેલા. એ પછી આ ગામમાં મારા માટે દોડાદોડી કરીને મને ઘર ભાડે અપાવવામાં પણ દેસાઈભાઈ જ. બીલ ક્યારે વાઉચર બને એ પણ મને એમને જ શીખડાવ્યું. આ અજાણ્યા ગામમાં મને તો કોણ ઓળખે ? પણ મારી પીન્કીને ફાલસીપારમ થઈ ગયેલો ને સિરિયસ હતી તો, આખી રાત ખડેપગે ઊભા રહ્યા હોય તો એ ખૂદ દેસાઈ ભાઈ જ. એટલું જ નહીં, મારી ના વચ્ચે સવારે ઘરે જવા નીકળ્યા ત્યારે મારા ખિસ્સામાં પાંચ હજારનું બંડલ નાખતા ગયા અને દર અડધી અડધી કલાકે દવાખાનાના ફોન ઉપર ફોન કરીને પીન્કીની તબિયતના સમાચાર પૂછતા રહ્યા. બાકી હું ને મારી પત્ની તો ડઘાઈ ગયેલા કે અમદાવાદ સિવિલ હોસ્પિટલ ક્યારે પહોંચાશે ? તો પણ દેસાઈભાઈએ દવાખાના નીચે એમ્બેસેડર તૈયાર જ રાખેલી. પણ એમની દુઆ ફળી’ને બીજે દિવસે સાંજ સુધીમાં તો મારી પીન્કી હસતી રમતી થઈ ગઈ હતી ! અને હા બહેન…. આ ચોમાસુ આવે ત્યારે દેસાઈભાઈ અવશ્ય યાદ આવે, એ હોય તો તરત ગોટા મંગાવે….. ગરમાગરમ ગોટા ચટણીની જ્યાફતો ઊડે. હવે તો વરસાદ આવશે ત્યારે આવશે ફક્ત તેમની યાદ…. આમ દગો દઈ જશે એ અમનેય ખબર નહોતી હોં કે બહેન…..’

સાધનાની આંખો પણ ભરાઈ આવી. કેમ ? મન, મગજને પૂછી રહ્યું : વીતી ગયેલાં સુખની યાદથી કે પછી આવનારા ભવિષ્યના ડરથી ? કે પછી, અહીં, આ બધાં જ…..હા, આ બધાં જ એમની સાથે પંદર પંદર સત્તર સત્તર વર્ષથી નોકરી કરતા આવેલા સહકર્મચારીઓના ચહેરા જોવાથી ? તેમના હૃદયની વાતોની અભિવ્યક્તિથી ! કે તેમની લાગણીથી ? દેસાઈ સાથેનાં આત્મિયતાભર્યા સંબંધોથી ભરી ભરી વાતો સાંભળવાથી ?

સાધનાથી અવશ્યપણે સામેની લાઈનની ત્રીજી ખુરશી તરફ જોવાઈ ગયું. અવશ્યપણે જ ? ના, એ ત્યાં બેસતા. એ બેસતા ત્યારે આખા રૂમમાં રોનક છવાઈ જતી. એમની હાજરી માત્ર ઑફિસમાં જીવંતતા લાવી દેતી હતી. પોતે એની રૂબરૂ સાક્ષી હતી. ઘરે બેસવા આવનાર એમના સાથી કર્મચારી કહેતા : ‘દેસાઈભાઈ તો હીરો છે હીરો. માહિતી, પ્રોગ્રેસ રીપોર્ટ, થ્રી મંથલી બજેટ, પ્રોજેકટની સ્પીલઓવર જવાબદારી, કોઈ પ્રોબ્લેમ કે ગૂંચવાડો… દેસાઈભાઈ એકલે હાથે આ બધા પ્રશ્નોનું ફિંડલું વાળી દે એવો મરદ ! કન્સલ્ટ કલાર્ક ક્યાંક મુંઝાતો હોય, આંકડાનો છેડો ન મળતો હોય, માહિતીના મોહપાશમાં બંધાયો હોય તો દેસાઈ એનું બાવડું પકડીને ઊભો કરે : ‘ચલ દોસ્ત, લેટ લીવ ઈટ કરી નાખું. એને તું છોડી દે. મને બધું સોંપી દે. હમણાં જ બધું અચ્યુતમ કેશવમ…. કરી નાખું. હું પારકો છું ? અરે, જરાક મને કહેતો હોય તો ? મનમાં ને મનમાં શું કામ મુંઝાઈને મરો છો ? આ દેસાઈ બેઠો છે હજી…..’

પણ હવે દેસાઈ બેઠા નથી ! ત્યાં કોઈ નવો માણસ હાજર થયો છે. એ ન હોત તો દેસાઈ ત્યાં બેઠો હોત. સાધનાએ દષ્ટિને વાળી લીધી. એમની જગ્યા ઉપર કોઈ અન્ય વ્યક્તિ બેઠી છે એ સાધનાથી જોઈ ન શકાયું. ભીતરમાં ધમસાણ ઉઠ્યું. જો કે એને તો ક્યાં ખુરશી, ટેબલ કે હોદ્દાની મમતા હતી જ ? વાતવાતમાં એ કહેતા : ‘ખુરશીનો મોહ કદી ન રાખવો. ખુરશી કોઈની થઈ નથી ને થાવાની પણ નથી…’ એમનો જૂનિયર કારકૂન કે કર્મચારી ક્યારેક એમની ખુરશી પર બેઠો હોય ને દેસાઈ બહારથી આવે, ત્યારે પેલો માન જાળવવા ઊભો થઈ જાય તો વિનોદ દેસાઈ એનો કૉલર પકડીને પાછો બેસાડી દે : ‘ચલ બે છોરા બૈઠ જા કુર્સી પર… અરે બૈઠ ના…’
‘અરે પણ તમે… ઊભા રહોને હું બેસું ? બેડમેનર્સ…’
‘મને માન આપો એની કરતા તમારા માવતરને આપજો તો મને વધારે ખુશી થશે.’ અને દેસાઈની આંખો ભીની બની જતી. આવો ભડભાદર ગમે ત્યારે મા-બાપની વાતો થતી હોય ત્યારે રડી પડતો. બી ફ્રેન્કલી. એની આંખમાં ધરાઈ ધરાઈને આંસુ આવતા. લગ્ન થયા એને બાવીસ વર્ષ થવા આવ્યા છતાંય સાધના આ રહસ્યને પકડી શકી નહોતી.

લગ્નના થોડાંક દિવસો જ વીતેલા. ને લગ્ન પછી તરત જ માઉન્ટ આબુ ફરવા ગયેલા. આ સાતમી કે આઠમી રાત હતી, સહજીવનની ! સગાઈ તો ખાસ્સી બે વર્ષ સુધી ચાલેલી. પણ એ દરમિયાન એમનો જોશ, જુસ્સો, ખમીર અને જાનફેસાની તો સાધનાએ પહેલી જ મુલાકાતમાં અનુભવી લીધેલું. પણ એ રાતે…એ રાતે કાંઈ બન્યું નહોતું અને કાંઈ થયું પણ નહોતું. એકાએક તેઓ ‘રાજસ્થાન પત્રિકા’ નામનું છાપું વાંચતા વાંચતા રડી પડેલા.
‘અરે પણ તમે…..’ સાધના ગભરાઈ ઉઠેલી : ‘વોટ હેપન્ડ દેસાઈ…..?’ એ કશું બોલવા તૈયાર થયા નહોતા. હિબકા શમી ગયેલા. સાધનાને લાગેલું કોઈને કોઈ, ક્યાંક ને ક્યાંક પણ એવી ગેબી રગ હતી જે મા-બાપ વિશેના સંદર્ભે એમને વિવશ કરી દેતી….

‘લ્યો બહેન ચા પીઓ….’
દેસાઈના જ હાથ નીચે તૈયાર થયેલો રાજુ આસરાણા, સાધનાને ચા નો કપ અંબાવતો હતો…. ‘ચા પીઓ બહેન…’ સાધનાએ ઈન્કાર કર્યો તો સહુ કોઈ લાગણીથી કહી રહ્યા :
‘ચા તો પીવી જ પડશે બહેન…..’ પણે થી ચૌધરીએ કહ્યું : ‘તમે સાચ્ચુ નહીં માનો પણ દેસાઈભાઈનું એક સૂત્ર એ પણ હતું કે, કામની શરૂઆત ચા પાણીથી કરો. અરે, તમારી ઑફિસમાં જાણીતા તો આવે પણ કોઈ અજાણ્યો માણસ કે અરજદાર આવ્યો હોય તોય એને ચા પીવડાવ્યા વગર પાછો ન જવા દેતા. તમને ખબર છે બહેન ? એમની ચા ની નામાની ડાયરીમાં દર મહીને પાંચસોથી સાતસોનો આંકડો આવતો.’
સાધનાને આ બધી વાતો સાંભળતા સાંભળતા અનહદનું સુખ ઊપજતું હતું. એ મનમાં ને મનમાં વિચારી રહી : ‘બસ,… રોજ આમ જ પોતે ઑફિસે આવીને બેસે…. બેઠી જ રહે…. અને પોતાના સ્વર્ગસ્થ પતિની, એમના મોજીલા સ્વભાવની એમની દિલેરીની વાતો સાંભળતી જ રહે, સાંભળતી જ રહે…….

આ ઑફિસ સાથેનું એટેચમેન્ટ પણ બાવીસ વરસથી હતું ને ! નવી નવી પરણીને અહીં આ શહેરમાં આવી. હુત્તો-હુત્તી બે જણ. નવું નવું ઘર શણગારવાનું હતું. બધું ગોઠવવાનું હતું… પણ એ તો ફક્ત અઠવાડિયામાં જ ગોઠવાઈ ગયું સઘળું. દેસાઈ તો આખો દિવસ ઑફિસે ચાલ્યા જાય. પોતે રહે ઘેર એકલી ! આડોશપાડોશમાં જઈ આવે, કશુંક વાંચે, રેડીયો સાંભળે કે ટીવી જુએ… પણ તોય સમય પસાર ન થાય. કંટાળી જાય ત્યારે પોતાની આંખોમાં ગુસ્સો છવાઈ જાય. રાત્રે દેસાઈ આવે ત્યારે એમના ગાઢ આશ્લેષમાં સમાઈને ફરિયાદ કરતા કહે : ‘વહેલા આવતા હો તો. મને એકલાં એકલાં ગમતું નથી !’
‘છાપાં, પુસ્તકો, સામાયિકો…. વાંચતી હોય તો !’
‘કેટલુંક વાંચવું ? વાંચી વાંચીને તો કંટાળો આવે. એટલી બધી બોર થઈ જાઉં છું ને કે….’
‘તો પછી એક વાત કહું ?’
‘કહોને.’
‘તું જ્યારે કંટાળે ત્યારે ઑફિસે આવી જવાનું. મારી સામે બેસવાનું. બેગમસાહિબા સામે બેઠા હોય તો આ નાચિઝનેય કાંઈક કામ ઉકલે. પછી આપણે બહાર ફરવા ચાલ્યા જઈશું…..!’
‘ના હો. હું તમારી ઑફિસે નહીં આવું. ત્યાં તમારા સાહેબો હોય, તમારી સાથે જે લોકો નોકરી કરતા હોય…. મને એ બધાની શરમ આવે.’
‘પણ તારે ક્યાં વહેલા આવવાની જરૂર છે ? ઑફિસ અવર્સ બાદ આવવાનું….’
‘ઑફિસ અવર્સ’નો અર્થ તો નવ પરણેતર સાધના ક્યાંથી સમજે ? એટલે દેસાઈએ સમજાવ્યું, ‘ઑફિસ અવર્સ એટલે સાંજના છ ને દસ પછી. સમજ્યા ગોરી ?’

એ પછી સાધના ઘણીવાર સાંજે છ સાડા છ એ આખરે કંટાળીને આવીને બેસતી અને વિનોદ દેસાઈ કામ આટોપતો. એ વખતે વિનોદ જુનિયર હતો. પણ ટૂંકા ગાળામાં એણે પ્રતિબદ્ધતા હાંસલ કરી લીધી. અને પછી તો વિનોદ દેસાઈથી ઓફિસ ચાલવા લાગી હતી કદાચ…
સાધના ઘણીવાર કહેતી : ‘દેસાઈ બહુ તૂટો નહીં. તમને કોઈ સર્ટિફિકેટ નહીં આપે કે નહીં એવોર્ડ આપે.’ ત્યારે દેસાઈ કહેતા : ‘આખરે ઑફિસનું જ કામ છે ને ? મારું હોય કે બીજાનું. એક કર્મચારી મુંઝાતો હોય ત્યારે એના વતી કામ કરી દઈએ તો એમાં મારું શું બગડી જવાનું છે કહે….’
‘પણ પછી બનશે એવું કે બધાનાં ઢસરડાં તમારે જ કરવા પડશે. એ બધાં તો છટકી જશે જો જો ને….’
‘કોઈ નહીં છટકે અને છટકે તો શેનાથી છટકે ? અહીંથી છટકવા જેવું છે શું ? પેલો સંજુ, ચૌધરી, આસરાણા, અક્ષય પટેલ, ફર્નાન્ડીઝ કે પછી…. નવો આવેલો નિહાર. બધાં મારા નાનાભાઈઓ જ છે ! એ લોકો અમારો સાહેબ કહે તેમ નહીં, હું કહુ એમ કરે છે. અખતરો કરવો છે ?’
‘અખતરો, આપોઆપ થઈ જશે. અખતરાનું ય અંજળ હોય છે.’

