Thursday, January 20, 2011

હોય હિંમત તો હવે થોડી બતાવ આપણા સંબંધને શોધી બતાવ!

‘મમ્મી! પપ્પા! મને ખબર છે કે તમે મારા માટે છોકરો શોધી રહ્યા છો. તમારી ચિંતા હું સમજી શકું છું. જુવાન દીકરી અને એય પાછી રૂપાળી! મા-બાપને મન તો એ સાપનો ભારો ગણાય, પણ મારે તમને એટલું જ કહેવું છે કે મારા માટે મુરતિયાઓ જોવાનું શરૂ કરો તે પહેલાં એકવાર આ છોકરાને જોઇ લો તો સારું...’ બાવીસ વરસની બારિશે જમવાના ટેબલ ઉપર જ ગંભીર વાતની વાનગી પીરસી દીધી.

નાગર પરિવાર હતો. ઘરમાં સ્વાભાવિકપણે જ સ્વતંત્ર અને સંસ્કારી વાતાવરણ હતું. મોટા ભાગના નાગર પરિવારોમાં લોકશાહીનું શાસન હોય છે, ઠોકશાહી ગેરહાજર હોય છે. પ્રશાંતભાઇ બુચે દીકરીની વાતને વજૂદ આપ્યું, ‘અવશ્ય, બેટા! તમારા ધ્યાનમાં કોઇ સારો છોકરો હોય તો અમને શો વાંધો હોય! શું નામ છે એનું?’

‘બંધન બારદાનવાલા.’

‘બારદાનવાલા? ત્યારે તો એ નાગર નહીં હોય!’

‘હા, એ નાગર નથી, પણ તોયે નાગરના જેવો જ ગોરો છે, નમ્ર છે અને સંસ્કારી છે. મને ગમે છે...’

‘પ્રેમ?’

‘નોટ એકઝેકટલી! બંધન છેલ્લાં ત્રણ વરસથી કોલેજમાં મારી સાથે જ ભણતો હતો. એ બારદાનવાલા અને હું બુચ. અટકના પ્રથમ અક્ષરની સામ્યતાને કારણે અમે બેન્ચ ઉપર બાજુ-બાજુમાં જ બેસતાં હતાં. પૂરા એક હજાર દિવસનો અમારો પરિચય છે. તમે પ્રેમ વિશે પૂછ્યું, એનો જવાબ છે: હા અને ના. બંધન મને ચાહે છે, પણ મેં હજુ મારી લાગણીને પ્રેમ જેવું અઘરું નામ અને ઊંચું સ્થાન આપી દીધું નથી.’

‘કેમ?’

‘કારણ કે હું તમારી દીકરી છું. તમને પૂછ્યા વગર હું કોઇને પણ ચાહી ન શકું. મેં એને સ્પષ્ટપણે કહી દીધું છે કે મારાં મમ્મી-પપ્પાની મરજી એ જ મારા માટે સુપ્રીમ કોર્ટનો ફેંસલો બની રહેશે. પપ્પા, હું એનો ફોટો લાવી છું. તમે એની ઉપર એક નજર નાખી લો. પછી તમને રસ પડે તો હું બંધનને આપણા ઘરે...’ બારિશે ભોજન પતાવી લીધું હતું. એ હાથ લૂછીને પર્સમાંથી એક ફોટોગ્રાફ કાઢવા ગઇ, પણ પ્રશાંતભાઇએ એને અટકાવી.

‘રહેવા દે, દીકરી! તારી પસંદગી ખરાબ નહીં જ હોય, મને ખાતરી છે. પણ બંધન આપણી જ્ઞાતિનો નથી એ બાબતનો મને વાંધો છે. હું જ્ઞાતિપ્રથાનો ચુસ્ત હિમાયતી નથી, પણ બંધન જેવો જ છોકરો જો નાગરી ન્યાતમાંથી મળી રહેતો હોય તો કારણ વગર બહાર જવું મને ગમશે નહીં. પછી તારી મરજી!’ આટલું બોલીને પ્રશાંતભાઇએ થાળીમાં જ હાથ ધોઇ નાખ્યા. આ કદાચ સંકેત હતો કે પછી કેવળ યોગાનુયોગ, પણ એની અંદર સમાયેલો ઇશારો બારિશ સમજી ગઇ. એ જ ક્ષણે એણે પણ બંધન બારદાનવાલાની બાબતમાં હાથ ધોઇ નાખ્યા.

બીજે દિવસે એણે બંધનને રૂબરૂમાં મળીને કહી દીધું, ‘આ આપણી છેલ્લી મુલાકાત છે, બંધન! ચાહતની ચોપાટ સંકેલી લે અને લાગણીઓની બારી વાસી દે! મેં તને કહ્યું જ હતું કે હું તો જ તારી સાથે લગ્ન કરીશ, જો મારાં મમ્મી-પપ્પા સંમતિ આપશે. સોરી, પપ્પાએ ના પાડી દીધી. હવે એમની પસંદ એ મારી પસંદ. ગુડ-બાય એન્ડ ગુડ-લક! તને એટલું જ કહીશ કે તું પણ મને યાદ કરીને જીવનભર કુંવારો બેસી ન રહેતો. સારી છોકરી શોધીને પરણી જજે.’ બારિશ બહુ સંસ્કારી, આજ્ઞાંકિત અને પ્રેક્ટિકલ છોકરી હતી.

જિંદગી વિશે એના ‘ફન્ડામેન્ટ્લ્સ’ બહુ સ્પષ્ટ હતા. જે યુવાનને એણે ક્યારેય લગ્ન નામની લાલચનું ગાજર બતાવ્યું જ ન હતું એને પોતાનો સ્પષ્ટ નિર્ણય સંભળાવીને એ પાછી વળી ગઇ. વો અફસાના જીસે અન્જામ તક લાના ના હો મુમકિન, ઉસે ઇક ખૂબસૂરત મોડ દેકર છોડના અચ્છા!

