હું ને તું પૃથ્વીના તદ્દન ગૂઢ બે છેડા છીએ,હોય મક્કા કે બનારસ આપણી વચ્ચે જ છે

‘સર, આ મારી પત્ની છે. અમારા લગ્ન પહેલાં એને એક દગાબાજ પુરુષની સાથે સંબંધ બંધાયો હતો. લગ્નનું વચન આપીને પેલા લંપટે આ છોકરીને પીંખી નાખી. પૂરા પાંચ-પાંચ વરસ સુધી એનું જાતીય શોષણ કર્યું. છેવટે આને ખબર પડી કે એનો ભાવિ પતિ તો ભૂતકાળમાં પરણી ચૂકેલો છે. એને તો પત્ની છે અને બાળકો પણ...’ મારા કન્સલ્ટિંગ રૂમમાં બેસીને એક યુવાન એની પત્નીનો ખરડાયેલો ભૂતકાળ વર્ણવી રહ્યો હતો, ‘આ છોકરીનું હૈયું નંદવાઇ ગયું, સર! કૌમાર્ય તો ક્યારનુંયે નંદવાઇ ચૂક્યું હતું. ચાર-ચાર વાર એ એબોર્શન્સ કરાવી ચૂકી છે. હું એને લઇને તમારી પાસે એટલા માટે આવ્યો છું કે...’

‘એક મિનિટ! એક મિનિટ, પ્લીઝ! મને જરાક કળ વળવા દે, ભાઇ!’ મેં એને અટકાવ્યો, ‘આ યુવતી જેના ભૂતકાળ વિશે તું આ બધું કહી રહ્યો છે તે ખરેખર તારી પત્ની છે?’

‘યસ, સર!’

‘એનાં ભૂતકાળ વિશે તને ક્યારે ખબર પડી?’

‘શરૂઆતથી જ. અમારું લગ્ન થયું એની પહેલાં મને ખબર હતી. એણે જ મને કહ્યું...’

‘અને તો પણ તમે આનો સ્વીકાર કર્યો? હું એવા અસંખ્ય પુરુષોને જાણું છું જેમણે લગ્ન પૂર્વેના ઇન્ટરવ્યૂ વખતે સુંદર અને સુયોગ્ય યુવતીનો માત્ર એટલા માટે અસ્વીકાર કર્યો હોય કે એ છોકરીને કોલેજકાળમાં કોઇ બોયફ્રેન્ડ હતો. વિજાતીય મૈત્રી પછી ભલે ને તે સાવ નિર્દોષ હોય, તો પણ આ દેશનો પુરુષ માફ કરી શકતો નથી. પત્નીનાં પર્સ સૂંઘતા, કબાટો ફંફોસતા અને ટેબલના ખાનાં તપાસતા ‘ધણીઓ’ મને તો માણસને બદલે પોલીસ-ડોગ બનવા માટે વધુ લાયક લાગે છે. અફસોસ, આપણે એમને કૂતરા કહી શકતા નથી. આવા જગતમાં ભારત જેવા રૂઢિચુસ્ત દેશમાં તારા જેવો પુરુષ મેં આજે પહેલી વાર જોયો.’

મારું સ્ત્રી-દાક્ષિણ્યભર્યું ભાષણ સાંભળીને એ હસ્યો, ‘આવી લેકચરબાજી ઝાડવાથી સ્ત્રીઓનું કંઇ નહીં વળે, સાહેબ! કોમેન્ટ્રી આપવાથી ક્રિકેટર નથી બની જવાતું. મેદાનની વચ્ચે ઊભા રહીને શોએબ અખ્તરના ઝંઝાવાતી દડાને બાઉન્ડ્રીની પેલે પાર મોકલી શકો તો જ તમે સચિન થઇ શકો. એક નિર્દોષ, પ્રેમઘેલી કિશોરીને લગ્નની લોલીપોપ પકડાવીને બધી જ રીતે બરબાદ કરી મૂકનાર કોઇ મવાલીની ચૂંગાલમાંથી છોડાવીને પછી અગ્નિની સાક્ષીએ એનો હાથ પકડવો એ જેવા તેવાનું કામ નથી, સાહેબ, એના માટે છપ્પનની છાતી જોઇએ.’

‘ધારી લે કે તે આની સાથે લગ્ન ન કર્યા હોત તો..?’