આજે તેને લાગ્યું કે પતિની વાત સાચી હતી. બધાએ તનતોડ મહેનત કરી હતી. છતાં પણ… તે દિવસે પોતાનાથી કેમ ગુસ્સે થઈ જવાયું ? શું પોતે ભાન ભૂલી બેઠી હતી ? સાધના અત્યારે વિચારી રહી : પોતાને એવું વર્તન કરવું જોઈતું નહોતું. અને આખરે…. એ બધું શું આ લોકોના હાથમાં જ હતું ? તે દિવસે પોતે સાહેબ ઉપર ગુસ્સે થઈ ગઈ હતી : ‘શું મારા પતિએ અહીં આટલાં ઢસરડાં કર્યા એનું ફળ મને આમ જ મળવાનું હતું ? હું એમને સાચું કહેતી હતી પણ તેઓ છેક સુધી માન્યા જ નહીં. આ એક વરસ થવા આવ્યું એમને ગયા ને, છતાં…..છતાં પણ મને હજી કોઈ રકમ મળી નથી. મેં એમને હજારવાર કીધું’તું કે રહેવા દો. નહીં કોઈ તમને ટોકરો બંધાવી દે. પણ……’ અને એ ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડી પડેલી. અને સાહેબે પોતે આખા સ્ટાફને બોલાવીને સહુની આગળ હાથ જોડેલા : ‘હું તમને વિનંતી કરું છું કે દેસાઈભાઈનાં જી.પી.એફ., ઈ.પી.એફ., ઈન્સ્યોરન્સ, રજા પગાર, બાકી પગાર, એરીયર્સ, પૂરવણી પેન્શન જે કંઈ બાકી હોય તેનાં બીલો તાત્કાલિક મંજુર કરાવી દો. એક પૈસો જ નહીં, એક પાઈ પણ એમની અહીં બાકી લેણી નીકળતી રહેવી જોઈએ નહીં. નહીંતર પછી હું તમારી જ સામે પગલાં લઈશ.’
‘પણ સાહેબ……’ ડેપ્યુટી એકાઉન્ટન્ટે કહ્યું : ‘આપણે બધું જ સાહિત્ય સાધનિક કાગળો સાથે તૈયાર કરીને ઉપલી કચેરીએ મોકલ્યું છે. ત્યાંથી મંજૂર થઈને આવે ત્યારે થાય ને ?’
‘…..તો પછી એ માટે તમે ખુદ જાવ. કદાચ ત્યાં આપણે કોઈને રાજીખુશીથી ચા, પાણી કે નાસ્તો કરાવવો પડે તો કરાવો, કોઈને બસ્સો પાંચસો આપવા પડે તો આપી દો. એ પૈસા હું તમને આપી દઈશ પણ એની વે, ત્રીસ દિવસની મુદત આપું છું. ત્રીસ દિવસમાં મારે બધું જ કમ્પલેઈટ જોઈએ. મારે બીજું કશું સાંભળવું નથી. હવે હું મિસીસ દેસાઈની આંખના આંસુ જોઈ શકતો નથી. ડૂ યુ અન્ડરસ્ટેન્ડ ?’ અને સાહેબે ચીસ પાડેલી. સ્ટાફ ધ્રૂજી ઉઠેલો.

સૌ સાધનાની આંખમાં તાકી રહેલાં. સૌના ચહેરા પર બસ એક જ ભાવ હતો. ઠપકાનો ભાવ ! મૂકપણે સૌ કહી રહ્યા હતા : તમે અમારી ફરિયાદ સાહેબને કરી ? શું તમને અમારામાં વિશ્વાસ નહોતો ? શું માત્ર સાથે નોકરી કરવા પૂરતો જ દેસાઈભાઈ સાથે અમારે સંબંધ હતો ? બીજું કાંઈ નહીં ? અરે,…. અમે તમારા ઘેર બેસવા આવતા તો દેસાઈભાઈ કેવા ગદગદ થઈ જતા ? પણ હા, હવે સમજાય છે. સંબંધ તો અમારે માત્ર તેમની સાથે જ હતો ને ?
એ ગયા. તો સંબંધ પણ જાણે તેમની સાથે જ ગયો.
પણ…..ના ! સૌના ચહેરા પર વંચાયું હતું : દેસાઈભાઈ ને અમે ક્યારેય ભૂલી શકીશું નહીં. એ રસ્તો ભૂલી ગયેલા મુસાફર માટે રસ્તો ચિંધનારી આંગળી હતાં. થાક્યાનો વિસામો હતા. બે ઘર માટેનો આશરો હતા. અરે ! અમારા મિત્ર હતા. હમદર્દ હતા. એ સઘળું ભૂલીને તમે અમારી ફરિયાદ….?
****

ચેક હાથમાં ફફડતો હતો. અને વિચારોનાં ચાકડા પર બેઠેલું પોતાનું મન કેટલાંય રમકડાં બનાવતું હતું.
‘ચેક લઈ લીધોને બહેન ?’ અચાનક ચેમ્બરમાંથી બહાર નીકળેલા ચીફ એકાઉન્ટન્ટે સાધનાને પૂછ્યું.
‘હા…હા…’ કરતી સાધના ખુરશી ઉપરથી ઊભી થઈ ગઈ.
‘અરે ! બેસો બહેન બેસો.’ ચીફ એકાઉન્ટન્ટે સ્વજન જેવું સ્મિત કર્યું, ‘બધું ધીરે ધીરે સેટ થતું જશે. ચિંતા ના કરશો. અમારા જેવું કોઈ કામકાજ હોય તો વિના સંકોચે કહેવરાવજો. દેસાઈભાઈની હયાતી નથી તો સંબંધો પુરા નથી થઈ ગયા બહેન. અમે તમારા ભાઈઓ જ છીએ. મુંઝાશો નહીં.’
એ ભાવાર્દ્ર બની રહી.
દસેક મિનિટ પછી ઊભી થઈ.
‘તમે…..’ ચૌધરીએ વાક્ય અધુરું છોડ્યું : થોડીકવાર અટકી, કશુંક ગોઠવીને, વિચારીને બોલ્યો : ‘એક કામ કરશો ? તમે….સાહેબને મળતા જજો. એટલે…. એટલે બીજું કાંઈ નહીં પણ એમને સારું લાગે.’
‘હા… કહેતી એ સાહેબની ચેમ્બરમાં ગઈ. સાહેબે આવકાર આપ્યો.
‘આવો બહેન….’
‘હા…’
‘બધું પૂરું ને ?’
‘હા.’
‘હવે કશું બાકી નથી ને ?’
‘ના. સાહેબ.’
‘તો બસ….’ સાહેબ પળ બે પળ સાધનાની આંખોમાં તાકી રહ્યા. પછી કહે, ‘હું હજી હમણાં જ ટ્રાન્સફર થઈને આવ્યો. ચારપાંચ મહીના થયા. દેસાઈભાઈ સાથે ભલે કામ કરવા નથી મળ્યું પણ એમના વિષેની વાતો મેં સાંભળી છે. એ નાતેય મને તમારા પ્રત્યે સહાનુભૂતિ છે. તમે અહીં આવ્યા, મને રજુઆત કર્યા પછી 30 દિવસની અંદર તમારી બાકીની રકમો પૂરેપૂરી ચૂકવી આપવાનો મેં નિશ્ચય કરેલો અને એ નિશ્ચય પુરો કરી શક્યો છું બરાબર ?’
‘….હા….’
‘…..તો બસ. એટલું જ કહેવું હતું. હવે તમારે એ માટે અહીં નહીં આવવું પડે. હું છુટ્ટો તમે પણ મુક્ત !’

પોતે કશું બોલી શકી નહીં.
પતિની ત્રણ માળની બિલ્ડીંગવાળી કચેરીની બહાર નીકળતા આંસુભરી આંખે પાછું વળીને બિલ્ડિંગને તાકી રહી. સાહેબ સાચું કહેતાં હતા કદાચ. કે, હવે અહીં આવવું નહીં પડે. પોતે ખરેખર મુક્ત થઈ ગઈ હતી… જે કચેરીના કમ્પાઉન્ડમાં આ જ ઓટલે બેઠા બેઠા પતિની રાહ જોઈ હતી, અને અહીંથી જ સીધા હોટેલમાં જમવા જવાનું થતું, ફરવા જવાનું થતું, પિકચર જોવા જવાનું થતું એ ઓટલે એકવાર બેસીને…..
પણ હવે કોની રાહ હતી ? દેસાઈ થોડાં આવવાના હતા ?
એ ઓટલા પાસે આવી. ઊભી. અટકી ને પછી….
એ દેસાઈને ઘણીવાર કહેતી : ‘આ ઓટલે બેસીને તમારી રાહ જોવાનું ખૂબ ગમે.’ આજે એ ઓટલો અર્ધનિમિલિત આંખે તેની સામે તાકી રહ્યો હતો. તેને થયું : બે પાંચ હજાર પુરતી રકમેય દેસાઈની બાકી રહી હોત તો સારું હતું, એ નિમિત્તે ક્યારેક તો અહીં, આ ઓટલે આવીને બેસાત તો ખરૂં !! પણ હવે….

થોડો ટેકો રહે ને !

[‘અખંડ આનંદ’ નવેમ્બર-2009માંથી સાભાર. આપ શ્રી વ્રજેશભાઈનો (વડોદરા) આ નંબર પર +91 9723333423 પર સંપર્ક કરી શકો છો. ]

‘પપ્પા, તમે હવે આછુંપાતળું કામ શોધી લો તો તમારો સમય પસાર થાય ને કંટાળોય ન આવે !’
‘પરાશર, સમય તો પાણીના રેલાની જેમ પસાર થઈ જાય છે. સવારે મોર્નિંગ વૉક, સેવા-પૂજા અને પાંજરાપોળના નોંધારા, અકર્મણ્ય પશુઓની સારસંભાળ, સાંજે પુસ્તકાલય, સમવયસ્કો સાથે ઉદ્યાન-ગોષ્ઠિ, સરકારી હૉસ્પિટલના દર્દીઓની મુલાકાત…..’
‘પણ પપ્પા, તમે થોડું અર્થોપાર્જન કરો તો અમને થોડો ટેકો રહે ને ! તમને નિવૃત્ત થયે ચારેક વર્ષ થયાં. હજી તમારા પેન્શનનો પ્રશ્ન જેમનો તેમ છે. કોણ જાણે ક્યારેય ઊકલશે ! તમે કેટકેટલી લખાપટ્ટી કરી, શિક્ષણ કચેરીનાં પગથિયાં ઘસ્યાં ! પણ હજી કોઈ ઉકેલ નથી આવ્યો !’
‘પણ બેટા, પી.એફ.ના પાંચ લાખ રૂપિયા તો આવ્યા એવા જ તારા હાથમાં મૂકી દીધા હતા !’
‘અરે, એ તો આ આલીશાન ડુપ્લેક્ષ ખરીદવામાં ક્યાંય ચટ થઈ ગયા !’

‘જો પરાશર, તારી કારકિર્દી ઘડવામાં મારાથી બનતું બધું જ હું કરી છૂટ્યો છું. તેં અને વિશાખાએ કિશોરાવસ્થા પહેલાં જ માતાની છાયા ગુમાવી હતી. તમને સાવકી માનું સાલ ન નડે એટલે મેં સ્વૈચ્છિક રીતે જ પુનર્લગ્ન ન કર્યું. તમને બંનેને ભણાવ્યાં-ગણાવ્યાં, તમારાં ધામધૂમથી લગ્ન કર્યાં. સરસ મજાનું બે રૂમ રસોડાનું ટેનામેન્ટ લીધું. અત્યારે સારો કહી શકાય એવો પાંચ આંકડાનો તારો પગાર છે. ઝંખના પણ ખૂબ સારું કમાય છે…!’
‘એ બધું તો ઠીક છે, પપ્પા…..’ અત્યારે સુધી મૌન રહી પિતા-પુત્રનો સંવાદ સાંભળતી ઝંખનાએ વાતમાં ઝુકાવ્યું !…. ‘પણ પરાશર કેટલું કામ કરે છે એ તો જુઓ ! ભાડૂતી ટેક્સીની જેમ એક ઑફિસથી બીજી ઑફિસની હડિયાપટ્ટી, ટેન્ડર પાસ કરાવવાની દોડધામ, ડીલ ફાઈનલ કરવી, સામી પાર્ટીને કન્વિન્સ કરવી….’
‘બેટા ઝંખના, આસિસ્ટન્ટ એડ્મિનિસ્ટ્રેટરની જવાબદારીભરી હાઈ પોસ્ટના અધિકારીએ આવું બધું તો કરવું જ પડે ને !’
‘વેલ પપ્પા, હજી તમે એકદમ સ્વસ્થ અને તંદુરસ્ત છો’ પરાશરે સંવાદ આગળ ચલાવતાં કહ્યું, ‘ચાર-પાંચ ટ્યુશન કરો તો શો વાંધો છે ! તમે કહો તો મારા સર્કલમાં વાત મૂકી જોઉં ! અરે, સસ્તા પગારવાળા શિક્ષકો ધરાવતી કેટલીય નોન-ગ્રાન્ટેડ સ્કૂલોમાં મારી ઓળખાણ છે, આપ કહો તો…..!’

‘બેટા પરાશર, હું શિક્ષક હતો ત્યારેય ટ્યૂશન કરતો ન હતો અને ઓછું વેતન આપી શિક્ષકોનું શોષણ કરતી સંસ્થામાં કામ કરવામાં હું મારું અપમાન સમજું છું. આ બધું મારા સિદ્ધાંતની વિરુદ્ધ છે !’
‘એક્સકયુઝ મી પપ્પા !’ પરાશરના સ્વરમાં સહેજ રુક્ષતા આવી. ‘આવી કારમી મોંઘવારીમાં પૈસા હાથમાંથી ક્યાં સરી જાય છે. એ જ ખબર નથી પડતી. આવકના પ્રમાણમાં ખર્ચાય કેવા ગંજાવર છે ! પરિસ્થિતિને અનુકૂળ થવા સિદ્ધાંતમાં થોડી બાંધછોડ કરવામાં શો વાંધો છે !’
‘સૉરી, મારાથી એ હરગિજ નહિ બને ! તમને ભારે પડતો હોઉં તો કહી દેજો ! હું મારો પ્રબંધ કરી લઈશ !’ મક્કમતાપૂર્વક પોતાનો નિર્ણય જણાવી મન્મથરાય મહેતા એટલે કે – એમના સમયના વિદ્યાર્થીઓમાં અતિ પ્રિય થઈ પડેલા મહેતા સાહેબ ખુરશીમાંથી ઊભા થઈ ગયા અને યુવાનને શરમાવે એવા તરવરાટથી ગૌરવભરી ચાલે ઘરની બહાર સડસડાટ નીકળી ગયા. પરાશર અને ઝંખના ફાટી આંખે એમને જોઈ રહ્યાં.