*** *** ***

પ્રશાંતભાઇએ દીકરી માટે મુરતિયાની ખોજ પુરજોશમાં શરૂ કરી દીધી. પહેલા કોળિયે જ માખી પડી! એક નાતીલાએ એમના કાનમાં કહ્યું, ‘પ્રશાંતભાઇ, આપણી જ્ઞાતિમાં છોકરાઓની કમી નથી, પણ મેં તમારી દીકરીને જોયેલી છે. એના જેવી રૂપવતી દીકરીઓ પૃથ્વી ઉપર જવલ્લે જ જોવા મળે છે. બારિશની સાથે શોભે તેવો છોકરો મારી નજરમાં તો એક જ છે.’

‘મારે એકનું જ કામ છે, નામ આપો એનું!’

‘નામ બંધન! આપણી જ્ઞાતિનો નથી, પણ છે તેજસ્વી. જ્ઞાતિભેદને ભૂલી જાવ. રામ-સીતાની જોડી ઝાંખી પડી જશે.’પ્રશાંતભાઇ બગડ્યા, ‘સીતા-રામ ઝાંખાં પડતાં પડશે, મારી આબરૂ ઝાંખી પડી જશે એનું શું? તમે કહ્યું એ છોકરા વિશે મારી પાસે વાત આવી ગઇ છે. મારો વિચાર નથી.’

પ્રશાંતભાઇનો વિચાર નાગર યુવાન માટે જ હતો, આ માટે એમણે સો કરતાંયે વધારે છોકરાઓ જોઇ નાખ્યા. બધા જ સારા હતા, પણ બારિશ આગળ ફિક્કા પડી જતા હતા. છેવટે એમને વિચાર આવ્યો કે આ બધા મુરતિયાઓ તો એમના શહેરના જ હતા, બહારગામ વસતા હોય એવા છોકરાઓનું શું? એમની ભાળ મેળવવી હોય તો ચોક્કસ છાપાના આશરે જવું પડે.

પ્રશાંતભાઇએ ગુજરાતનાં અગ્રણી અખબારોમાં લગ્નવિષયક જાહેરખબર છપાવડાવી: જોઇએ છે યોગ્ય મુરતિયો. અપ્સરાની સીધી આવૃત્તિ જેવી સુંદર યુવતી માટે. હેન્ડસમ, સ્માર્ટ, સારું ભણેલો અને સંસ્કારી નાગર યુવાન જ ચાલશે. જાહેરખબર ફક્ત યોગ્ય પસંદગી માટે જ છે.

જાહેરખબર છપાયાના દસ દિવસની અંદર લગભગ ત્રીસથી ચાલીસ જેટલા પત્રો પ્રશાંતભાઇને મળ્યા. દરેક પરબિડિયામાં મુરતિયાનો બાયોડેટા અને ફોટોગ્રાફ સામેલ હતા. છેલ્લા પરબિડિયામાંથી એક પત્ર સરકીને બહાર આવ્યો. એમાં લખેલું હતું: ‘મુરબ્બીશ્રી, હું નાગર નથી, તેમ છતાં તમારી સુપુત્રીનો હાથ પામવા માટે મારી દરખાસ્ત પાઠવી રહ્યો છું. છાપામાં આવેલી જા.ખ. વાંચીને તમારું નામ ન લખાયું હોવા છતાં હું સમજી ગયો કે આ અપ્સરા એટલે બારિશ જ હોવી જોઇએ.

હું જાણું છું કે તમને મારા નાગર ન હોવા પ્રત્યે વાંધો છે. છતાં આ સાથે મારો ફોટોગ્રાફ મોકલું છું. અછડતી નજરે જોઇ લેજો એક વાર! તમારી જ્ઞાતિમાં મારા જેવો એક પણ સુંદર ને સુદ્રઢ યુવાન મળતો હોય તો આ ફોટોગ્રાફ ફાડી નાખશો. નહીંતર મને ફોન કરજો, હું ચંપલ પહેરવા પણ નહીં રોકાઉં!... લિ. બંધન બારદાનવાલા.’

પ્રશાંતભાઇએ ફોન ન કર્યો, પણ દાંત કચકચાવ્યા ને ફોટો ફાડી નાખ્યો. જેમના જેમના બાયોડેટા આવ્યા હતા, તે તમામની સાથે બારિશની રૂબરૂ મુલાકાત ગોઠવાઇ ગઇ. છોકરાઓ બધા જ સારા હતા, પણ વાત જામતી ન હતી. બારિશને તો ઠીક, ખુદ પ્રશાંતભાઇને પણ કોઇ છોકરો એમની દીકરીને લાયક જણાયો નહીં, પણ એમની આશા હજુ જીવંત હતી અને કોશિશ પણ.

દસેક દિવસ પછી એક તદ્દન અકલ્પનીય ઘટના બની ગઇ. સાંજનો સમય હતો. ઓફિસમાંથી છુટીને પ્રશાંતભાઇ ઘર તરફ આવી રહ્યા હતા, ત્યારે એમની નજર એક ખુલ્લા, લાંબા કાગળ પર પડી. ગુલાબી રંગનો કાગળ હતો. એની ઉપર કોઇના સુંદર ઘાટીલા અક્ષરો હતા. દેખીતું હતું કે એ પ્રેમપત્ર જ હોવો જોઇએ. પણ એ અહીં ક્યાંથી?! કદાચ કોઇએ કચરામાં જવા દીધો હશે એવું ધારીને પ્રશાંતભાઇએ કાગળ ઉપાડી લીધો. વાંચી લીધો. કોઇનાં નામો ન હતાં. સંબોધનમાં માત્ર ‘મારી જિંદગી’ એટલું લખાયેલું હતું અને લિખિતંગમાં ‘તારો પૂજારી.’

ઘરમાં પ્રવેશીને પ્રશાંતભાઇએ દીકરીને બૂમ પાડી, ‘બારિશ! જરા અહીં આવીશ? જો, આ પ્રેમપત્ર મને રસ્તામાંથી જડ્યો છે. હું એને એટલા માટે લઇ આવ્યો કે પ્રેમપત્ર કેવો હોવો જોઇએ એ વાતનો આ ઉત્તમ નમૂનો છે. આ છોકરાએ પોતાની પ્રેમિકાને કેવું-કેવું લખ્યું છે! હું તો કહું છું કે જો આવો છોકરો મળતો હોય તો હું ઘડીવાર માટેય રાહ જોવા ઊભો ન રહું...’