‘એણે આપઘાત કર્યો હોત! આ ધારવાની વાત નથી, એક સાંજે એ મારી દુકાને વંદા મારવાની દવા લેવા આવી હતી. એ અમારી પ્રથમ મુલાકાત હતી. મેં મજાકમાં પૂછ્યું કે આ દવા વંદા માટે લઇ જાવ છો કે તમારા માટે?’ જવાબમાં પહેલાં એની આંખોમાં આંસુ ફૂટયા, પછી જીભ ઉપર શબ્દો! એ જ રાત્રે મેં નિર્ણય

લઇ લીધો. બીજા દિવસે આર્યસમાજમાં જઇને અમે પરણી ગયાં.’

‘તારા પરિવારમાં કોઇએ વિરોધ ન કર્યો?’

‘કર્યો! મારા પિતાને મારા સહિત કુલ ચાર દીકરાઓ છે. અમારે ચાર દુકાનો અને એક મોટું મકાન છે. મારા પિતાએ સ્વઉપાર્જિત મિલકતમાંથી વારસદાર તરીકે મારું નામ રદ કરી નાખ્યું. ધંધામાંથી કાઢી મૂક્યો. ઘરમાં એક અલગ ઓરડી કાઢી આપી. એ પણ સમય આવ્યે ખાલી કરી આપવાની શરતે. આજે હું ચાની લારી લઇને ઊભો છું. શહેરના જાણીતા વિસ્તારમાં જાહેર માર્ગ ઉપર જ્યાં અત્યાર સુધી મોટી દુકાનમાં શેઠ તરીકે ગાદી ઉપર બેસતો હતો એનાથી પાંચ ફીટ છેટે કેરોસીનવાળા સ્ટવ ઉપર કાળીમેશ જેવી તપેલીમાં ચા ઊકાળતો ઊભો રહું છું. પણ હું ખુશ છું, સાહેબ! એક યુવતીને મેં મરતા બચાવી છે.’

આ યુવાનનું નામ તપન. એની પત્નીનું નામ તૃષા. તપન એટલે મારી જિંદગીમાં મેં જોયેલો સૌથી બહાદુર અને સૌથી ઉદાર પુરુષ.

***

‘બોલ, શું પૂછવું છે?’ સામાજિક વાત પૂરી થઇ એટલે સારવારની વાત મેં શરૂ કરી. તપન એની તૃષાને લઇને મારી પાસે એટલા માટે આવ્યો હતો કારણ કે એ સગર્ભા હતી. હજુ તો સાવ શરૂઆતનો તબક્કો હતો. પણ તૃષાને સતત પેઢુનો દુ:ખાવો રહ્યા કરતો હતો. એકાદ-બે વાર એને રક્તસ્રાવના બે-ચાર ટીપાં પણ દેખાયા હતા. બંને જણાં ગભરાયેલા જણાતા હતા. ઘરમાં કોઇ વડીલોનું માર્ગદર્શન મળવું અશક્ય હતું. હવે શું થશે એની ચિંતામાં મારી પાસે દોડી આવ્યા હતા. મેં તૃષાને તપાસી લીધી.

પછી જરા પણ શબ્દો ચોર્યા વગર મેં વિજ્ઞાનને બોલવા દીધું, તમે આપેલી પૂર્વ માહિતી અને મેં કરેલી શારીરિક તપાસ આ બંનેના આધારે હું એટલું કહીશ કે તૃષાની આ ગર્ભાવસ્થા પૂરા મહિના સુધી પહોંચવી ખૂબ જ મુશ્કેલ છે. વારંવારના એબોર્શન્સથી એનું ગર્ભાશયનું મુખ ઢીલું પડી ગયું છે. એ ઉપરાંત બીજી બે-ત્રણ મુશ્કેલીઓ પણ નડી શકે તેમ છે એને સંપૂર્ણ આરામ, મોંઘી દવાઓ અને ખાસ પ્રકારના ઇન્જેકશનો તેમજ રેગ્યુલર તબીબી માર્ગદર્શનની જરૂર પડશે. વારંવાર સોનોગ્રાફી જેવાં પરીક્ષણો પણ કરાવતાં રહેવું પડશે. તમે આ બધું કરી શકશો?

તૃષાની નજર જમીન તરફ ઢળી ગઇ. જેનો પતિ ચાની લારી ચલાવતો હોય એ સ્ત્રી ઘરકામ માટે નોકર ક્યાંથી રાખી શકે? નોકર ન રાખે તો એ આરામ શી રીતે કરી શકે? રસોઇનું કામ તો ઠીક છે, પણ કચરા-પોતાં અને કપડાં-વાસણ આ ચાર કામ એવા છે જે કરવા માટે એણે બેસવું પડે અને પેટ ઉપર દબાણ લાવવું જ પડે. પછી પેઢુનો દુ:ખાવો મટે શી રીતે? અને અંદર ઊછરતો ગર્ભ ટકે શી રીતે?