અત્યંત સાદગીથી કાલયાપન કરતા આ નિવૃત શિક્ષક પોતાના પુત્ર અને પુત્રવધૂને જરાય ભારે ન પડાય એ કાજે ખૂબ સતર્કતા દાખવતા. અર્થોપાર્જન કરવા તેઓ ખરે જ પ્રયત્નશીલ હતા પણ પોતાના સ્વતંત્ર સ્વભાવને કારણે સ્વમાનના ભોગે કામ કરતાં મન પાછું પડતું હતું. મની માઈન્ડેડ પુત્રને તેઓ ક્યાંય આડા આવતા ન હતા. છતાં ઘરમાં એમની ઉપસ્થિતિને કારણે પતિ-પત્નીને સતત લાગ્યા કરતું હતું કે એમની સ્વતંત્રતા પર તરાપ મરાઈ રહી છે. આમ તો ગમે તેવા બાદશાહી ઠાઠથી રહે તોય એમને વાંધો ન આવે એવી માતબર આવક હતી. દસ વર્ષના પુત્ર તપનને દાદાની વત્સલ વિદ્વત્તાનો લાભ અપાવવાને બદલે તેઓએ એને પંચગીનીની મોંઘીદાટ હૉસ્ટેલ-સ્કૂલમાં મૂક્યો હતો. પુત્રની અશ્રુભીની કાકલૂદી અને પિતાની વ્યવહારુ સમજાવટથી ઉપરવટ જઈ પતિ-પત્નીએ આ સહિયારો નિર્ણય માત્ર ‘સ્ટેટસ-સિમ્બોલ’ ખાતર જ લીધો હતો. દાદાજી અને તપન વચ્ચે અપ્રતિમ આત્મીયતા હતી. ખૂબ જતનથી મહેતા સાહેબ તપનને માર્ગદર્શન આપતા હતા અને એ કારણે તપનનો પ્રોગ્રેસ ગ્રાફ ઉત્તરોત્તર ઊંચે જઈ રહ્યો હતો.

કારકિર્દીના પ્રારંભે પોતાના આદર્શો અને સિદ્ધાંતોને ખાતર મહેતા સાહેબને ત્રણ સ્કૂલ બદલવી પડી હતી. એમની પ્રમાણિકતા અને સન્નિષ્ઠા સામે કોઈ આંગળી ન ચીંધી શકતું. પણ જ્યાં અન્યાય, ભષ્ટાચાર કે શોષણની ગંધ માત્ર આવે કે તરત રાજીનામું ધરી દેતા. શહેરના અત્યંત નામાર્જિત ટ્રસ્ટે એમનું હીર પારખ્યું અને પોતાની શાળામાં એમને નિયુક્ત કર્યા. અહીં એમને પોતાના આદર્શોને સાકાર કરવા મોકળું મેદાન મળ્યું. એમણે ભારે ચાહના મેળવી. હા, મૅનેજમેન્ટની પુનરાવર્તિત વિનવણીઓ છતાં પ્રિન્સિપાલ ન થયા તે ન જ થયા. ત્યાર પછી છેક નિવૃત્ત થયા ત્યાં સુધી આ જ શાળામાં રહ્યા. નિવૃત્તિ વેળા એમના પ્રિન્સિપાલ અને મૅનેજમેન્ટે એમને શાળામાં ચાલુ રહેવા ખૂબ સમજાવ્યા : ‘મહેતા સાહેબ, શાળાને આપની ખૂબ જરૂર છે. પહેલાં જેટલું વેતન તો નહિ આપી શકાય, પરંતુ આપનો માન-મરતબો પૂરેપૂરો જળવાશે.’ પરંતુ ‘નિવૃત્તિ પછી મને મળનારી રકમ મારા જીવન યાપન માટે પર્યાપ્ત છે’ કહીને નમ્રતાપૂર્વક એમણે ના પાડી. પણ હજી સુધી નિવૃત્તિ પછી મળનારી રકમ મળી ન હતી. શિક્ષણ ખાતાના લાંચ-રુશવતખોર અમલદારોના મતે પાછલી શાળાઓએ એમની સર્વિસ બુકમાં પૂરતી વિગતો દર્શાવી ન હતી એટલે પેન્શનનો પ્રશ્ન ટલ્લે ચડ્યો હતો. મહેતા સાહેબ એમની મેલી મથરાવટી અને ખંધાઈ પામી ગયા હતા. એમણે તેઓ સામે જરાય ન ઝૂકવાનો નિશ્ચય કર્યો હતો. હા, પત્રાચાર અને ઑફિસોના ધરમધક્કા ચાલુ જ રાખ્યા. પોતાના સિદ્ધાંતોની પરિધિમાં રહીને જ આ પ્રશ્નનું તેઓ નિરાકરણ ઈચ્છતા હતા.

આજે પુત્ર-પુત્રવધૂ સાથે થયેલા સંવાદથી મહેતા સાહેબ વ્યથિત અને વિચલિત થઈ ગયા હતા. એ પછીના વીસેક દિવસ ઘરમાં ભારેલા અગ્નિ જેવી પરિસ્થિતિ હતી. એક દિવસ રાત્રિ ભોજન બાદ મહેતા સાહેબે અચાનક ધડાકો કર્યો, ‘પરાશર, આવતી કાલથી હું પણ આપણા તપનની જેમ હૉસ્ટેલ-સ્કૂલમાં રહેવા જાઉં છું !’
‘હેં….એ…..એ ! શું ઉં ઉં !’ પરાશર અને ઝંખના વિસ્મિત થઈ એક સાથે બોલી ઊઠ્યાં. એમને કાન દગો દેતા લાગ્યા. એમના આશ્ચર્યની અવધિ ન હતી. પરાશરે સંયમિત સ્વરે ફરી પૂછ્યું, ‘પપ્પા, શું કહ્યું તમે !’
‘એ જ જે તમે હમણાં સાંભળ્યું !’ મહેતા સાહેબ સ્વસ્થતાપૂર્વક બોલ્યા : ‘મારા ભૂતપૂર્વ વિદ્યાર્થી મૃગેશ દેસાઈ સાથે આજે મૉર્નિંગ વૉક દરમિયાન આકસ્મિક મુલાકાત થઈ ગઈ. મોટો ઉદ્યોગપતિ હોવા ઉપરાંત એ સમાજસેવક પણ છે.’ પરાશરે આ નામ સાંભળ્યું હતું. એણે હકારમાં મસ્તક હલાવ્યું, ‘વિદ્યોત્તેજક જ્ઞાનમંદિર નામની એક સંસ્થા એણે શરૂ કરી છે. હૉસ્ટેલ અને સ્કૂલ બંને સાથે સાથે છે. એણે મને પોતાની સંસ્થામાં સેવા આપવા આગ્રહભરી વિનંતી કરી છે. મેં એને હા પાડી છે. સંસ્થા આપણા ઘરથી વીસેક કિલોમીટર છેટી છે એટલે મારે ત્યાં જ રહેવું પડશે. હૉસ્ટેલના રેક્ટર તરીકે કામ કરવાનું છે. શરૂઆતના ત્રણ તાસ શિક્ષણકાર્ય કરવાનું છે. ભોજન અને આવાસની સુવિધા સાથે યોગ્ય વેતન પણ એ આપવાનો છે.’

પરાશર અને ઝંખનાનું આશ્ચર્ય શમ્યું ન હતું ત્યાં તેઓ પુન: વદ્યા : ‘હમણાં ખપ પૂરતો સામાન લઈ જઈશ. સવારે મૃગેશ કાર લઈને મને લેવા આવશે !’
‘પણ પપ્પા ! અમે તમને જવાનું……’
પરેશની વાત કાપતાં મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘હવે બીજી વાતને કોઈ અવકાશ નથી. હું મારા રૂમમાં જાઉં છું. કાલ માટે થોડી તૈયારી તો કરવી પડશે ને ! ગુડ નાઈટ !’ પતિ-પત્નીમાંથી કોઈ પણ એમના ગૂડ નાઈટનો પ્રતિસાદ આપવાની હિંમત દાખવી શક્યું નહિ.

સવારે મૃગેશ દેસાઈ સમયસર હાજર થઈ ગયા. સર-સામાન ડીકીમાં મુકાઈ ગયો. મહેતા સાહેબે પાછળની સીટ પર બેસી બારીનો કાચ નીચે કર્યો. પુત્રના આલીશાન ભવન પર એક દષ્ટિ કરી. પુત્ર-પુત્રવધૂ સાથે ‘આવજો’ની ઔપચારિક આપ-લે થઈ. મૃગેશે કાર સ્ટાર્ટ કરી. મહેતા સાહેબ બારીનો કાચ બંધ કરવા જતા હતા ત્યાં જ એમને કંઈ યાદ આવ્યું હોય એમ એમણે કાર થોભાવી. પીઠ ફેરવી ઘરમાં જતાં પરાશર અને ઝંખનાને સાદ કરી રોક્યાં. બંનેને પાસે બોલાવ્યાં. સહેજ ખચકાટ અને કચવાટ સાથે બંને પાસે આવ્યાં. ‘વાતમાં ને વાતમાં એક વાત તો રહી જ ગઈ !’ મહેતા સાહેબ મર્માળું સ્મિત કરતાં બોલ્યા. ‘મારા પેન્શનનો પ્રશ્ન ઊકલી ગયો છે. એરિયર્સનો ચેક વ્યાજ સાથે મળી ગયો છે અને મારા ખાતામાં જમા થઈ ગયો છે !’ બંને ચિત્રસ્થ થઈ સાંભળી રહ્યાં હતાં. મહેતા સાહેબે ગજવામાંથી એક કવર કાઢી પરાશર તરફ લંબાવ્યું, ‘લે, મેં તારા નામનો ત્રણ લાખનો ચેક લખીને તૈયાર જ રાખ્યો છે. બૅન્ક ખૂલતાં જ વટાવી લેજે. તમને થોડો ટેકો રહેને !’ પરાશર આભારવચનો ઉચ્ચારે એ પહેલાં જ મહેતા સાહેબે મૃગેશને એનો ખભો દાબી કાર હંકારવાનો સંકેત કર્યો… ને ‘ગૂડ બાય !’ કહી બારીનો કાચ ચડાવી દીધો. બંને કિંકર્તવ્યમૂઢ થઈ વહી જતી કારને નિહાળી રહ્યાં. બેમાંથી એકેયમાં ક્ષમાયાચના કરવાના હોશ ન હતા.

…બે વર્ષ પછી ઉનાળુ વેકેશન દરમિયાન મહેતા સાહેબ હૉસ્ટેલ-સ્કૂલમાં પ્રવેશ મેળવવા ઈચ્છુક વિદ્યાર્થીઓના પ્રોગ્રેસ કાર્ડઝ ચકાસી રહ્યા હતા. હા, એમની કાર્ય-પ્રણાલીથી પ્રભાવિત થઈ મૃગેશ દેસાઈએ એમને આવી વધારાની અનેક કામગીરીઓ સોંપી હતી. હવે તેઓ માત્ર રેક્ટર ન હતા. એમના આગમન બાદ સંસ્થાની પ્રતિષ્ઠા અનેકગણી વધી હતી.

કલાર્ક જેનું નામ ઉચ્ચારે એ વિદ્યાર્થી વાલી સાથે અંદર આવે. એનું પ્રોગ્રેસ કાર્ડ ચકાસવામાં આવે. વિદ્યાર્થી પ્રવેશને યોગ્ય છે કે નહિ તે તરત જણાવવામાં આવે. એક નામની ઘોષણાએ મહેતા સાહેબને ચોંકાવી દીધા. એમનું હૃદય થડકો ચૂકી ગયું. કલાર્ક મોટેથી બોલ્યો હતો, ‘તપન પરાશર મહેતા !’ એ ખુરશી પરથી ઊભા થઈ ગયા. તપને માતા-પિતા સાથે પ્રવેશ કર્યો. તપનને જોતાં જ તેઓ ભાવવિભોર થઈ ગયા. ‘ઓ હો ! તપન આટલો મોટો થઈ ગયો !’ એ મનોમન ગણગણ્યા. પૌત્રને હૃદય સરસો ચાંપવાની અદમ્ય ઈચ્છા થઈ. એ ઈચ્છાને અને આંખમાંથી વહેતાં હર્ષાશ્રુને એમણે માંડ રોક્યાં. સંયમિત થઈ એમણે ત્રણેયને ઔપચારિક આવકાર આપી બેસાડ્યા. ‘કેમ છો, કેમ’નો વિવેક પતે એ પહેલાં જ કલાર્ક તપનના પ્રોગ્રેસ કાર્ડમાંથી માર્કસ બોલવા લાગ્યો. જેમ જેમ માર્કસ બોલાતા ગયા તેમ તેમ મહેતા સાહેબનું હૃદય બેસતું ગયું. મન ચિત્કારી ઊઠ્યું. ‘ઓહ ! તપન અભ્યાસમાં આટલો બધો પાછળ પડી ગયો ! એમણે પરાશર અને ઝંખના તરફ વેધક દષ્ટિ કરી. બંનેની આંખમાં કાકલૂદી તરવરી રહી હતી. બાકીનાં ફોર્મ્સ કલેકટ કરવાના બહાને કલાર્કને એમણે બહાર મોકલી દીધો. તપન હર્ષઘેલી આંખે દાદાજીને નિહાળી રહ્યો હતો. એ એમની ગોદમાં લપાવા થનગની રહ્યો હતો પણ સમગ્ર વાતાવરણમાં વ્યાપ્ત અગમ્ય ભાર એનું કિશોર મન પામી ગયું હતું. એ એમ ન કરી શક્યો. સ્વરમાં લાવી શકાય એટલી સ્વસ્થતા લાવી મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘સૉરી મિ. પરાશર મહેતા, આપનો સન ખૂબ વીક છે. અમારા રુલ્સ અને રેગ્યુલેશન પ્રમાણે એને અમારી સંસ્થામાં પ્રવેશ નહિ આપી શકાય !’
‘પણ પપ્પા, અમે આપ કહો એટલું ડોનેશન આપવા….’ એ વાક્ય પૂરું કરે એ પહેલાં જ મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘પ્લીઝ, ડોન્ટ ઈન્સિસ્ટ મી. યુ કેન ગો નાઉ.’ (મહેરબાની કરી મારા પર દબાણ ન કરશો. હવે તમે જઈ શકો છો.) એ દરમિયાન કલાર્ક પાછો આવી ગયો હતો. એમણે એના તરફ આંખથી ઈશારો કર્યો. કલાર્કે પ્રવેશ દ્વાર તરફ જોઈ યંત્રવત બૂમ પાડી, ‘નેક્સટ ! વિપુલ ચંદ્રકાન્ત શાહ !’ તપનને લઈને પરાશર અને ઝંખના નત મસ્તક થઈ બહાર નીકળી ગયાં.