‘એ પત્ર બંધને મને ઉદ્દેશીને લખ્યો હતો, પપ્પા!’ બારિશે શાંત સ્વરે કહ્યું, ‘હવે એનો કશો જ મતલબ ન રહ્યો હોવાથી મેં જ એને કચરામાં ફેંકી દીધો હતો. મારું કે એનું નામ ન હોવાથી મેં કાગળને ફાડવાનીયે પરવા નહોતી કરી. તમે ફરીથી આ પત્રને ઘરમાં લઇ આવ્યા...’

‘હા, દીકરી! મને તો આ આખીયે ઘટનામાં ઇશ્વરનો સંકેત દેખાય છે. કોઇ સંબંધીની ભલામણ હોય કે લગ્નવિષયક જા.ખ. કે પછી ફેંકી દેવાયેલો પ્રેમપત્ર હોય, દરેક જગ્યાએ બંધન જ ફરી-ફરીને મારી આંખો સામે આવી ચડે છે. આવા અગમ્ય સંકેતને માણસ ક્યાં સુધી ટાળી શકે? અત્યારે જ એને ફોન કર, દીકરી! બંધનને કહી દે કે અમને આ સંબંધ મંજૂર છે.’

(સત્ય ઘટના) (શીર્ષક પંક્તિ : ભાવેશ ભટ્ટ)

એક માણસ એક પળમાં સત્ય સમજી જાય છે એ પછી...

‘એક મિત્ર જમવા આવવાનો છે...’ સમીરે ઓફિસની બ્રિફકેસ બાજુ પર મૂકી અને સ્મિતા સામે જોઇને ખુલાસો કર્યો. ‘એણે સામેથી જ કહ્યું કે જમવા આવું છું...’ ‘ખરું કહેવાય! આવો ભાઇબંધ?’ ‘બેધડક આવું કહી શકે એનું નામ મિત્ર... મને બત્રીસ વર્ષ થયાં. છેલ્લાં દસ વર્ષમાં અમે માંડ બે-ત્રણ વાર મળ્યા હઇશું પરંતુ અગાઉનાં બાવીસ વર્ષમાં તો રોજ સાથે રમતા હતા... આજે તો એને જોઇને મગજ ચકરાઇ ગયું છે. જલદી આવે તો સારું...’

સ્મિતા આશ્ચર્યથી પોતાની સામે તાકી રહી છે એનો ખ્યાલ હતો એટલે સમીરે સમજાવ્યું. ‘એનું નામ નગીન. ત્રણેક મહિના પહેલાં મારી ઓફિસે આવેલો. દર ગુરુવારે એ સાંઇબાબાના મંદિરે દર્શન કરવા જાય છે. એ દિવસે દર્શન કરવા ગયો અને એનાં ચંપલ ચોરાઇ ગયાં. મારી ઓફિસ નજીક પડે એટલે ખુલ્લા પગે સાઇકલ લઇને આવ્યો. નવા ચંપલ લેવાના પૈસા નહોતા એટલે મારી પાસેથી બસો રૂપિયા લીધા. પગાર થશે એટલે આપી જઇશ એવું એણે કહેલું. અત્યારે ઘેર આવતો હતો ત્યારે આશ્રમરોડના ટ્રાફિક પોઇન્ટ પર અચાનક ભટકાઇ ગયો. સેન્ટ્રો કારમાં બેઠો હતો. સ્ટિયરિંગ ઉપર સ્ટાઇલથી હાથ મૂકીને કહે કે સમીરિયા! આપણી પોતાની ગાડી છે! ટ્રાફિકની લાઇન ખૂલી એટલે જતાં પહેલાં કહ્યું કે રાત્રે જમવા આવીશ...’

સ્મિતાએ મૂકેલો ચાનો કપ સમીરે હાથમાં લીધો. ‘નગીનની આ માયાજાળ સમજાતી નથી. ચંપલ ખરીદવાના પૈસા ખિસ્સામાં ના હોય એ માણસ કાર ક્યાંથી ખરીદે?...’ એણે માથું ધુણાવીને ઉમેર્યું. ‘એ આવીને કહેશે ત્યારે તાળો મળશે.’‘એ માણસ સાચું થોડું બોલે?...’ સ્મિતાના અવાજમાં અવિશ્વાસ હતો. ‘કોઠા-કબાડા કે ચોરી-ચપાટી કરીને કાર લીધી હોય તો કોઇ કબૂલ ના કરે.’

‘આપણાં લગ્ન થયાં ત્યારે એ બીમાર હતો. એનાં લગ્નમાં ગણીને પાંચ માણસને જવાનું હતું. એ પછી એ ક્યારેય આપણા ઘેર આવ્યો નથી એટલે તું એને ઓળખતી નથી...’ ચાનો ખાલી કપ ટિપોઇ પર મૂકીને સમીર ઊભો થયો. ‘તું રસોઇ શરૂ કર...’ સ્મિતા રસોડામાં ગઇ. કપડાં બદલીને સમીર પણ ત્યાં પહોંચ્યો. ભૂતકાળની સ્મૃતિઓ યાદ કરીને એ નગીનનો પરિચય આપતો હતો. ‘ગામમાં આપણા ઘરની સામે જ નગીનનું ઘર હતું.

ભોળિયો ચહેરો, ખૂલતું શર્ટ, લેંઘો અને પગમાં સ્લીપર એ એનો કાયમી દેખાવ. એક વાર આઠમાં અને એ પછી મેટ્રિકમાં નાપાસ થયા પછી ભણવાનું છોડી દીધું હતું. ગામની બજારમાં આમથી તેમ આંટા માસિવાય બીજી કોઇ પ્રવૃત્તિ નહીં. બધા દુકાનવાળાને કંઇ પણ કામ હોય તો નગીનને આપી દે. પૂરા વિશ્વાસથી બધા એને કામ સોંપે. ઘરમાં નગીનના બાપા, નવી મા, મોટોભાઇ-ભાભી અને બે નાની સાવકી બહેનો... આખું કુટુંબ પણ એમાંથી કોઇને નગીનની કંઇ પડી નહોતી.