આ ઉપરાંત મોંઘી દવાઓ અને મોંઘાં ઇન્જેકશનો? કોઇ પણ માણસ વિચાર કરતો થઇ જાય, પણ તપને તત્ક્ષણ નિર્ણય લઇ લીધો. મને કહેવા લાગ્યો, ‘અમે ગરીબ છીએ, એટલે અમને મા-બાપ બનવાનો હક્ક નથી શું? તમે એટલું કેમ ન કરો? તૃષાની સારવાર તમારી રીતે શરૂ કરી દો. મારી પાસે હાલમાં એક પણ પૈસો નથી, પણ મારું વચન છે કે ભવિષ્યમાં ધીમે ધીમે કરીને હું તમારું પૂરેપૂરું બિલ ચૂકવી આપીશ.’

‘ભાઇ, આવું કહી કહીને અત્યાર સુધીમાં અસંખ્ય દરદીઓ મારું મુંડન કરી ગયા છે. હવે હું એવા તબક્કે પહોંચી ગયો છું કે પ્રેસિડેન્ટ ઓબામા એક ડોલર ઉધાર રાખવાની માગણી કરે તોયે હું મિશેલની સારવાર ન કરી આપું! પણ તારી વાત હું સ્વીકારી લઉં છું. જે પુરુષ એક ચૂંથાઇ ગયેલી સ્ત્રીને પત્નીનો દરજજો આપી શકે છે એ મારા પૈસા ઓળવી જવાનું પાપ તો નહીં જ કરે!’ આટલું કહીને મેં પેન હાથમાં લીધી. પ્રિસ્કિ્રપ્શન પેપર ઉપર અક્ષરો પાડવાનું... સાચું કહું તો, એક ન જન્મેલા બાળકને એનો જન્મવાનો અધિકાર આપવાનું પવિત્ર કાર્ય શરૂ કર્યું.

અને એ સાથે જ ખર્ચના આંકડાનું મીટર પણ જોશભેર ઘૂમવાનું શરૂ થઇ ગયું. હું જાણતો હતો એ ક્ષણથી તૃષાની પ્રસૂતિ જે સંભવિત સિઝેરીઅનમાં પરિણમી શકતી હતી, ત્યાં સુધીનો ખર્ચ હજારો રૂપિયાનો જંગ હોઇ શકે. અને એ બધો ખર્ચ મારે જ ભોગવવાનો હતો. મેં હસીને તપનની સામે જોયું. મારી જિંદગીમાં એ પહેલો માણસ હતો જેના વચન ઉપર ભરોસો મૂકીને હું આટલું બધું જોખમ ખેડી રહ્યો હતો.

***

તૃષાને ચોથા મહિને ગર્ભાશયના મુખ ઉપર ટાંકો મારવો પડ્યો. માત્ર ઠંડકના ઇન્જેકશનોની મૂળ કિંમત (જે ભાવે ડોક્ટરને મળે તે) ગણું તોયે ત્રણ હજાર રૂપિયા થઇ જતા હતા. છેલ્લા બે મહિના ભયંકર ગયા. અધૂરા માસે સુવાવડ ન થઇ જાય એ માટે તૃષાને મારા નર્સિંગ હોમમાં દાખલ કરવી પડી. સદ્ભાગ્યે સુવાવડ નોર્મલ થઇ શકી. એ તમામ ખર્ચનો સરવાળો કરવા હું બેઠો ત્યારે આંકડો એટલો મોટો થતો હતો કે મારે એમાં ત્રણ-ત્રણ વાર કાંટ-છાંટ કરવી પડી.

આખરે પાંચ હજાર રૂપિયા ઉપર મેં મત્તુ માર્યું. તપન અને તૃષા એમની દીકરીને લઇને વિદાય થયા. એ વાતને પાંચ-પાંચ વર્ષ વીતી ગયા. ન તપન દેખાયો, ન તૃષા. મારા પૈસા દેખાવાનો તો પ્રશ્ન જ ક્યાં રહ્યો? તપને જે જગ્યા વર્ણવી હતી ત્યાંથી ક્યારેક મારે પસાર થવાનું બનતું હતું. મેં નજર ઘુમાવી, ચાની લારી ક્યાંય દેખાતી ન હતી. મને આટલી હદે છેતરી જનાર મારી જિંદગીમાં આ પહેલો પુરુષ હતો.