એ પછીની એક એક ઘડી મહેતા સાહેબને એક સદી જેટલી લાંબી લાગી. જરાય ચેન પડતું ન હતું. તેઓ આકળવિકળ થઈ ગયા. સાંજે સાત વાગે પરાશર મહેતાનો ડોરબેલ રણક્યો. ડોર ખોલતાં જ નોકર રધુના ‘બાપુજી, તમે !’ ઉદગાર પરત્વે કાંઈ પણ પ્રતિભાવ દાખવ્યા સિવાય સોફા પર મ્લાન ચહેરે બેઠેલા તપન સામે ‘બેટા તપન !’ કહી ધસી ગયા. તપન પણ ‘દાદાજી !’ કહી ઊભો થઈ ગયો. ક્યાંય સુધી મહેતા સાહેબે અશ્રુભીની આંખે પૌત્રને છાતી સાથે ભીંસી રાખ્યો. દાદા-પૌત્રનું આ મિલન પરાશર અને ઝંખનાને હલબલાવી ગયું. એમને એ સત્ય સમજાઈ ચૂક્યું હતું કે દાદાજીથી અળગો કરીને હાથે કરીને એમણે પુત્રની કારકિર્દી રોળી નાખી હતી. વિવશ થઈ તેઓ પંચગીનીથી એને પાછો લાવ્યાં હતાં. બંને મહેતા સાહેબના ચરણોમાં ‘પપ્પા !’ ના ઉદગાર સાથે ઝૂકી ગયાં. પશ્ચાત્તાપના આંસુ એમના ગાલ ભીંજવી રહ્યાં હતાં. રઘુએ આપેલું પાણી પીને મહેતા સાહેબ સહેજ સ્વસ્થ થયા. ગળું ખંખેરી તેઓ બોલ્યા : ‘પરાશર, તું તારા સર્કલનો અને તારી ઊંચી પહોંચનો ઉપયોગ કરી તપનને કોઈ નોનગ્રાન્ટેડ કે ડોનેશનિયા સ્કૂલમાં હાલ પૂરતું એડમિશન અપાવી દે ! હું રોજ એને ટ્યૂશન આપીશ. જો એનો પ્રોગ્રેસ સંતોષકારક હશે તો આવતા વર્ષે અમારી સંસ્થા વિદ્યોત્તેજક જ્ઞાનમંદિરમાં એડમિશન મેળવવામાં એને ઝાઝી મુશ્કેલી નહિ પડે.’

પરાશર અને ઝંખના આજ્ઞાંકિત વિદ્યાર્થીઓની જેમ એમને સાંભળી રહ્યાં હતાં. પછી કોઈ ગંભીર વાત કરતા હોય એમ મહેતા સાહેબ બોલ્યા : ‘પણ મારી એક શરત છે !’
‘શી શરત, પપ્પા !’ બંને ચોંકીને એકી સાથે બોલ્યાં અને એમની સામે મોં વકાસી જોઈ રહ્યાં. ઝંખનાથી ન રહેવાયું. કાકલૂદી કરતી હોય એમ એ બોલી, ‘પપ્પા, તમારી બધી શરતો અમને મંજૂર છે તમે કેવળ હુકમ કરો !’
‘હા, હા, પપ્પા !’ પરાશરે પણ સૂર પૂરાવ્યો.
‘……તો સાંભળો !’ મહેતા સાહેબ હળવેકથી પણ મક્કમપણે બોલ્યા, ‘તપનની ટ્યૂશન ફી પેટે એક પણ પૈસો નહિ લઉં !’ એમનો આ માર્મિક શબ્દપ્રહાર બંનેના હૈયા સોંસરવો ઊતરી ગયો. ‘હું ટ્યૂશનના પૈસા ન લઉં તો તમને થોડો ટેકો રહે ને !’ એમના આ વિધાનમાંથી અકથ્ય વેદના ટપકતી હતી, પણ તમાચો પડ્યો હોય એમ બંને તમતમી ઊઠ્યાં.
‘ટેકો રહે ને !’ શબ્દો અત્યંત શક્તિશાળી વિદ્યુત પ્રવાહની જેમ બંનેને આપાદ મસ્તક હચમચાવી ગયા. બિચારાં ! બોલે તો શું બોલે !….. તપનના મસ્તક પર દાદાજીનો વત્સલ કર ફરી રહ્યો હતો. એ ખરે જ અવર્ણનીય આનંદની પરિતૃપ્તિ અનુભવી રહ્યો હતો.

ઝાંઝવા થૈ જળ અહીંથી ત્યાં સુધી

અવાજ પરથી એની વય આશરે પચીસની આસપાસ ધારી શકાતી હતી. લાગી રહ્યું હતું કે એ યુવતી ખૂબ જ ભોળી, સંવદેનશીલ અને જગતની કુટિલતાથી જોજનો જેટલી દૂર હોવી જોઇએ. સાથે સાથે એનાં બોલવામાં જિંદગી જીવવાનો થનગનાટ અને કશુંક સારું કામ કરવાનો ઉત્સાહ પણ છલકાતો હતો. અવાજનું શાસ્ત્ર વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસનો વિષય છે, એ માત્ર કોરો ઘ્વનિ નથી, બોલનારના પૂરા વ્યક્તિત્વને પારખવા માટે એનું એકાદ વાક્ય પૂરતું છે.


ઝાંઝવા થૈ જળ અહીંથી ત્યાં સુધી,

ઝળહળે છે છળ અહીંથી ત્યાં સુધી

ટેલિફોનની ઘંટડી વાગે છે. બપોરના બારેક વાગ્યાનો સમય છે. હું દરદીને તપાસતો હતો અને એની બિમારી વિશે સાદી, સરળ ગુજરાતી ભાષામાં સમજ પાડી રહ્યો હતો ત્યાં ખલેલ ટપકી પડી. જો કે આવી ખલેલથી મને ગુસ્સો નથી આવતો, ટેલિફોન કરનારને એ દ્રશ્ય થોડું દેખાતું હોય છે કે સામેનો છેડો વ્યસ્ત છે કે નવરાશમાં છે! મેં રિસિવર ઉઠાવ્યું. સામેથી ટહુકા જેવો મીઠો અવાજ સંભળાયો.


‘સર, હું બહારગામથી બોલું છું. મારું નામ ડો. શ્યામા’


‘ગૂડ આફ્ટરનૂન, શ્યામા! ફરમાવો!


‘હું અહીંથી નગરપલિકાના દવાખાનામાં લેડી મેડિકલ ઓફિસર છું. તમારી સલાહ લેવા માટે અત્યારે ફોન કર્યો છે.’


‘નેવર માઇન્ડ. તમારી મૂંઝવણ જણાવો. મારી મતિ અનુસાર જે કહેવા જેવું લાગશે તે કહીશ.’ હું ટૂંકા-ટૂંકા ઉત્તરો આપી રહ્યો હતો. મારું સમગ્ર ઘ્યાન ડો. શ્યામાનાં અવાજને બારીકાઇથી સાંભળવામાં કેન્દ્રિત થયેલું હતું. અવાજ પરથી એની વય આશરે પચીસની આસપાસ ધારી શકાતી હતી.


લાગી રહ્યું હતું કે એ યુવતી ખૂબ જ ભોળી, સંવદેનશીલ અને જગતની કુટિલતાથી જોજનો જેટલી દૂર હોવી જોઇએ. સાથે સાથે એનાં બોલવામાં જિંદગી જીવવાનો થનગનાટ અને કશુંક સારું કામ કરવાનો ઉત્સાહ પણ છલકાતો હતો. અવાજનું શાસ્ત્ર વૈજ્ઞાનિક અભ્યાસનો વિષય છે, એ માત્ર કોરો ઘ્વનિ નથી, બોલનારના પૂરા વ્યક્તિત્વને પારખવા માટે એનું એકાદ વાક્ય પૂરતું છે.


‘સર, અત્યારે મારી નામે એક સ્ત્રી ઊભેલી છે. મારી પેશન્ટ છે. એનું નામ મોંઘી છે. પણ એ ખૂબ જ ગરીબ છે, સર...’


‘હોઇ શકે. બોલો, તમારાં સોંઘા મોંઘીબે’નને શી તકલીફ છે?’


‘પ્રોબ્લેમ એ છે, સર, કે મોંઘી પ્રેગ્નન્ટ છે. એને પાંચમો મહિનો જઇ રહ્યો છે. અને પાંચ બાળકો તો એને ઓલરેડી છે જ. મેં એનું ચેક અપ કર્યું તો આ વખતે ટ્વીન્સ હોય એવું લાગે છે.’


‘આ વાત સાંભળીને મને આશ્ચર્ય નથી થતું, શ્યામા! તમારી મૂળ સમસ્યા હજુ તમે જણાવી નહીં.’


‘એ જ વાત ઉપર આવું છું. મોંઘીનો ચહેરો સૂજેલો લાગે છે, આંખો સફેદ ચૂનાથી ધોળેલી દિવાલ જેવી છે અને જીભ પણ ગુલાબીને બદલે સફેદ છે. મેં અમારી લેબમાં એનું હીમોગ્લોબિન કરાવ્યું તો એ માત્ર ચાર ગ્રામ ટકા જેટલું જ આવે છે.’


‘એ પણ સમજી શકાય તેવી બાબત છે. કંઇ વાંધો નથી. હજુ તમારા હાથમાં ત્રણ-ચાર માસ જેટલો સમય છે. એન આયર્ન આપો. કેલ્શીયમના ટીકડાઓ ગળાવો. દૂધ, શીંગ-ચણા, લીલાં શાકભાજીવાળો આહાર લેવાનું કહો.


સુવાવડ સુધીમાં એનું હીમોગ્લોબીન સાત-આઠ ગ્રામ-પ્રતિશત તો થઇ જ જશે. જરૂર જણાય તો એક કે બે બોટલ રક્તની ચડાવી દેજો!’ મેં પ્રસૂતિશાસ્ત્રના પૃષ્ઠો ઊઘાડી નાખ્યા.


‘સર, તમે મને તો બોલવા જ દેતા નથી. મોંઘીની મુસીબત સાવ જુદી જ છે. એને પૈસાની જરૂર છે. એ મારી પાસે દસેક હજાર રૂપિયા માગી રહી છે.’


ડો. શ્યામાની વાત સાંભળીને મને જબરો આંચકો લાગ્યો. હું તો ખાનગી મેટરનિટી હોમ ધરાવું છું. મારા દરદીઓ બહુ-બહુ તો ડિલીવરી કે ઓપરેશનમાં બિલમાં રાહતની માગણી કરતા હોય છે. પણ સરકારી કે નગરપાલિકાના દવાખાનાઓમાં તો સાવ મફતમાં સારવાર મળતી હોય છે. ત્યાં કોઇ દરદી ડોક્ટર પાસેથી દસ હજાર રૂપિયાની માગણી કરે એ મારા તો માનવામાં ન આવ્યું.


‘એને તમે પૂછ્યું ખરું કે દસ હજાર રૂપિયા એને શા માટે જોઇએ છે?’


‘હા, પૂછ્યું. એણે કહ્યું કે બાબો છે કે બેબી એ જાણવા માટે સોનોગ્રાફીની તપાસ કરાવવી છે!’


હું ભડકી ગયો, ‘મારી આગળ પ્રી-નટેલ સેક્સ ડિટર્મિનેશનની તો વાત પણ ન કાઢશો. કાયદાની નજરમાં એ અપરાધ છે.’


‘પણ તમે મોંઘીની હાલતનો તો જરા વિચાર કરો, સર! દરેક વખતે કાયદાને જ પકડી રાખવાનો? એને પાંચ-પાંચ દીકરીઓ છે, એનો પતિ દીકરાની ઝંખનામાં સો સુવાવડો સુધી મોંઘીનો છાલ છોડવાનો નથી.


જો આ જોડીયા બાળકો દીકરીઓ હશે તો મોંધી સાત છોકરીઓની મા બની જશે. વળી ભવિષ્યની સુવાવડ તો ઊભી જ રહેશે. એનાં કરતાં ગર્ભમાં જો દીકરીઓ હોય તો એ ભલે ને પડાવી નાખતી!’ ડો. શ્યામા એકીશ્વાસે બોલી ગઇ.


હું ટસનો મસ ન થયો, ‘જો, શ્યામા! હું તમને ઠપકો નહીં આપું. ‘સ્ત્રી જ સ્ત્રીની દુશ્મન છે’ એ વાક્યની યાદ પણ નહીં અપાવું. તમારી વાતમાં ચોક્કસ વજૂદ છે અટેલું પણ હું સ્વીકારું છું. પણ આ બધું સ્વીકાર્યા પછીયે મારો જવાબ એક જ છે: સેક્સ ડિટર્મિનેશનની વાત મારી આગળ ન કરવી. એ કાયદાની વિરુદ્ધનું કૃત્ય છે.’


‘ભલે. હું તમને બિનજરૂરી આગ્રહ કે દબાણ નહીં કરું, પરંતુ એક વિનંતી છે. હું મોંઘીને અમદાવાદ મોકલી આપું તો બીજા કોઇ ડોક્ટર દ્વારા એનું કામ કરાવી આપો ખરા?’


‘ના, એ પણ નહીં બને. જેમ આંગળી ચિંધવાનું પૂણ્ય હોય છે, તેમ આંગળી ચિંધવાનું પાપ પણ હોય છે જ. અને એક માહિતી આપું? તમારી મોંઘી ગમે તેટલા રૂપિયા લઇને આવે, પણ અમારા અમદાવાદમાં એક પણ ડોક્ટર આ ગેરકાયદેસર કામ કરવા તૈયાર નહીં થાય.


સરકાર આ બાબતમાં અત્યંત કડક થઇ ગઇ છે. હમણાં થોડાંક દિવસ પહેલાં જ અમારા મણિનગરમાં એક પાપી સોનોલોજિસ્ટને સ્ટીંગ ઓપરેશન દ્વારા રંગે હાથ ઝડપી લેવામાં આવ્યો છે. હવે તો એનું આવી બન્યું સમજો. માટે ગર્ભ પરીક્ષણની વાત તો કરશો જ નહીં.’


ડો . શ્યામા સમજુ હતાં. સમજદારને ઇશારો કાફી થઇ પડતો હોય છે. એમણે વાત ઉપર પૂર્ણવિરામ મૂકી દીધું. પણ મૂળભૂત રીતે એ ભલાં અને માયાળુ હોવાં જોઇએ. એમણે મોંઘીનું હિમોગ્લોબીન ઝડપથી વધે એ માટે સારા ખોરાક અને સારી દવાઓની ગોઠવણ કરી આપી.