નગીનના બાપા દલીચંદભાઇનો સ્વભાવ તીખા મરચા જેવો. નગીન અને એના મોટાભાઇ વચ્ચે પાંચ વર્ષનો તફાવત હતો. અમારા બધાની હાજરીમાં એ પણ નગીનને ઝૂડી નાખે. દલીચંદકાકાને કોણ જાણે કેમ નગીન ઉપર જરાય લાગણી નહીં. સહેજ વાંકમાં આવે કે તરત આખી શેરી વચ્ચે સોટી લઇને મારે. શરૂઆતમાં નગીન ચીસાચીસ કરતો પણ પછી એવો રીઢો થઇ ગયો હતો કે બાપા સોટી લઇને ઝૂડે ત્યારે દાંત ભીંસીને ચૂપચાપ ઊભો રહે...’

રસોઇના કામની સાથોસાથ સ્મિતા ધ્યાનથી સાંભળતી હતી. સમીર યાદ કરીને બોલતો હતો. ‘નગીનની સગી મા બહુ શાંત સ્વભાવની હતી. કાયમ સાજી-માંદી રહેતી. નગીન આઠ વર્ષનો હતો ત્યારે એ ગુજરી ગઇ. નવી માએ ઘરમાં આવીને એક એક વરસના અંતરે બે દીકરીઓને જન્મ આપ્યો પછી નગીનની દશા વધુ કફોડી બની. આખા ઘરમાં બધાને દાઝ કાઢવા માટે ઢીલો-પોચો નગીન જ દેખાતો હતો...’

આઠમાની પરીક્ષાનું પરિણામ આવ્યું એના આગલા દિવસે દલીચંદને પત્ની સાથે ઝઘડો થયો હતો. અમે બધા સ્કૂલમાંથી પરિણામ લઇને આવ્યા પછી આખી શેરીને તમાશો જોવા મળ્યો. કોઇ ઢોરને મારે એ રીતે દલીચંદ નગીન ઉપર તૂટી પડ્યો હતો. સહાનુભૂતિ હોવા છતાં દલીચંદને રોકવાની કોઇનામાં હિંમત નહોતી. બપોરે બે વાગ્યે હું ઘરમાં બેઠો હતો ત્યાં નગીન આવ્યો. સમીરિયા, ચાલ... એણે કહ્યું. અમે બહાર નીકળ્યા. પિક્ચર જોવા જવાનું છે... રસ્તામાં નગીને કહ્યું.

બપોરે ત્રણથી છના શોમાં ફિલ્મ જોઇ. સવારથી બાપાના માર સિવાય કંઇ ખાધું નથી. બાપાએ માર્યો અને નવીએ ખાવા ના દીધું... રેલવે સ્ટેશને બટાકાવડા ખાવા જઇએ... મારો હાથ પકડીને એ ઢીલા અવાજે કરગર્યો. સવારનો ભૂખ્યો હતો એટલે એણે પેટ ભરીને બટાકાવડાં ખાધાં. પછી ચા પીધી. હાશ! હવે રાહત થઇ... એ બોલ્યો. મનોમન ગણતરી કરીને મેં એને પૂછ્યું નગલા! આટલા બધા પૈસા ક્યાંથી લાવ્યો? તારી આગળ ખોટું નહીં બોલું... એણે મારા હાથ જકડી લીધા...

મારા પાપમાં તને ભાગીદાર બનાવ્યો. બાપાએ ઝૂડ્યો એટલે એમના ઉપર દાઝ ચઢી હતી. સગા બાપની સામે હાથ તો ઉપાડાય નહીં... એને બીજી કઇ સજા કરવી?... મને ભૂખ્યો રાખીને એ ભરપેટ જમ્યો. જમીને ઘોરતો હતો ત્યારે કબાટમાંથી પૈસા કાઢી લીધા... એણે આટલો માર્યો એની સજા તો કરવી જ જોઇએને?... એનો ખુલાસો સાંભળી હું ગભરાયો. અલ્યા, આવું ના કરાય... ખબર પડી જશે તો? એણે બેફિકરાઇથી જવાબ આપ્યો કે પકડાઇશ તો ફરીથી મારશે, બીજું શું કરશે?...’

સ્મિતાના હાથ કુશળતાથી શાક સમારી રહ્યા હતા અને કાન સમીરની વાતમાં રોકાયેલા હતા.‘બસ, એ પછી તો નગીન ખુન્નસથી આગળ વધતો રહ્યો. જ્યારે જ્યારે નવી મા કે બાપા હાથ ઉપાડે ત્યારે માર ખાઇ લે પણ પછી એકાદ-બે દિવસમાં તક મળે એ વખતે ધાપ મારે... પિક્ચર જોવાનું, આઇસક્રીમ ખાવાનો અને સંતોષ લેવાનો કે બાપાને દંડ કર્યો!... નોકરી મળી પછી હું અમદાવાદ આવ્યો અને સંપર્ક કપાઇ ગયો પણ ઊડતી માહિતી મળતી હતી કે નગીન સુખી નથી. પાંચેક વર્ષ અગાઉ મોટો ઝઘડો કરીને એ ઘરમાંથી નીકળી ગયો અને અમદાવાદ આવ્યો. દૂરના એક કુટુંબીને ત્યાં રહ્યો.

એ વડીલ વર્ષોથી લીલારામ તોલાણીને ત્યાં નોકરી કરતા હતા. તોલાણીનો કારોબાર બહુ મોટો હતો. સાબુ, ટૂથપેસ્ટ અને વોશિંગ પાઉડર જેવી વસ્તુઓ ડાયરેકટ કંપનીમાંથી વગર બિલે એમને ત્યાં આવતી. તોલાણી એ બધો માલ હોલસેલ વેપારીઓને બારોબાર વેચી દેતો. એ સગાની ભલામણથી નગીન પણ તોલાણીની કંપનીમાં લાગી ગયો. જૂની ખખડી ગયેલી સાઇકલ લઇને લઘરવઘર નગીન મને રિલીફ રોડ ઉપર કે સી.જી. રોડ ઉપર બે-ત્રણ વાર મળી ગયેલો. છેલ્લે એ ચંપલના પૈસા લેવા આવેલો અને એ પછી આજે મળ્યો. આનાથી વિશેષ તો એ આવીને કહેશે ત્યારે ખબર પડશે...’

સમીરે નગીન પ્રકરણ પૂરું કર્યું અને ડ્રોઇંગરૂમમાં ટીવી ચાલુ કર્યું. સ્મિતા રસોઇમાં વ્યસ્ત હતી. સાડા આઠ વાગ્યે નગીન આવ્યો. કારની ચાવી ટિપોઇ પર મૂકીને એ આરામથી સોફા ઉપર બેઠો. સમીરે સ્મિતા સાથે પરિચય કરાવ્યો. સ્મિતા એની સામે તાકી રહી. નગીન વિશે સમીરે જે વાત કહી હતી એના કરતાં અત્યારે એ સાવ અલગ દેખાતો હતો. ક્લીન શેવ ચહેરો, વ્યવસ્થિત કપડાં, વીંટી, બૂટ અને ચહેરા પર ઠાવકાઇ...

‘હું સાવ બદલાઇ ગયો હોઉં એવું લાગે છે ને?...’ સ્મિતા અને સમીરની સામે જોઇને નગીને હસીને પૂછ્યું. પછી જાતે જ ઉમેર્યું. ‘સમીરિયા, કપડાં સુધયાઁ અને સાઇકલને બદલે સેન્ટ્રો આવી ગઇ... બાકી તો હતો એનો એ જ છું...’ એણે ખિસ્સામાંથી પાકીટ કાઢીને એમાંથી બસો રૂપિયા કાઢીને સમીર તરફ લંબાવ્યા. ‘આપણો આ હિસાબ બાકી હતો એ બહાને તારા ઘેર અવાયું. શ્રીમતીજી પિયર ગયાં છે એટલે જમવાનું પણ ગોઠવી દીધું...’

‘નગલા, કંઇ સમજાતું નથી...’ સમીરે માથું ખંજવાળ્યું.‘સાઇકલથી સેન્ટ્રોનું ચક્કર શું છે? લોટરી લાગી?’‘નસીબનો ખેલ...’ નગીને ધીમા અવાજે બોલવાનું શરૂ કર્યું. ‘તોલાણીને ત્યાં નોકરી શરૂ કરી ત્યારે મારી પોસ્ટ પટાવાળા જેવી હતી. ઓફિસમાં સાફસૂફીથી માંડીને ચા બનાવીને વાસણ પણ સાફ કરતો હતો. મારી એ મજૂરી જોઇને તોલાણીએ ધીમે ધીમે ઉઘરાણીના કામમાં પણ લગાડ્યો. પગાર ઓછો છતાં પૂરી ઇમાનદારીથી રાત-દિવસ એની ચાકરી કરતો હતો.

એનો સ્વભાવ બહુ ઉગ્ર અને પૈસાનું અભિમાન એટલે ક્યારેક કમાન છટકે ત્યારે આખા સ્ટાફની હાજરીમાં મને ધમકાવે અને ગાળો વરસાવે. ક્યારેક મોટી ભૂલ થાય અને બહુ ગુસ્સે થાય ત્યારે એકાદ થપ્પડ પણ મારી દે... બાપાનો માર ખાઇ ખાઇને એવો રીઢો થઇ ગયો હતો કે એ બધું તો ચણા-મમરા જેવું લાગે!. આટલા ભણતરમાં બીજે ક્યાંય નોકરી મળે નહીં એટલે ભૂલ થાય નહીં એની કાળજી રાખીને નિષ્ઠાથી નોકરી કરતો હતો...’સહેજ અટકીને નગીને પાણી પીધું.

‘ગયા મહિને ભારે થઇ. તોલાણી શેઠનો બધો ધંધો બે નંબરનો એટલે બધું કામકાજ રોકડાનું. રોજ બે-પાંચ લાખ આવે અને જાય. એ સાંજે હિસાબમાં રોકડા ત્રીસ હજાર ખૂટ્યા. તોલાણીએ સ્ટાફના દસે દસ માણસને રિમાન્ડ ઉપર લીધા. હરી ફરીને આખો ગાળિયો મારા માથે આવ્યો. હું કરગરતો રહ્યો તોય તોલાણીએ રૂમમાં પૂરીને ખૂબ માર્યો. મા-બહેન સમાણી ગાળો બોલે અને મારતો જાય... માર સહન કરવામાં તકલીફ નહોતી પણ ખોટું આળ સહન કરવાનું અઘરું હતું.

લમણાંની નસો ફાટફાટ થતી હતી, તોલાણીનું ગળું દાબી દેવાનું મન થતું હતું એ છતાં સહન કર્યું. બીજા દિવસે એક વેપારીએ ભૂલ કબૂલ કરીને ત્રીસ હજાર મોકલી આપ્યા ત્યારે એ ચેપ્ટર પત્યું. શેઠ હતો એટલે મારી માફી માગવામાં એને શરમ લાગે એ સ્વાભાવિક છે, બાકી એના ચહેરા ઉપર પસ્તાવો દેખાતો હતો...’

થોડીવાર અટકીને નગીને બંને શ્રોતાઓ સામે જોયું. ‘એ પછીની વાત ઇન્ટરેસ્ટિંગ છે. આ પળોજણ પતી પછી ત્રણ દિવસ પછી તોલાણી શેઠને બહાર જવાનું હતું. દર વર્ષે ઉઘરાણી માટે એ રાઉન્ડમાં નીકળે. એની ઇનોવા કારમાં ડ્રાઇવર ઉપરાંત એ એના ખાસ ચમચા ચંદુને લઇ જતો હતો. આ વખતે જવાના આગલા દિવસે ચંદુના બાપા મરી ગયા. મને અન્યાય કર્યો છે એવી લાગણી તોલાણીના હૈયામાં હશે એટલે અઠવાડિયાની એ ટૂરમાં એણે મને સાથે લીધો.