ચાર-પાંચ દિવસ માંડ થયા હશે, ત્યાં ફરીથી ડો. શ્યામાનો ફોન આવ્યો, ‘સર, આપની પાસે થોડોક સમય છે? મારે ગંભીર ચર્ચા કરવી છે.’


‘ગંભીર?’ હું ચિંતામાં પડી ગયો, ‘એનીથિંગ સિરીઅસ એબાઉટ યુ?’


‘નો, સર! નથીંગ સિરીઅસ એબાઉટ મી, બટ સિરીઅસ ફોર અવર સોસાયટી, ફોર અવર નેશન એન્ડ મોર સો એબાઉટ અવર મેડિકલ ફ્રેટર્નિટી.’


‘મને જલદી જણાવો. તમારાં વાક્યોથી મારી ઉત્સુકતા વધતી જાય છે.’


‘સર, મેં તમને મોંઘી વિશે વાત કરી હતી ને? ધેટ પૂઅર એનીમિક વૂમન વિથ ટ્વીન પ્રેગ્નન્સી!’


‘હા, મને યાદ છે, પણ શું છે એનું?’


‘એણે સેક્સ ડિટર્મિનેશન ટેસ્ટ કરાવી લીધો!’


‘હેં? કોણે કરી આપ્યો?’ મારા અવાજમાં નર્યો આઘાત જ આઘાત હતો. જે સોનોલોજિસ્ટ ડોક્ટર મણિનગરમાં આ પાપકર્મ કરતાં રંગે હાથ પકડાઇ ગયા, એમના સ્ટીંગ ઓપરેશનની રજેરજ વિગત વિડીયોગ્રાફી સાથે અને એમના નામ-સરનામાં સાથે ટીવીની નેશનલ ચેનલ ઉપર પણ ટેલિકાસ્ટ કરી દેવામાં આવી છે.


તેમ છતાં એવો કયો ડોક્ટર છે જે દાનવ બનતાં શરમ નથી અનુભવતો?


ડો. શ્યામાએ ફોડ પાડ્યો, ‘સર, એ ડોક્ટર કોઇ ખાનગી પ્રેક્ટિશનર નથી, પણ ગવર્નમેન્ટ ઓફિસર છે.’


‘શું કહો છો? સરકારી ડોક્ટર ઊઠીને સરકારી કાયદો તોડે? વાડ પોતે ચીભડાં ગળે!’


‘હા, સર! એ ડોક્ટર હું જેમાં નોકરી કરું છું એ દવાખાનામાં ઉચ્ચ હોદ્દા ઉપર ફરજ બજાવે છે. આમ તો એ મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનના તબીબી ગણાય. એમનો પગાર સાંઇઠ હજાર રૂપિયા જેટલો છે. વધારામાં દવાખાનાનો ‘સ્ટોક’ ખરીદવાની તમામ સત્તા એમની પાસે છે.


વર્ષભરનું કરોડો રૂપિયાનું બજેટ હોય છે. બધાને ખબર છે કે સાહેબને એમાંથી કેટલી ‘બોફોર્સ’ની કમાણી મળી રહેતી હશે.’ ‘પણ એમણે આ જાતિ પરીક્ષણ કર્યું કઇ જગ્યાએ?’ ‘એમના ખાનગી નર્સિંગ હોમમાં.’


ડો. શ્યામા એક-એક વાક્ય દ્વારા મને વધુને વધુ આંચકો આપ્યે જતાં હતાં, ‘સર ગેરકાયદેસર પોતાનું નર્સિંગ હોમ પણ ચલાવે છે. ત્યાં સોનોગ્રાફી મશીન પણ છે. મોંઘી મારી પાસેથી સીધી એમની પાસે ગઇ. સાહેબે દસ હજાર ખંખેરી લીધા. સાહેબ ખુશ! મોંઘી પણ ખુશ!’ ‘મોંઘી ખુશનો મતલબ? એને રીપોર્ટ ‘હર-હર મહાદેવ’નો આવ્યો છે, એમ જ ને?’


‘ફિફટી-ફિફટી! મોંઘીનાં પેટમાં તો ટ્વીન્સ છે ને? એમાંથી એક ગર્ભની જાતિ ‘હર હર મહાદેવ’ છે અને બીજા ગર્ભની જાતિ ‘જય માતાજી’ છે.’ ડો . શ્યામાએ એ જ સાંકેતિક શબ્દોનો ઉપયોગ કર્યો જેનો ખુલાસો પેલા સ્ટીંગ ઓપરેશન દ્વારા જાણવા મળ્યો હતો. હું વિષાદમાં ડૂબી ગયો.


હું જાણું છું કે સુપ્રીમ કોર્ટથી લઇને ગુજરાતના મુખ્ય મંત્રી અને આરોગ્ય મંત્રી આ વિષયમાં કેટલી હદે ચિંતિત છે! ત્યારે સરકારી ધારાધોરણ જેવો પગાર પાડતો મ્યુનિસિપલ ડોક્ટર કાયદાનું આ હદે ઉલ્લંઘન કરે?


‘સર, એક સવાલ પૂછું? આવું ને આવું આ દેશમાં ક્યાં સુધી ચાલતું રહેશે?’ શ્યામા મને પૂછી રહી હતી.


મેં ટૂંકો, ગમગીની ભર્યો ઉત્તર આપ્યો, ‘જ્યાં સુધી તમારી જાતિ કરતાં મારી જાતિનું પ્રભુત્વ વધારે રહેશે ત્યાં સુધી!’

લે લખ્યો આખોય આ અવતાર તારા નામ પર

મુરાદે જે કરવું હતું એ કરી નાખ્યું, પછી બગિયને પણ કરવા જેવું કરી લીધું. શહેરના પ્રખ્યાત તળાવમાં બીજા દિવસે એની લાશ તરતી હતી. મુરાદના પૈસાના પેપરવેઇટ હેઠળ પોલીસકેસના કાગળો દબાઇ ગયા. બૌછાર અને એનાં પપ્પા અમદાવાદ આવીને બગિયનનો સામાન લઇ ગયા. બૌછાર ઘણી વાર મોટી બહેનની નોટબુક અને ડાયરીના પૃષ્ઠો ઉથલાવી નાખતી હતી. પાને-પાને એની બરબાદીનું નામ વંચાતું હતું : એમ.કે.શ્રોફ... એમ.કે... શ્રોફ... એમ.કે.શ્રોફ!


લે લખ્યો આખોય આ અવતાર તારા નામ પર,

દેશ તારો ને લખી સરકાર તારા નામ પર

બાવીસ વર્ષની બ્યુટીફુલ બૌછાર બેલાણીએ જેવો પ્રતીક્ષાકક્ષમાં પગ મૂક્યો એવી જ એ છવાઇ ગઇ. ઊચી સપ્રમાણ મોહક કાયાને મરુન કલરના ફ્રોકમાં ઢાંકતી, માથા પરનાં ખુલ્લા રેશમી વાળને ઝટકાવતી, છટાદાર ચાલે ચાલતી એ સીધી રિસેપ્શન-કાઉન્ટર પાસે જઇ પહોંચી, ‘ગુડ મોર્નિંગ! આઇ એમ મિસ બૌછાર. હું ઇન્ટરવ્યૂ આપવા માટે આવી છું. હીયર ઇઝ માય કોલ-લેટર.’


રિસેપ્શન ગર્લ જુલી પોતે સુંદર હોવા છતાં બૌછારનાં અનુપમ વ્યક્તિત્વથી આભી બની ગઇ. અવશપણે પૂછી બેઠી, ‘કમીંગ ફ્રોમ હેવન?’


‘ઓહ યા!’ બૌછારે ગરદનને નમણો ઝટકો મારીને જવાબ આપ્યો. ખંડમાં બીજા યુવાનો અને યુવતીઓ પણ ઇન્ટરવ્યૂ માટે આવેલા હતા. એ લોકો તો આ અપ્સરાનો આત્મવિશ્વાસ જોઇને ડઘાઇ જ ગયા. કોઇ રૂપસુંદરી સરેઆમ જાહેર કરી શકે ખરી કે પોતે ધરતી પરથી નહીં પણ સ્વર્ગલોકમાંથી આવી રહી છે?!


પણ બૌછારનું વાક્ય અધૂરું હતું, જે એણે પાગલ કરી મૂકે તેવી અદામાં પૂરું કર્યું, ‘યસ, આઇ એમ ફ્રોમ હેવન. મારા ઘરનું સરનામું છે : હેવન સોસાયટી, ટેનામેન્ટ નંબર દસ, પેરેડાઇઝ પાર્કની બાજુમાં. બાય ધ વે, વ્હોટ ડુ આઇ ડુ નાઉ?’


જુલી વશીકરણમાંથી માંડ-માંડ બહાર નીકળી, ‘પ્લીઝ, તમારે થોડી વાર માટે પ્રતીક્ષા કરવી પડશે. ઇન્ટરવ્યૂ હવે શરૂ થવામાં જ છે. તમારી પહેલાં પાંચ વત્તા ચાર એમ કુલ નવ ઉમેદવારો છે. પણ અમારા બોસ ઇન્ટરવ્યૂ લેવામાં બહુ ઝડપી છે. હી ઇઝ યંગ, હી ઇઝ હેન્ડસમ એન્ડ હી ઇઝ સ્માર્ટ, યુ નો? તમે ત્યાં સોફામાં બેસો. બોસ હવે આવતા જ હશે.’


બૌછારે વિશાળ ખંડમાં ત્રણેય દીવાલોને અડીને ગોઠવાયેલા સોફાઓમાંથી એક ખાલી સ્થાન બેસવા માટે પસંદ કર્યું. એનાં આગમન સાથે જ બાકીની પાંચ યુવતીઓ ઝાંખી પડી ગઇ. દરેકના મનમાં આ જ વાત ઊગી, ‘ચાલો ત્યારે! આ નોકરી તો આપણા હાથમાંથી ગઇ એમ જ સમજવું.’


પણ સામેના સોફામાં બેઠેલા ચારેય યુવાનો આ સૌંદર્યના બગીચાને જોઇને ખીલી ઊઠ્યા. એક યુવાને તો પડખેવાળાને કોણી મારીને પૂછી પણ લીધું, ‘શું કરવું છે? હવે ઇન્ટરવ્યૂ આપવાનો કોઇ અર્થ રહેતો નથી. જે બોસ અંધ હોય કે મંદબુદ્ધિવાળો હોય એ જ આને નોકરીમાં ન રાખે. આપણે બેસવું છે કે પછી ચાલ્યા જવું છે?’


બાકીના ત્રણેય ‘સંસ્કારી’ અને ‘સંયમી’ યુવાનોનો મત એક સરખો જ પડ્યો, ‘નોકરી ગઇ ચૂલામાં. ઇન્ટરવ્યૂ પતે નહીં ત્યાં સુધી મેદાન છોડવા જેવું નથી. આવું નયનસુખ અત્યાર સુધીની જિંદગીમાં ક્યારેય માણવા મળ્યું નથી. નોકરી ખોવાના દુ:ખ કરતાં આ નોકરી જોવાનું સુખ હજારગણું અધિક છે. માટે હવે તો અઠ્ઠે દ્વારકા. મેદાન છોડે એ મરદ નહીં.’


ઘડિયાળનો કાંટો માંડ પાંચ મિનિટ જેટલું ચાલ્યો હશે ત્યાં એક સૂટેડ-બૂટેડ સોહામણા યુવાને ઓરડામાં પ્રવેશ કર્યો. એને જોતાં જ જુલી ઊભી થઇ ગઇ, ‘ગુડ મોર્નિંગ સર!’


‘વેરી ફાઇન મોર્નિંગ, જુલી!’


આટલું બોલીને એ યુવાને સામેની બાજુએ આવેલું બારણું ખોલ્યું અને એની ઓફિસમાં ચાલ્યો ગયો. ઇન્ટરવ્યૂ માટે આવેલા તમામ ઉમેદવારો સમજી ગયા કે એ જ હેન્ડસમ યુવાન આ કંપનીનો મેનેજિંગ ડિરેક્ટર હોવો જોઇએ. એ સિવાય આવી નવયુવાન વયે એના ચાલવામાં આટલી ચપળતા ન હોઇ શકે, ચહેરા ઉપર આટલો આત્મવિશ્વાસ ન હોઇ શકે અને બોલવામાં આવી ઓથોરિટી ન હોઇ શકે.


તો પણ એક બુદ્ધુએ બાફી માર્યું, ‘આ ભાઇ પણ ઇન્ટરવ્યૂ આપવા માટે આવ્યા છે? એ છેલ્લે આવ્યા તો પછી સૌથી પહેલા કેમ અંદર ઘૂસી ગયા?’


જુલી હસવું ખાળી ન શકી, ‘એ અમારા બોસ છે. એમનું નામ ભાઇ નથી પણ મિ.એમ.કે.શ્રોફ છે. એ ઇન્ટરવ્યૂ આપવા નહીં પણ લેવા માટે પધાર્યા છે.’


એમ.કે.શ્રોફ?! બોસનું નામ કાને પડતાં જ સોફામાં બેઠેલી બૌછાર ચમકી ગઇ. આ નામ તો એણે બહુ સાંભળેલું છે. એટલી બધી વાર અને એટલા બધા સંદર્ભમાં સાંભળ્યું છે કે ‘ક્યાં સાંભળ્યું છે?’ એવો સવાલ પૂછવાની પણ જરૂર ન પડે.


બૌછારનાં દિમાગમાં ખળભળાટ વ્યાપી ગયો, ‘એમ.કે.શ્રોફ. આ શહેરનો સૌથી મોટો ચારિત્ર્યહીન પુરુષ. લંપટતાનો મૂર્તિમંત દાખલો. મારી સગી મોટી બહેન બગિયનની જિંદગી તબાહ કરી દેનારો બદમાશ.’ બૌછારની આંખો સામે બહેનની બરબાદી ફિલ્મની પટ્ટીની જેમ ફરવા માંડી.


.....


‘હાય! તમારું નામ બગિયન છે?’


‘હા, પણ તમે..?’