આખા ગુજરાત અને રાજસ્થાનમાંથી પૈસા ઉઘરાવવાના હતા. ઉદેપુર, જયપુર અને જોધપુર બધી જગ્યાએ તોલાણીએ મને ફેરવ્યો. મને ખોટી રીતે મારેલો અને ગાળો બોલેલો એ બધાનું સાટું વાળતો હોય એ રીતે મારી કાળજી લેતો હતો. બધા વેપારીઓ પાસેથી પૈસા આવે એ ગણીને સાચવવાની જવાબદારી પણ મારી હતી. છેલ્લે પાલનપુર આવ્યા ત્યાં ઉઘરાણી પતાવીને મહેસાણા જવાનું હતું. પાલનપુરથી નીકળ્યા ત્યારે બાવન લાખ મારી પાસે હતા.’

એ દ્રશ્ય હજુ આંખ સામે દેખાતું હોય એમ નગીન ધ્રૂજતા અવાજે બોલતો હતો. ‘પાલનપુરથી રાત્રે નીકળ્યા પછી દસેક મિનિટમાં જ ડ્રાઇવરે લોચો માર્યો. અંધારામાં રોડ ઉપર ઊભેલી ગાયને બચાવવામાં એણે બેલેન્સ ખોયું. નેવું કિલોમીટરની ઝડપે જતી ઇનોવા સીધી સાઇડમાં ઝાડ જોડે ભટકાણી. તોલાણી શેઠ ડ્રાઇવરની બરાબર પાછળ બેઠા હતા. એ બંને એવી રીતે છુંદાઇને ઓન ધ સ્પોટ મરી ગયા કે હજુ એ દ્રશ્ય યાદ આવે ને રૂંવાડાં ઊભાં થઇ જાય છે. રોડ સૂમસામ હતો.

એ બંને મરેલા પડ્યા હતા અને રોકડા બાવન લાખ મારી પાસે હતા!... તને યાદ છે સમીરિયા? બાપા મારતા હતા એનું વેર વાળવા માટે હું ઘરમાંથી ચોરી કરતો હતો. તમને બધા ભાઇબંધોને જલસા કરાવતો હતો એ ભૂલ્યો નથીને? તોલાણી શેઠે બહુ માર્યો હતો... ખોટું આળ મૂકીને જાનવરની જેમ ઝૂડ્યો હતો એ બધું એકસાથે આંખ સામે ઊભરાતું હતું... સામે બાવન લાખ રોકડા પડ્યા હતા...’

‘ઓહ ગોડ!...’ સમીર સોફા ઉપરથી ઊભો થઇ ગયો. ‘નગલા! જબરો ખેલ પાડ્યો! બાવન લાખની ધાપ મારી?’‘તારી ભૂલ થાય છે દોસ્ત!...’ ભોળિયા ચહેરા પર સ્મિત ફરકાવીને નગીને સમજાવ્યું. ‘બાપાના ઘરમાં ધાપ મારવાનું સરળ હતું. એ પૈસા ઉપર થોડો ઘણો તો મારો અધિકાર હતો. દાઝ કાઢવા માટે ચોરી કરતો હતો તોય મનમાં ઊંડે ઊંડે ડંખ રહેતો હતો. તોલાણીની છુંદાયેલી લાશને જોઇને નિર્ણય કરી લીધો કે આ માણસના પૈસાને ના અડાય.

જે માણસે નોકરી આપીને ઘરનો ચૂલો સળગતો રાખ્યો હતો, એના શ્વાસ અટકી ગયા હોય ત્યારે આવી ગદ્દારી ના કરાય... રોડ સૂમસામ હતો, કોઇ માણસ નહોતું એ છતાં ઉપરવાળાને તો બધું દેખાતું હોયને?’ સમીરિયા! પૈસા સાચવીને સંતાડી રાખ્યા અને ત્રણ દિવસ પછી તોલાણી શેઠના બંગલે ગયો. એના બંને દીકરાઓની હાજરીમાં બેગ ખોલીને બાવન લાખ ગણાવી દીધા! એ બંને તો અવાચક થઇ ગયા. હું જાણે દેવદૂત હોઉં એમ હાથ જોડીને મારી સામે તાકી રહ્યા.

મેં બહુ ના પાડી તોય એમની આ સેન્ટ્રો મને આપી દીધી અને પેઢીમાં મેનેજરની પોસ્ટ આપી... સમીરિયા! તું જ કહે મારા જેવાને આનાથી વધારે શું જોઇએ?...’ નગીન ધ્રૂજતા અવાજે બોલતો હતો. સમીર અને સ્મિતા એના ચહેરા પર છલકતા તેજની સામે તાકી રહ્યાં હતાં.

(શીર્ષક પંક્તિ : લેખક)

તેં ખુદા! કેવું કર્યું મારી દુઆઓનું પતન?

પૂરા મેડિકલ કેમ્પસમાં સનસનાટી પ્રસરી ગઇ. જામનગરની એમ. પી. શાહ મેડિકલ કોલેજનો કેમ્પસ એટલે આઠ જેટલી અંડરગ્રેજ્યુએટ્સ હોસ્ટેલ્સ વત્તા બબ્બે પી.જી. કવાર્ટ્ર્સ વત્તા નર્સિંગ સ્ટાફ, ગર્લ્સ કોલેજ, ડીન બંગલો, રેકટર હાઉસ ઉપરાંત પચાસ કરતાંયે વધારે તબીબ-શિક્ષકોનાં નિવાસ સ્થાનો. એક સ્વતંત્ર નગરી જ ગણી લો ને!દરેક મેડિકલ સ્ટુડન્ટ બીજા એક સ્ટુડન્ટને કહી રહ્યો હતો, ‘કંઇ સાંભળ્યું કે નહીં? પેલો રાજાણી ખરો ને! એણે શરત મારી છે. ફક્ત પચાસ રૂપરડી માટે જાનનું જોખમ વહોરી લીધું છે.’

૧૯૭૪ની ઘટના હશે. જામનગરની મેડિકલ હોસ્ટેલમાં હું પણ એ વર્ષોમાં રહેતો હતો. અમે આઠસો જેટલા વિદ્યાર્થીઓ હતા. કાચી ઉંમરે મા-બાપની હૂંફ ઘરે મૂકીને આ સાવ અજાણ્યા માહોલમાં આવી ચડ્યા હતા. જગતનો સૌથી કિઠન અભ્યાસક્રમ ભણી રહ્યા હતા. દિવસભર દિમાગની કઢી કરી લીધા પછી રાત્રે વાંચવાથી સહેજ સમય ચોરીને નાની-નાની ટુકડીઓમાં મહેફિલ જમાવતા હતા.
મનોરંજન માટે એ સમયે અમારી પાસે બે જ ચીજો હતી.

કાં તો ફિલ્મ જોવા ઊપડી જવું, કાં મિત્રો સાથે ગામ-ગપાટા હાંકવા. આ ગામ-ગપાટાનું એક મહત્વનું અંગ એટલે શરત મારવી. સવાસો ગુલાબ જાંબુ ખાઇ જવા કે સાત વાટકી શ્રીખંડ જમી જવો એ બધી તો સામાન્ય શરતો હતી. લગભગ બધી જ કોલેજોમાં આવી શરતો ચાલતી રહેતી હતી. પણ જામનગરનો મેડિકલ કેમ્પસ બીજા બધાં કરતાં અનોખો હતો.

બે વિદ્યાર્થીઓએ શરત મારેલી કે હોસ્ટેલના પહેલા માળ પરથી કૂદીને નીચે પડવું. પરસ્પર બેધારી શરતો હતી. પહેલો વિદ્યાર્થી કૂધ્યો. એનો પગ ભાંગ્યો. હવે બીજાનો વારો હતો. બધું જોયા-જાણ્યા પછીયે એણે કૂદકો મારવાની ‘હિંમત’ કરી! પરિણામ? એનો પણ પગ ભાંગ્યો. મને યાદ છે કે આ બંને ગાંડાઓને જોવા માટે ઓર્થોપેડિક વોર્ડમાં આખું કેમ્પસ જઇ આવ્યું હતું.

આઘાતની વાત એ હતી કે આ બંનેએ માત્ર દસ રૂપિયા માટે આવડું મોટું જોખમ ખેડેલું હતું. અને આશ્ચર્યની વાત એ હતી કે આ બંને મૂર્ખશિરોમણીઓ કોઇ રેંજી-પેંજી જેવા ડફોળો ન હતા, એક સૌરાષ્ટ્ર યુનિવર્સિટીમાં પ્રથમ નંબર લઇ આવ્યો હતો અને બીજો અમારી કોલેજનો સર્વકાલીન શ્રેષ્ઠ વકતા હતો.

એક શરત હજુયે યાદ છે. અમારી સાથે નાટકીયો મિત્ર હતો. ભારે હોંશિયાર. કોઇનાથી ન થઇ શકે તેવાં કામો એ કરી આપે. એક દિવસ વાત વાતમાં ચડસાચડસી થઇ ગઇ. મિત્રોમાંથી કોઇકે એને ઉશ્કેર્યો, ‘તારી જાતને આટલો બધો ચાલાક માનતો હોય તો હું કહું તે કામ કરી બતાવ!’‘બકી નાખ!’ વિનયે કામ જાણ્યા વગર હા પાડી દીધી.

‘જોજે, હં! પછી ફરી ન જતો! કોઇ રૂપાળી યુવતીનો દુપટ્ટો તારે હાથમાં પકડી બતાવવાનો છે. એય પાછો દોરી ઉપર સુકાતો હોય ત્યારે નહીં, દુપટ્ટો પેલીનાં શરીર ઉપર હોવો જોઇએ!’વિનયે સહેજ પણ વિચાર્યા વગર હા પાડી દીધી, ‘ભલે! કોણ છે એ છોકરી? આપણાં જ કલાસની છે? કે પછી...?’

મિત્રે ધડાકો કર્યો, ‘આપણાં પ્રોફેસર ડૉ.. એક્સનાં પત્ની...’ અધૂરા વાક્યથી જ સંપૂર્ણ સન્નાટો સર્જાઇ ગયો. ડૉ.. એક્સ (સાચું નામ લખતો નથી) બહુ કડક મિજાજના સાહેબ હતા. પંજાબના હતા. ભૂતકાળમાં આર્મીમાં ડોક્ટર તરીકે સેવા બજાવી ચૂકેલા હતા. કાયમ એમના પેન્ટના પાછલા ખિસ્સામાં વિદેશી બનાવટની ટચૂકડી રિવોલ્વર રાખતા હતા. એમની યુવાન પત્ની ખૂબસુરત પંજાબણ હતી. આ શરત સ્વીકારવી એટલે ભૂખ્યા સિંહના ખુલ્લા જડબામાં સામે ચાલીને પોતાનું માથું ખોસી દેવું.

વિનયે માથું ખોસી દીધું. શરત બહુ મોટી ન હતી, જો વિનય જીતી જાય તો અમારે બધાએ એને માત્ર એક-એક રૂપિયો આપવાનો હતો. પણ સવાલ વટનો હતો.ચોવીસ કલાક પછી સાંજના સમયે અમને એક ર્દશ્ય જોવા મળ્યું. પ્રોફેસર પંજાબી સર એક પ્રોવિઝન સ્ટોરમાં ઊભા હતા. સાથે એમની ખૂબસુરત પત્ની હતી. એની આંગળી પકડીને એમનો પાંચેક વરસનો પુત્ર ઊભો હતો. ત્યાં અમારો વિનય પહોંચી ગયો. અમારી ટોળી સ્ટોરની બહાર ત્રણ-ચાર ફીટના અંતરે રિવોલ્વરના ફાયરિંગની ફાળ સાથે તૈનાત હતી.