‘મારી વાત પછી. પહેલાં તમને કોમ્પ્લીમેન્ટ્સ આપી લેવા દો! બગિયન! વાહ, શું નામ છે? હું ક્યારનો અહીં ઊભો-ઊભો વિચાર કરતો હતો કે આ સુગંધ કઇ દિશામાંથી આવી રહી છે? બગીચો કેમ દેખાતો નથી? પણ હવે ખબર પડી.’


‘શું?’


‘કે બગીચો ક્યારેક એક ફૂલનો બનેલો પણ હોઇ શકે છે. અને ખુશ્બૂ માત્ર ફૂલોમાં જ નથી હોતી, સાધંત સુંદર સ્ત્રીનાં શરીરમાં પણ સુગંધનો દરિયો લહેરાતો હોય છે.’


કોલેજનું પ્રથમ અઠવાડિયું અને ઉપરનો સંવાદ. બગિયન એનાં મામાના ઘરે અમદાવાદમાં કોલેજ કરવા આવી હતી. ત્યાં એને બગીચાનો આશક મળી ગયો. પછી ખબર પડી કે એ પણ એનાં જ શહેરમાંથી અહીં આવેલ હતો. મુરાદ શ્રોફ એનું નામ.


મુરાદ દેખાવમાં સોહામણો હતો અને અંદરથી કદરૂપો. દિલથી તરબતર હતો અને દિમાગથી ગટર જેવો ગંદો. એને ત્રણ ચીજોનો ઉપયોગ કરીને ફેંકી દેવાની આદત હતી : કપડાં, જૂતા અને સ્ત્રી.


બગિયન ભોળી હતી. એને આ ભમરાનો ભોગ બનતાં વાર ન લાગી. હજુ તો કોલેજનું પ્રથમ જ વર્ષ હતું. સત્તર વર્ષની કાચી કુંવારી કબુતરી ઘોઘર બિલાડાના હાથે પીંખાઇ ગઇ. પરીક્ષા આડે એક મહિનાની વાર હતી ત્યારે એને ગર્ભ રહી ગયો.


‘મુરાદ, હવે શું થશે? મારા પપ્પા મને મારી નાખશે. ચાલ, આપણે પરણી જઇએ.’ બગિયને એકાંતમાં રડતાં-રડતાં કહ્યું.


મુરાદે હસતાં-હસતાં જવાબ આપ્યો, ‘ડરે છે શા માટે? તારા પપ્પા તને મારી નાખે એની પહેલાં આપણે આ ગર્ભને...’


મુરાદે ગર્ભને મરાવી નાખ્યો. ડોકટરને ત્યાં જઇને એબોર્શન કરાવી લીધું. બીજા વર્ષે બગિયન ફરી વાર ગર્ભવતી બની. ફરીથી ગર્ભપાત. ત્રીજી વાર જ્યારે આવું બન્યું ત્યારે બંને જણાં ત્રીજા અને છેલ્લા વર્ષમાં ભણતા હતા.


આ વખતે બગિયને જીદ પકડી, ‘મુરાદ, હવે તો આપણી કોલેજ પૂરી થવામાં છે. મને બીજો જ મહિનો ચાલે છે. પરીક્ષા પછી આપણે લગ્ન કરી લઇએ તો આ બાળક જીવી જાય. વારંવારની ભૃણહત્યાઓ હું સહી નથી શકતી.’


‘તો ચાલુ રાખ! મારે શું?’ મુરાદ ખભા ઉલાળીને હસી પડ્યો.


બગિયન એનું આ સ્વરૂપ પહેલી વાર જોઇ રહી હતી. એનાં હૃદયની ચોટ સવાલ બનીને એની જીભ ઉપર આવી ગઇ, ‘કેમ? તારે શું એટલે તું કહેવા શું માગે છે?’


‘એ જ કે હું કંઇ તારાં જેવી મૂર્ખ છોકરીને મારી પત્ની બનાવું?’


‘તો આ બધું શું હતું? છેલ્લા ત્રણ-ત્રણ વર્ષથી તું મને..?’


‘એ નાટક હતું. તારાં રૂપને ભોગવવાનું ત્રિઅંકી નાટક. પ્રેમ એ મારો કીમિયો હતો, લગ્નનું વચન એ મારું શસ્ત્ર હતું અને બેવફાઇ એ મારા નાટકનો અંત છે. એક વાત યાદ રાખજે, પગલી! પુરુષને જે ચીજની અપેક્ષા લગ્ન પછી હોય છે એ ચીજ જો લગ્ન પહેલાં મળી જાય તો પછી એ લગ્ન શા માટે કરે?! હા..! હા..! હા..!’ અને પાંખોની જેમ પગ ફેલાવીને સીટી બજાવતો ભ્રમર અલોપ થઇ ગયો.


મુરાદે જે કરવું હતું એ કરી નાખ્યું, પછી બગિયને પણ કરવા જેવું કરી લીધું. શહેરના પ્રખ્યાત તળાવમાં બીજા દિવસે એની લાશ તરતી હતી. મુરાદના પૈસાના પેપરવેઇટ હેઠળ પોલીસકેસના કાગળો દબાઇ ગયા. બૌછાર અને એનાં પપ્પા અમદાવાદ આવીને બગિયનનો સામાન લઇ ગયા.


બૌછાર ઘણી વાર મોટી બહેનની નોટબુક અને ડાયરીના પૃષ્ઠો ઉથલાવી નાખતી હતી. પાને-પાને એની બરબાદીનું નામ વંચાતું હતું : એમ.કે.શ્રોફ... એમ.કે... શ્રોફ... એમ.કે.શ્રોફ!


.....


બગિયનની બરબાદીનું ચલચિત્ર યાદ આવતાં જ બૌછાર ઉદાસ બની ગઇ. એનાં દિલમાં આક્રોશની આગ ભભૂકી ઊઠી : ‘હે ભગવાન! તારી અદાલતમાં આવો જ ન્યાય મળે છે? એક નિર્દોષ સ્ત્રીને ચિતાની આગ મળે છે અને આ બદમાશને સિંહાસન? નથી જોઇતી આ નોકરી મારે!’


‘મીસ બૌછાર બેલાણી..! સર તમને બોલાવે છે.’ જુલીનું વાક્ય સાંભળીને બૌછાર અટકી ગઇ. બીજા ઉમેદવારો પણ બગાવત ઉપર ઊતરી આવ્યા : ‘અમે આની પહેલાં આવીને બેઠા છીએ. વ્હાય ઇઝ શી ઇન્વાઇટેડ ફર્સ્ટ?’


જુલી હસી પડી, ‘આઇ એમ સોરી. પણ આ બોસનો હુકમ છે. એમણે મીસ બૌછાર બેલાણીને સિલેક્ટ કરી લીધા છે. તમે બધાં ઘરે જઇ શકો છો.’


ટોળામાં જેટલો ઘૂંઘવાટ ઊઠ્યો એના કરતાં વધારે ગુસ્સો બૌછારનાં મનમાં જાગ્યો. એ લાલઘૂમ ચહેરો લઇને ઓફિસ તરફ ધસી ગઇ. બારણું હડસેલીને સીધી જ બોસની સામે ઊભી રહી ગઇ, ‘તમે સમજો છો શું તમારા મનમાં? બહાર વેઇટિંગ રૂમમાંથી પસાર થયા ને મારી ઉપર અછડતી નજર પડી ગઇ એટલામાં ઇન્ટરવ્યૂ લેવાઇ ગયો?


મારી આવડત, મારા સર્ટિફિકેટ્સ..?’ એમ.કે.શ્રોફ એમના સોહામણા ચહેરા પરથી મૌનભર્યું સ્મિત ફરકાવી રહ્યા. બૌછારનો બોંબ મારો ચાલુ જ હતો : ‘મારી બહેન બગિયનની જિંદગી તો બરબાદ કરી નાખી, હજુ મન નથી ભરાયું કે હવે મને લપેટવા માટે..?’


‘શટ અપ! વિલ યુ?’ યુવાન બોસે એને વધુ બોલતાં અટકાવી, ‘મારે ત્રણ જ વાત કરવી છે. એક, તમારી દીદી સાથે થયેલા અન્યાય વિશે હું બધું જાણું છું. બીજું, એ લંપટ માણસ હું નહીં, મારો મોટો ભાઇ મુરાદ હતો. એનું બીજા જ વર્ષે મર્ડર થઇ ગયું.


હું શ્રોફ કંપનીનો એક માત્ર વારસદાર મકસદ શ્રોફ છું. અને ત્રીજી વાત. ઓફિસમાં આવતી વખતે તમારી દિશામાં મેં જોયું પણ નથી. આ તો ઉમેદવારોની યાદીમાં ‘બૌછાર બેલાણી’નું નામ વાંચ્યું એટલે મને રસ પડ્યો. તમારો બાયોડેટા વાંચીને ખાતરી થઇ કે તમે બગિયનની નાની બહેન છો. તમારી દીદીને તો હું ઇન્સાફ અપાવી નથી શક્યો, પણ મને થયું કે તમને ‘જોબ’ આપીને કમ-સે-કમ થોડુંક સાટુ તો વાળી આપું.


બાકી તમારાં સમ, મને તો ખબર પણ ન હતી કે તમે ખૂબસૂરત છો કે કદરૂપા! તમને જોયા વગર જ મેં નોકરીમાં રાખી લેવાનો નિર્ણય લઇ લીધો હતો.’


બૌછારથી પૂછાઇ ગયું, ‘અને હવે મને જોયા પછી એ નિર્ણય બદલાઇ તો નથી ગયો ને?’


‘ના, બદલાઇ નથી ગયો, પણ બેવડાઇ ગયો છે.’ મકસદ લાગણીથી છલકાતાં સ્વરે વાક્ય પૂરું કર્યું, ‘બૌછાર મારી ઓફિસમાં પણ અને મારા ઘરમાં પણ! એકના માટે એપોઇન્ટમેન્ટ લેટર તૈયાર કરાવું છું, બીજા માટે કંકોતરી!’


(શીર્ષક પંક્તિ : આકાશ ઠક્કર)

એક ડગલામાં જ હિંમત-હામને હારી ગયો

એ સ્ત્રીએ ઇન્સ્પેક્ટર સામે હાથ લંબાવીને ચીસ પાડીને કહ્યુંકે સાહેબ, જુઓ, આ માણસ અત્યારે પણ નશામાં છે. મારી ફરિયાદ નોંધીને એને અંદર પૂરી દો. ખાખી લૂગડાં પહેરીને એ આવું કરે એમાં તો તમારા ડિપાર્ટમેન્ટની આબરૂ બગડે છે. બાપની સાથે આવેલી એ સ્ત્રી ઉશ્કેરાટથી ફરિયાદ કરતી હતી એ છતાં મનોમન ગભરાતી હતી એટલે એ કરગરી કે સાહેબ, એ બહાર રહેશે તો મને જીવતી નહીં છોડે... એને પૂરી દો... કોઇ કંઇ સમજે-વિચારે એ અગાઉ પેલાએ થ્રી-નોટ-થ્રીની બંદૂક હાથમાં લીધી અને ઘાંટો પાડ્યો કે હવે એક શબ્દ પણ બોલ્યા વગર અહીંથી ભાગ, નહીં તો મારી નાખીશ.


વીરતા-શૂરવીરતાથી સાવ પરવારી ગયો

એક ડગલામાં જ હિંમત-હામને હારી ગયો

તુલસી ગોસ્વામી...’ ચેમ્બરની બહાર બેઠેલા કારકુને ફાઇલમાં નામ જોયું અને સામે બેઠેલા ત્રીસ ઉમેદવારો સામે નજર કરીને મોટેથી બૂમ પાડી. પોતાનું નામ સાંભળીને તુલસી ઊભી થઇ ગઇ. ‘આ ભાઇ બહાર આવે પછી તમારો વારો છે.’ એ સાંભળીને એ પાછી ખુરશીમાં બેસી ગઇ.


આ શૈક્ષણિક સંસ્થાનું આખું પરિસર પચાસ એકરમાં પથરાયેલું હતું. એમાં વહીવટી અધિકારીની જગ્યા માટેના ઇન્ટરવ્યૂ ચાલી રહ્યા હતા.


દસેક મિનિટ પછી અંદર ગયેલો ઉમેદવાર બહાર આવ્યો. અઠ્ઠ્યાવીસ વર્ષની તુલસીની ઘઉવર્ણી ત્વચામાં તંદુરસ્તીની ચમક હતી. સપ્રમાણ દેહ અને પારદર્શક નિખાલસ આંખોને લીધે એનું વ્યક્તિત્વ બીજાઓથી અલગ તરી આવતું હતું.


બારણું હળવેથી ખોલીને એણે અંદર પ્રવેશવાની રજા માગી. વિશાળ ટેબલની સામે બેઠેલી ત્રણેય વ્યક્તિઓએ એને આંખના ઇશારાથી જ અનુમતિ આપી. આ ત્રણ પૈકી વચ્ચે બેઠેલા પડછંદ પુરુષનું પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ આજુબાજુ બેઠેલા બંને પુરુષોને ઝાંખા પાડી દેતું હતું.


સિત્તેરેક વર્ષની ઉંમર, ખાદીનો સફેદ ઝભ્ભો અને ધેરા કથ્થાઇ રંગની બંડી. હાથની આંગળીમાં ગુરુના મોટા નંગવાળી વીંટી.


‘બેસો.’ જમણી તરફ બેઠેલા પચાસેક વર્ષના આચાર્યે તુલસીને કહ્યું એટલે એ ખુરશીમાં બેઠી. ‘નામ?’


‘તુલસી... તુલસી અશોકપુરી ગોસ્વામી.’ તુલસીએ જવાબ તો વિવેકથી આપ્યો. તુલસીએ એ સજ્જનના બધા પ્રશ્નોના જવાબ બિલકુલ શાંતિથી આપ્યા. એ પછી એ ભાઇએ ડાબી તરફ બેઠેલા સાહેબને ઇશારો કર્યો. એ સાહેબે ફાઇલ ખોલીને ચશ્માં પહેરીને વિગતો વાંચ્યા પછી તુલસી સામે જોયું.


‘અત્યારે તો તમારી નોકરી ચાલુ છે. પગાર પણ સારો છે, ખરું?’


‘જી.’


તુલસીએ વારાફરતી ત્રણેયની સામે જોઇને જવાબ આપ્યો. ‘અત્યારે કોડિનારમાં ખાંડની ફેક્ટરીમાં આસિસ્ટન્ટ મેનેજર તરીકે સેવા આપું છું. દોઢ વર્ષથી ત્યાં કામ કરું છું એમાં કોઇ તકલીફ નથી. એ છતાં શૈક્ષણિક સંસ્થામાં કામ કરવાની તક મળે તો વધુ સારું...’


ધીમા અવાજે તુલસીએ કબૂલ કર્યું. ‘ત્યાં ફેક્ટરીમાં જે મજૂરો કામ કરે છે એમની વાજબી માગણીઓ અંગે મેનેજમેન્ટ સાથે થોડા ઘણા મતભેદ છે. એને લીધે આમ પણ એ નોકરી લાંબો સમય ટકે એવું નથી લાગતું.’


‘અહીંયા પણ એવું નહીં બને એની ખાતરી છે?’ એ સાહેબે હસીને પૂછ્યું. ‘એ ફેક્ટરી છે અને આ શૈક્ષણિક સંસ્થા છે એટલે અહીંના વહીવટમાં કોઇ તકલીફ નહીં પડે.’ તુલસીએ આત્મવિશ્વાસથી આટલું કહીને ઉમેર્યું.


‘વળી, આપણી આ સંસ્થા દસ વર્ષથી સરસ રીતે ચાલે છે અને એના વખાણ સાંભળ્યા છે.’ એ સાહેબે પોતાની ફરજ પૂરી કરીને વચ્ચે બેઠેલા વૃદ્ધ સામે જોયું. ‘સર,..’


ડાબે-જમણે બેઠેલા સજ્જનોને જવાબ આપતી વખતે તુલસીને પણ ખ્યાલ હતો કે અંતિમ ચુકાદો તો કેન્દ્રસ્થાને બેઠેલા આ વૃદ્ધના હાથમાં હશે. એટલે એ લગીર સભાન અને સાવધ બની. અત્યાર સુધી શાંતિથી બધા સવાલ-જવાબ સાંભળી રહેલા એ વૃદ્ધે ફાઇલમાં વિગતો ઉપર ઝડપથી નજર ફેરવી લીધી અને પછી તુલસી સામે જોયું.


‘વતન વાંકાનેર. ત્યાંની સ્કૂલમાં દસમામાં અને બારમામાં પ્રથમ. એ પછી કોલેજનો અભ્યાસ રાજકોટમાં અને એમ.બી.એ. અમદાવાદથી કર્યું. એ પછી પહેલી નોકરી કોડિનારમાં મળી જે હજુ ચાલુ છે.’ અરજીમાં લખેલી વિગતોનો ટૂંકસાર એક શ્વાસે બોલી ગયા પછી એમણે હસીને તુલસી સામે જોયું.


‘અને હવે ભાવનગરની અમારી સંસ્થામાં જોડવાની ઇચ્છા છે. રાઇટ?’


‘જી.’ અવાજમાં ભારોભાર વિવેક ઉમેરીને તુલસીએ કહ્યું. ‘જો આપ તક આપો તો.


‘ફેમિલીમાં કોણ કોણ છે?’ ‘હું ને મારી મમ્મી.’ તુલસીના અવાજમાં ભીનાશ ભળી.


‘હું દોઢ વર્ષની હતી ત્યારે જ મારા પપ્પા ગુજરી ગયેલા. એક કમનસીબ અકસ્માતમાં એમનું મૃત્યુ થયું એ પછી થોડા ઘણા પૈસા મળેલા. મમ્મીએ પેટે પાટા બાંધીને બારમા સુધી ભણાવી. એ પછી રાજકોટમાં રહેતા મામાના આશરે ગઇ અને ત્યાં કોલેજ કરી.


બીજા મામા અમદાવાદ રહે છે. એમ.બી.એ.માં એડમિશન મળ્યું એટલે એમના ઘરનું બારણું ખખડાવ્યું. એ રીતે ભણ્યા પછી જ પહેલી નોકરી મળી એ સ્વીકારી લીધી. નોકરી સારી છે. હું ને મમ્મી કંપનીના ક્વાર્ટરમાં રહીએ છીએ પણ મેં કહ્યું એ રીતના પ્રોબ્લેમ છે એટલે મન ડંખ્યા કરે છે.


આપની સંસ્થાની જાહેરાત જોઇ કે તરત અરજી મોકલી આપી.’


તુલસી અટકી એ પછી એ વૃદ્ધે એના ચહેરા સામે જોઇને પૂછ્યું. ‘પપ્પાને એક્સિડન્ટ કઇ રીતે થયેલો?’


‘બહુ વિચિત્ર ઘટના બનેલી.’ એ માણસના અવાજમાં લગીર સહાનુભૂતિનો રણકાર પારખીને તુલસીના મનમાં આશા જન્મી. એણે એમની સામે જોઇને બોલવાનું શરૂ કર્યું.


‘હું તો એ વખતે દોઢેક વર્ષની અને પપ્પાની ઉંમર પણ ત્રીસેક વર્ષની હતી. વાંકાનેરમાં એ પોલીસ કોન્સ્ટેબલ તરીકે નોકરી કરતાં હતા. એક દિવસ એ પોલીસ સ્ટેશનના અંદરના રૂમમાં બેસીને કામ કરતાં હતા. બીજા એક કોન્સ્ટેબલને દારૂ પીવાની કુટેવ હતી. એને લીધે એ એની પત્નીને મારઝૂડ કરતો હતો.


આગલી રાત્રે એ કોન્સ્ટેબલે એની પત્ની સાથે ઝઘડો કરીને એ બાપડીને એટલી બધી મારેલી કે પેલી ભાગીને પિયર જતી રહેલી. સવારે એ એના બાપાને લઇને પોલીસ સ્ટેશનમાં આવી. ઇન્સ્પેક્ટરસાહેબના ટેબલ પાસે એ સ્ત્રી ધ્રુસકે ધ્રુસકે રડીને પોતાની ફરિયાદ સંભળાવી રહી હતી.


એ લાચાર સ્ત્રીનો બાપ પણ ઇન્સ્પેક્ટરને કરગરી રહ્યો હતો કે સાહેબ, મારી દીકરીને એ હેવાનના ત્રાસમાંથી બચાવો. એ બાપ-દીકરી આ બધું કહી રહ્યા હતા એ વખતે પેલો કોન્સ્ટેબલ ત્યાં ધસી આવ્યો. એ વખતે પણ એ ફુલ નશામાં હતો. એણે ઘાંટો પાડીને પોતાની પત્ની અને સસરાને બહાર નીકળી જવા આદેશ આપ્યો.


એ સ્ત્રીએ ઇન્સ્પેક્ટર સામે હાથ લંબાવીને ચીસ પાડીને કહ્યું કે સાહેબ, જુઓ, આ માણસ અત્યારે પણ નશામાં છે. મારી ફરિયાદ નોંધીને એને અંદર પૂરી દો. ખાખી લૂગડાં પહેરીને એ આવું કરે એમાં તો તમારા ડિપાર્ટમેન્ટની આબરૂ બગડે છે.


બાપની સાથે આવેલી એ સ્ત્રી ઉશ્કેરાટથી ફરિયાદ કરતી હતી એ છતાં મનોમન ગભરાતી હતી એટલે એ કરગરી કે સાહેબ, એ બહાર રહેશે તો મને જીવતી નહીં છોડે... એને પૂરી દો...


કોઇ કંઇ સમજે-વિચારે એ અગાઉ પેલાએ થ્રી-નોટ-થ્રીની બંદૂક હાથમાં લીધી અને ઘાંટો પાડ્યો કે હવે એક શબ્દ પણ બોલ્યા વગર અહીંથી ભાગ, નહીં તો મારી નાખીશ. સાહેબ, આ નફ્ફટની હિંમત તો જુઓ. પેલી સ્ત્રીએ તીણી ચીસ પાડીને ઇન્સ્પેક્ટરને કહ્યું. તમારી હાજરીમાં આ દારૂડિયો મને મારી નાખવાની ધમકી આપે છે.


ઊભા થઇને એને અંદર પૂરી દો. ઇન્સ્પેક્ટર ઊભા થાય એ અગાઉ પેલાની કમાન છટકી. પત્ની સામે બંદૂક તાકીને એણે ઘોડો દબાવી દીધો. એની પત્ની વીજળીની ઝડપે નીચે બેસી ગઇ અને બંદૂકમાંથી છૂટેલી ગોળી બારીમાંથી અંદર જઇને સીધી મારા પપ્પાના કપાળમાં ઘૂસી ગઇ!’


આ બધું બોલતી વખતે તુલસીનો ચહેરો પરસેવે રેબઝેબ થઇ ચૂક્યો હતો. સામે બેઠેલા ત્રણેય સ્તબ્ધ બનીને સાંભળતા હતા. ‘મારા પપ્પા તો બિચારા અંદરના રૂમમાં ફાઇલ લઇને કામ કરતા હતા. બરાબર બે આંખની વચ્ચે કપાળમાં એવી રીતે ગોળી વાગી કે એ ત્યાં ને ત્યાં ઢળી પડ્યા.’ આટલું કહીને તુલસી અટકી.


હાથ લંબાવીને એણે પેલા લોકો માટે મુકાયેલ પાણીનો ગ્લાસ ઉઠાવ્યો અને એક ઘૂંટડે ખાલી કર્યો.


‘સોરી.’ એને પોતાની ભૂલનું ભાન થયું એટલે ફીકું હસીને એણે ત્રણેયની માફી માગી લીધી. ‘દુનિયામાં આવો વિચિત્ર અકસ્માત લાખમાં એકાદ વ્યક્તિને થતો હશે. મારું એટલું કમનસીબ કે મેં આ રીતે પપ્પાની છત્રછાયા ગુમાવી.’


‘ઓ.કે.’ વચ્ચે બેઠેલા વદ્ધે ડાબી બાજુ બેઠેલાને આંખનો ઇશારો કર્યો એટલે એણે હળવેથી તુલસીને કહ્યું: ‘હવે તમે જઇ શકો છો.’ તુલસી ધીમા પગલે ચેમ્બરની બહાર નીકળી. ડાબે-જમણે બેઠેલા હતા એ બંનેએ વૃદ્ધની સામે જોયું.


‘જામભાબાપુ, શું કરીશું?’


‘વિચારીએ.’ જામભાએ ટૂંકા સફેદવાળમાં હાથ ફેરવીને જવાબ આપ્યો. ‘હજુ તો બહુ જણા બાકી છે.’ ઇન્ટરવ્યૂ પતી ગયા પછી બધા ઉમેદવારોને કારકુને જણાવ્યું. ‘દસેક દિવસમાં તમને બધાને પત્ર લખીને જાણ કરીશું.’


અઠવાડિયા પછી કોડિનારમાં બેઠેલી તુલસી ગોસ્વામી રોજ ટપાલની રાહ જોતી હતી. એ વખતે ભાવનગરના એક વૈભવી બંગલામાં જામભા બાપુના હાથમાં ગ્લાસ હતો. સામે એમનો અંગત મિત્ર શામજી રૂપાણી બેઠો હતો. ‘બાપુ, પછી પેલા ગોસ્વામીની છોકરીને નોકરીમાં રાખી?’


‘આમ તો પ્રાયશ્વિત કરવાની તક હતી પણ હિંમત ના ચાલી. સાડા તેર વર્ષ જેલમાં કાઢ્યા ત્યારે રોજ પસ્તાવો થતો હતો. જેને ઢાળી દેવાની હતી એ બચી ગઇ અને બિચારો બાવાજી નવાણિયો કૂટાઇ ગયો. બહાર આવીને બાપીકી જમીન વેચીને અહીં તારા જેવા ભાઇબંધોની સાથે આ આખું તોસ્તાન ઊભું કરીને જમાવી દીધું.


માણસો સારા મળી ગયા એટલે ધંધો જામી ગયો. એ પછી તો એ આખી વાત મગજમાંથી ભૂંસી નાખી હતી. એ પાણીદાર છોકરી સામે બેસીને બોલતી હતી ત્યારે જાત ઉપર શરમ આવતી હતી. એક મિનિટ તો થયું કે નોકરી આપી દઉ. એ બાપડી રાજી થશે ને મારું પાપ ધોવાશે.


પણ પછી ફફડી ગયો. એ અહીં નોકરી કરે તો જેટલી વાર એને જોઉ એટલી વાર મારા ગુનાની યાદ આવે. મન ડંખ્યા કરે.’ બાપુએ મોટો ઘૂંટડો ભરીને શામજી સામે જોયું. ‘વળી, બીજી બીક વધારે મોટી હતી. ન કરે નારાયણ ને એ છોકરીને હકીકતની ખબર પડી જાય તો જીવવાનું ભારે પડે.


એ છોકરી અને એની મા સામે આવીને ઊભા રહે ત્યારે ધરતીમાં સમાઇ જવાનું મન થાય. બંદૂકના ભડાકા કરવાનું કામ સહેલું છે શામજી, પણ એ મા-દીકરીની નજરનો સામનો કરવાની જિગર નથી. એટલે બીજાને ઓર્ડર આપી દીધો.’

(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)

પીપળાનાં પાન જેવા શ્વાસ છે

હું સાંભળી રહ્યો, જોઇ રહ્યો. ડો. કાચવાલાના વાણી-વર્તનમાં એ જ આત્મવિશ્વાસ એમના ખુદના દીકરાની સર્જરી માટે ઝલકતો હતો, જેવો સામાન્ય દરદીના ઓપરેશન વખતે ઝલકતો હોય. સ્વપ્નિલ એમનો એક માત્ર પુત્ર હતો. સવા વાગ્યે સાહેબ ગાડીમાં બેસીને વિદાય થયા.બે વાગ્યે આખા શહેરમાં હાહાકાર મચી ગયો. સમાચાર અત્યંત આઘાતજનક હતા: ડો. કાચવાલાના લાડકવાયા પુત્ર સ્વપ્નિલનું ઓપરેશન દરમિયાન કરૂણ મૃત્યુ નિપજયું હતું!

પીપળાનાં પાન જેવા શ્વાસ છે,
જિંદગીનો જર્જરિત આભાસ છે

હું ત્રેવીસ વરસનો હતો જ્યારે ડો. કાચવાલાને પ્રથમ વાર મળ્યો હતો. ડો. કાચવાલા સર્જ્યન હતા. શહેરમાં એમનું પ્રાઇવેટ સર્જિકલ નર્સિંગ હોમ હતું અને સાથે સાથે તેઓ જનરલ હોસ્પિટલની સાથે પણ સંલગ્ન હતા. રોજ સવારે બે કલાક પૂરતા તેઓ માનદ સેવા આપવા માટે આવતા હતા. મારી પ્રથમ મુલાકાત આ સમયે જ થઇ હતી.