વિનયે એની જિંદગીનો શ્રેષ્ઠ અભિનય શરૂ કર્યો, ‘ગુડ ઇવનિંગ, સર! ગુડ ઇવનિંગ મે’મ! હેલ્લો, સ્વીટુ! કૈસે હો તુમ? ચોકલેટ ખાઓગે?’ પંજાબી પતિ-પત્ની ‘હાય-હેલ્લો’માં તો ના પાડી શકે જ નહીં. અલબત્ત, ચોકલેટની બાબતમાં એમણે વિનયને વારવાનો પ્રયત્ન કર્યો. પણ ત્યાં સુધીમાં તો વિનયે એક બહુ મોંઘી ન હોય તેવી ચોકલેટ ખરીદીને બાળકના હાથમાં થમાવી દીધી હતી. બચ્ચાની આંખોમાં ખુશી હતી અને વિનયની આંખોમાં આંસુ!

‘અરે, ક્યા હુઓ? તુમ તો રો હે હો!’ પંજાબણે પૂછ્યું.‘હા, યે આંસુ મેરે દિલ કી ઝુબાન હૈ! આપકો ક્યા બતાઉં મૈં? મેરી એક બહેન થી. બિલકુલ આપકે જૈસી હી દખિતી થીં. ઉસકો ભી એક બચ્ચા થા.’‘હમારે બચ્ચે જૈસા?’‘બિલકુલ! મૈં ઉસે ચોકલેટ ખિલાયા કરતા થા. એક દિન કાર એક્સિજેન્ટ મેં દોનોં....’ વિનયની બંને આંખો ચોમાસાની નદી બનીને વહેવા લાગી. પંજાબણ અપ્સરા હલી ગઇ. પોતાનો ઓછો ગુલાબી દુપટ્ટો હાથમાં પકડીને ‘ભૈયા કે આંસુ’ પોંછવા લાગી.

‘વિનયે એકાદ-બે ક્ષણ દુપટ્ટાની સુગંધ માણી લીધી, પછી તરત જ દુપટ્ટો પકડી લીધો, ‘નહીં, નહીં, મે’મ! યે આંસુ તો મેરી તકદીર ઔર ઇન આંખોં કી આદત બન ગયે હૈ. આપ કર્યું કષ્ટ ઊઠા રહી હૈં? લોગ દેખેંગે તો ક્યા કહેંગે....? પછી જાણે ફોટોગ્રાફરને પોઝ આપતો હોય એમ વિનય એ દુપટ્ટાનો છેડો હાથમાં ઝાલીને અમારી સામે જોઇ રહ્યો.

રાત્રે હોસ્ટેલમાં અમારે એને એક-એક રૂપિયો ગણી દેવો પડ્યો. જો કે અમે એની જાતને ઝાંખી પાડવા માટે આખરી પ્રયત્ન જરૂર કર્યો, ‘સાલા, નાટકીયા! શરત જીતવા માટે પેલા ટાબરીયાનો મામો બની બેઠો!’‘ના, મામા તો મેં તમને બનાવ્યા!’ કહીને વિનય હસી પડ્યો. તો આવી હતી અમારા કેમ્પસની શરતો, આર.ડી.એક્સ.ના જથ્થા જેવી વિસ્ફોટક અને જોખમી.

પણ રાજાણીએ તો હદ કરી નાખી. માત્ર પચાસ રૂપરડી માટે એણે જીવને દાવ ઉપર મૂકી દીધો હતો. શરત કેવી હતી? એના રૂમ પાર્ટનરની સાથે એક સાંજે એ એક નંબરની હોસ્ટેલની અગાસી ઉપર ઊભો હતો. બે માળની હોસ્ટેલ, પછી અગાસી. રૂમ પાર્ટનરે પૂછ્યું,‘કોઇ આ અગાસીની પાળ ઉપર સૂઇ શકે ખરું?’ એના મનમાં એકાદ કલાક પૂરતો સવાલ હશે.

રાજાણીએ જવાબ આપ્યો, ‘પચાસ રૂપિયાની શરત માર તો આખી રાત હું એની ઉપર સૂઇ બતાવું!’આખા કેમ્પસમાં હાહાકાર. જમીનથી લગભગ ત્રીસ-પાંત્રીસ ફીટ ઊંચી એવી અગાસીની સાવ સાંકડી પાળ. માંડ પડખાભેર સૂઇ શકાય એટલી જગ્યા. દિવસભરનો થાક અને મોડી રાતે વાતો ઠંડો પવન.

માણસ જાગે તો પણ ક્યાં સુધી? વહેલી સવારે જો એકાદ મિનિટ પૂરતુંયે ઝોકું આવી જાય અને ઊંઘમાં પડખું ફેરવતાં...! બધાંએ ખૂબ સમજાવ્યો, પણ રાજાણી ન માન્યો. આખી રાત એક પડખે પાળી ઉપર સૂઇ રહ્યો. કોઇએ એની સાથે વાત પણ નહીં કરવાની કે રેડિયો પણ નહીં વગાડવાનો. જાગતો રહેવા માટે જાત ઉપર જ ભરોસો રાખવાનો. સવારનો સૂરજ ઊગ્યો ત્યારે એમને ‘હાશ’ થઇ. રાજાણી જીવી ગયો.

***

હમણાં ડૉ.. રાજાણી મળી ગયો. આખીયે ઘટના તાજી થઇ ગઇ. એ સમયે મેં જે ઠપકો આપ્યો હતો એ જ ઠપકો અત્યારે પણ અપાઇ ગયો, ‘રાજાણી! સાવ ગાંડો હતો તું! આવી જોખમ શરત તે કંઇ મરાતી હશે?’એ એની અઢાર લાખની ગાડીને અઢેલીને ઊભો હતો. ફિક્કું હસી પડ્યો, ‘શરદ, એ મારી મૂખૉઇ નહોતી, મજબૂરી હતી. હું ગામડાનો છોકરો હતો. પિતા ખેતમજુર હતા. એ છ મહિને ઘરેથી મનીઓર્ડરમાં ચાલીસ જ રૂપિયા આવ્યા હતા. મેસ બિલ નેવું રૂપિયા ભરવાનું બાકી હતું. મારા માટે બે જ વિકલ્પો હતા, કાં ભણવાનું છોડી દેવું, કાં જીવવાનું...’

(શીર્ષક પંક્તિ: બેફામ)