ડો. કાચવાલા એટલે આવડતનું પડીકું અને આત્મવિશ્વાસનું પોટલું. એમની જિંદગીમાં કોઇ વાતની કમી ન હતી. ઓ.પી.ડી.માં હું એમની સામેની ખુરશીમાં બેસતો હતો. એ મારી ઇન્ટર્નશીપના દિવસો હતા.

‘ડોક્ટર, હું નવા પેશન્ટો તપાસું છું, તું જૂના તપાસજે!’ ડો. કાચવાલાએ પ્રથમ દિવસે જ વ્યવસ્થા ગોઠવી દીધી. મને એમની વાત ગળે ઊતરી ગઇ. એમણે જોયેલો નવો દરદી જ્યારે ‘ફોલો અપ’ માટે બીજા અઠવાડિયે મારી પાસે આવે ત્યારે મને બેવડો ફાયદો થતો હતો.

એક, ડો. કાચવાલાએ શું નિદાન કર્યું હતું એની મને જાણકારી મળી રહેતી અને બીજો ફાયદો એ થતો કે એમની સારવાર લીધા બાદ એ પેશન્ટને કેવી ને કેટલી રાહત થતી એ પણ મને શીખવા મળતું હતું.

‘આ બધું તો ઠીક છે, ડોક્ટર!’ તેઓ મારો ઉત્સાહ જોઇને ક્યારેક બીજી વાતો પર પણ ચડી જતા હતા, ‘નિદાન અને સારવાર તો બધાં ડોક્ટરોને આવડતાં જ હોય છે, સાચું શીખવા જેવું જો કંઇ હોય તો તે છે દરદી સાથેની રીત-ભાત.’

‘હું સમજ્યો નહીં’. હું બોલી ગયો, બોલ્યા પછી પણ મારું મોં ખુલ્લું રહી ગયું. ડો. કાચવાલા એ દિવસે મૂડમાં હતા. હસ્યા, ‘તમે કોઇ પણ વ્યવસાયમાં હોવ, છેવટે તો તમારા ગ્રાહકને ઇમ્પ્રેસ કરવાની જ રમત હોય છે.’

‘ગ્રાહક?’ મારું ખુલ્લું મોં વધારે ખૂલી ગયું.

‘યસ, આઇ મીન પેશન્ટ! દરદી પણ છેવટે તો ગ્રાહક જ છે ને! એ આપણી પાસે શા માટે આવે છે? બીજા ડોક્ટર પાસે શા માટે નથી જતો? કારણ કે એ આપણને બીજા ડોક્ટરો કરતાં બહેતર માને છે. અને મૂળ કરામત અહીં જ કરવાની હોય છે. વી હેવ ટુ ઇમ્પ્રેસ ધી પેશન્ટ. ધેટ્સ ઓલ!’

દરદીને આંજી નાખવાની કરામત કેવી રીતે કરવાની હોય છે એવો સવાલ પૂછવા માટે ન હતો, પણ નરી આંખે જોવા-જાણવા માટેનો હતો. માત્ર પાંચ ફૂટ જેટલા અંતરે બેસીને હું ડો. કાચવાલાની મેનરીઝમ્સ નિહાળ્યા કરતો.

કોઇ પેશન્ટ આવે. ફરિયાદ કરે, ‘સાહેબ, પેટમાં દુ:ખે છે.’ ડો. કાચવાલા થોડાંક સવાલો પૂછે પછી દરદીને ટેબલ ઉપર સૂવડાવે. પેટ ઉપર હાથ ફેરવે, દબાવે, ટકોરા મારે અને બહાર આવીને પોતાની ખુરશીમાં ગોઠવાઇ જાય. દરદી સ્ત્રી પોતાનાં કપડાં ઠીક-ઠાક કરીને બહાર આવે ત્યાં સુધીમાં તો ડો. કાચવાલા એનાં કેસપેપરમાં નિદાનથી માંડીને સારવાર સુધીનો નક્શો ચીતરી ચૂક્યા હોય. સ્ત્રીનો પતિ પૂછે, ‘શું લાગે છે, સાહેબ?’

‘લાગતું નથી, પણ છે! તારી બૈરીનાં પેટમાં મોટી ગાંઠ છે. તાત્કાલિક ઓપરેશન કરવું પડશે. આજે જ ‘એડમીટ’ કરી દઉ છું. આવતી કાલે સવારે ઓપરેશન કરી આપીશ.’

‘પણ, દાગતર સાહેબ... પતિ આગળ ન બોલી શકે. એના અધૂરા વાક્યમાં ઘણી બધી મુશ્કેલીઓ સમેટાયેલી હોય. પૈસાની સગવડથી માંડીને ગામડે જઇને ઘર સાચવવાની વ્યવસ્થા ગોઠવવા જેવા ઘણા બધા સવાલો પડેલા અને નડેલા હોય. એ ધીમે ધીમે એક પછી એક મૂંઝવણની રજૂઆત કરતો રહે, પણ ડો. કાચવાલાના પટારામાં દરેક સમસ્યાનું રામબાણ સમાધાન મોજૂદ હોય.

‘તારે પૈસાની વ્યવસ્થા ક્યાં કરવાની છે? ગાંડા, આ તો સરકારી હોસ્પિટલ છે. મફતમાં બધું પતી જવાનું છે અને ઘરની વ્યવસ્થા માટે ગામડે જવાની ક્યાં જરૂર છે? કાલે સવારે ઓપરેશન પતે એટલે તું નીકળી જજે. તારી બૈરીને ખાવા-પીવાનું તો કંઇ છે નહીં. ચોવીસ કલાક માટે તો ગ્લુકોઝની ડ્રીપ આપવાની છે.’

‘પણ સાહેબ...’ એને એકલી છોડીને એમ તો કેવી રીતે જઇ શકાય? આટલું મોટું ઓપરેશન હોય એટલે રામ જાણે એને...’

‘અરે, ગાંડા, તારી ઘરવાળીને કંઇ થવાનું નથી. ઓપરેશન ભલેને મોટું હોય, તો સામે ડોક્ટર પણ મોટો છે ને? મારા માટે તો આ રમત વાત છે. ચાલ, એડમીટ કરી દે તારી વાઇફને! મારામાં વિશ્વાસ રાખ. એને કશું જ નહીં થાય.’ બે કલાકમાં જો કોઇ એક વાક્ય સૌથી વધારે વાર પુનરાવર્તન પામતું હશે તો એ આ હતું, ‘તમારા દરદીને કશું જ નહીં થાય.’

‘બપોરે એક વાગ્યે ઓ.પી.ડી. પૂરી કર્યા પછી ડો. કાચવાલા મારી સામે જોઇને હસી પડે, ‘કંઇ સમજાયું, ડોક્ટર?’

‘હા, સમજાયું.’

‘શું સમજાયું તે સમજાવો!’

‘તમારી પાસેથી એક વાત શિખવા મળી કે તબીબી વ્યવસાયમાં સફળતા માટે ડોક્ટરની આવડત કરતાં પણ એના આત્મવિશ્વાસનું મહત્ત્વ અનેક ગણું હોય છે. દરદીના સગાંઓને એક જ સવાલ નડતો હોય છે- ‘અમારા પેશન્ટને કંઇ થશે તો નહીં ને?’ સારો સર્જ્યન એ છે જેની પાસે આવો જવાબ છે- ‘ના, એને કશું જ નહીં થાય!’

મારા માટે આ નવી વાત હતી. એમ.બી.બી.એસ.ના અભ્યાસક્રમમાં અમને ભણાવવામાં આવ્યું હતું કે કોઇ પણ બીમારી અને એની સારવાર વિશે દરદીના સગાં સાથે સ્પષ્ટપણે ચર્ચા કરવી જોઇએ. જો કોઇ ઓપરેશન કરવાનું હોય તો એમાં રહેલા જોખમો બાબતે પણ એમને માહિતગાર કરી દેવા જોઇએ.

આ માત્ર કાનૂની દ્રષ્ટિએ જ આવશ્યક નથી, પણ દરદીની માનસિક તૈયારી માટે પણ આમ કરવું હિતાવહ છે. પણ જે ભણાવવામાં આવ્યું હતું તે ‘થીયરી’ હતી, અત્યારે હું જે જોઇ રહ્યો હતો એ ‘પ્રેક્ટિકલ’ જ્ઞાન અને ડો. કાચવાલા એ વ્યવહારુ જ્ઞાનના મહાઋષિ હતા.

………

મારો ત્રણ મહિનાનો ફરજકાળ સમાપ્ત થવાની અણી પર હતો. બે-ચાર દિવસ રહ્યા હશે. એક દિવસ હું ડો. કાચવાલાની ઓ.પી.ડી.માં બેઠો હતો, ત્યાં વોર્ડબોયે આવીને એમના હાથમાં ટેલિફોનનું રીસીવર પકડાવી દીધું. એ સમયે મોબાઇલ ફોનની સુવિધા હજુ ભારતમાં પ્રવેશી ન હતી.

ડો. કાચવાલાએ વાત શરૂ કરી, ‘કોણ? સ્વપ્નિલ બોલે છે? બોલ, દીકરા!... તે એમાં ગભરાવા જેવું શું છે? કપાળ ઉપર નાનકડી રસોળી નીકળી છે એ તો હું પણ થોડાંક દિવસથી જોઇ રહ્યો છું... ના, એ દવાથી નહીં મટે, એને ઓપરેશન કરીને કાઢવી જ પડશે... અરે, બીવે છે શા માટે? કશું જ નહીં થાય... હું અહીંના કામથી પરવારી જ ગયો છું, આમ પણ હવે ઘરે જ આવતો હતો.

તું એક કામ કર! સીધો આપણા પ્રાઇવેટ નર્સિંગ હોમ પર પહોંચી જા! હું પણ ત્યાં જ પહોંચું છું. બે મિનિટનું તો કામ છે. પછી તરત આપણે લંચ માટે ઘરે...

હું સાંભળી રહ્યો, જોઇ રહ્યો. ડો. કાચવાલાના વાણી-વર્તનમાં એ જ આત્મવિશ્વાસ એમના ખુદના દીકરાની સર્જરી માટે ઝલકતો હતો, જેવો સામાન્ય દરદીના ઓપરેશન વખતે ઝલકતો હોય. સ્વપ્નિલ એમનો એક માત્ર પુત્ર હતો. સવા વાગ્યે સાહેબ ગાડીમાં બેસીને વિદાય થયા.

બે વાગ્યે આખા શહેરમાં હાહાકાર મચી ગયો. સમાચાર અત્યંત આઘાતજનક હતા: ડો. કાચવાલાના લાડકવાયા પુત્ર સ્વપ્નિલનું ઓપરેશન દરમિયાન કરૂણ મૃત્યુ નિપજયું હતું!

………

ખરેખર શું બન્યું હતું એની ત્રૂટક-ત્રૂટક માહિતી બીજા દિવસે કાનમાં પડી શકી. સૌરાષ્ટ્રનું નાનકડું શહેર હતું, એટલે સરકારી અને ખાનગી ડોક્ટરોમાં નિકટનો ઘરોબો હતો. સંપૂર્ણ તબીબીજગત ડો. કાચવાલાને આશ્વાસન આપવા માટે દોડી ગયું. ડો. કાચવાલા વાત કરી શકવાનીયે સ્થિતિમાં ન હતા.

ખરખરાની ગળણીમાંથી જે વિગતો ફિલ્ટર થઇને મારા કાને પડી એ આ હતી: ડો. કાચવાલાએ દીકરાને ઓપરેશન ટેબલ ઉપર સૂવડાવ્યો. એનેસ્થેસિયા આપીને બેભાન કરવાનું એમણે મુલત્વી રાખ્યું. સ્વપ્નિલે કહ્યું પણ ખરું, ‘પપ્પા, બહુ દુખશે તો નહીં ને?’

‘અરે, દીકરા! ડરે છે શા માટે? તને પૂરો બેભાન કરવાને બદલે હું આ રસોળીની ફરતેની ચામડીને લોકલ એનેસ્થેસિયા આપીને બહેરી કરી દઉ છું. તને ખબર પડે એ પહેલાં તો તારા પપ્પા આ સોપારી જેવડી ગાંઠને ચેકો મૂકીને બહાર કાઢી લેશે.’

ડો. કાચવાલાએ ઇન્જેકશનનું પ્રવાહી સિરિંજમાં ભર્યું. સ્વપ્નિલની ચામડીમાં દાખલ કર્યું. એ પછી શું થયું તે કોઇ જાણતું નથી. એ દવાનું રિ-એક્શન આવ્યું કે પછી દવાનું પ્રવાહી રક્તવાહિનીની અંદર ચાલ્યું ગયું, પણ તત્ક્ષણ સ્વપ્નિલનો શ્વાસ અને હૃદયની ગતિ બંધ પડી ગયા. બાપ પોતે કુશળ તબીબી હોવા છતાં જોતો રહી ગયો, દીકરાને બચાવી ન શક્યો.

આજે એ ઘટનાને ત્રણ દાયકાથી પણ વધુ સમય થઇ ગયો છે, પણ હું એને ભૂલી શક્યો નથી. હું પોતે છેલ્લાં પચીસ વરસથી પ્રાઇવેટ પ્રેકિટસ કરતો રહ્યો છું. કોઇ પેશન્ટ જ્યારે પૂછે છે કે, ‘સાહેબ, ઓપરેશનમાં કંઇ જોખમ જેવું તો નથી ને?’ ત્યારે જવાબ આપતાં પહેલાં મારી આંખો સામે ડો. કાચવાલાનો ચહેરો તરવરી ઊઠે છે. એ ડો. કાચવાલા જે એક દિવસ કાચની જેમ તૂટી ગયા હતા.

હું બોલી ઊઠું છું, ‘આજ લગી તો મારા હાથે એક પણ દરદીનું મૃત્યુ થયું નથી. હું પૂરી સાવધાની અને હોશિયારી સાથે તમારું ઓપરેશન કરીશ, પણ એ દરમિયાન કશું પણ જોખમ આવી શકે કે નહીં એ નક્કી કરવાનું કામ મારા હાથમાં નથી. એ શક્તિ કોઇ અગમ્ય તત્વના હાથોમાં હોય છે. આવડત મારી, આત્મવિશ્વાસ ઇશ્વરનો!’

(શીર્ષક પંક્તિ: ‘પાગલ’)