***

હમણાં એક સંગીતના જલસામાં હાજરી આપીને ઘરે આવ્યો ત્યારે આયાબહેને મારા હાથમાં એક કવર મૂકર્યું. અંદર ત્રણ હજાર રૂપિયા રોકડા હતા અને આ પત્ર: ‘સાહેબ, આપ કદાચ મને ભૂલી ગયા હશો, પણ હું ન તો આપને ભૂલ્યો છું, ન આપના કરજને. હાલ પૂરતા ત્રણ હજાર રૂપિયા આપી જાઉં છું. બાકીના બે હજાર ગમે ત્યારે ચૂકવી આપીશ. તૃષા મઝામાં છે. સિલ્કીને ગઇકાલે સાતમું વરસ બેઠું. મેં બીજા વિસ્તારમાં ચાની કીટલી શરૂ કરી છે. મારા મા-બાપે અમને ઘરમાંથી એ જ વખતે હાંકી કાઢેલા જે સમયે સિલ્કીનો જન્મ થયો હતો. ખૂબ હેરાન થયા પછી હવે અમે થોડા-ઘણાં સેટલ થયા છીએ. જ્યાં સુધી બે હજાર રૂપિયા ભેગા નહીં થાય, ત્યાં સુધી હું આપને મારું મોં નહીં બતાવું. લિ. આપનો જીવનભરનો દેવાદાર તપન.’

પત્ર વાંચીને હું તડપી ઊઠ્યો. મારા હાથમાં ત્રણ હજાર રૂપિયા હતા એમાંથી મને એક પ્રામાણિક માણસના પરસેવાની સુગંધ આવી રહી હતી. આ રૂપિયાની પાછળ સિલ્કીનાં નાસ્તા, ભણતર, દૂધ અને કપડાંની અછત ડોકાતી હતી. મારે કહેવું હતું કે ‘તપન, હવે બાકીની રકમ આપવા માટે ન આવીશ! હું તારું બિલ સ્વેચ્છાએ માફ કરું છું.’ પણ મારે આ વાત એના કાન સુધી કેવી રીતે પહોંચાડવી?

મિત્રો, તમને અનુરોધ કરું છું, જો કોઇ ચાની લારી ઉપર ગરીબીના અંચળા હેઠળ છુપાયેલો આ અમીર પુરુષ દેખાઇ જાય, જો એની આસપાસમાં ચિંથરામાં વીંટાયેલી એક રાજરાણી ઊભેલી હોય, જો આજુબાજુમાં એક સાત વરસની દીકરી રમતી હોય તો એને એટલું કહેજો કે હવે પેટે પાટા બાંધીને બે હજાર બચાવવાની કોશિશ ન કરે! મારી આજ સુધીની જિંદગીમાં આટલો જીદ્દી માણસ મેં આ પ્રથમ વાર જોયો છે.
(શીર્ષક પંક્તિ: હેમેન શાહ)

ગણગણો મનમાં છતાંયે ક્યાંક તો પડઘો પડે હોય અંધારું અગોચર તોય લ્યો તડકો જડે

‘કચકચ કર્યા વગર સાંભળ...’ પ્રિયાને સમજાવતી વખતે રાજેશના અવાજમાં કડકાઈની સાથે આદેશનો રણકાર ભળ્યો. ‘શનિવારે સાડા છની બસ છે. રાત્રે બાર વાગ્યે ત્યાં પહોંચી જઈશું. બુધવારે પરોઢિયે ત્યાંથી નીકળી જઈશું. સિત્તેર વર્ષની ઉંમરે બાનો સ્વભાવ નહીં બદલાય. ઘેર ગયા પછી સહેજ પણ માથાકૂટ કરીશ તો મારાથી સહન નહીં થાય. બા જોડે જીભાજોડી કરીશ તો મારી કમાન છટકશે... ધેટ્સ ઓલ.’ ત્રીસ વર્ષની પ્રિયા નીચું જોઈને ચૂપચાપ સાંભળતી હતી. રાજેશે બૂટ પહેર્યા અને ઓફિસે જવા નીકળી ગયો. પ્રિયા ઊભી થઈ.

શનિવારે રાત્રે સાસુ પાસે જઈને ત્રણ દિવસ ત્યાં રહેવાનું છે એ સાંભળીને એનાં લમણાંની નસો ફૂલી ગઈ હતી. એ ડોસીએ એના ઘરમાંથી પહેરેલે કપડે કાઢી મૂક્યાં હતાં એ આખી ઘટના યાદ આવી એની સાથે જ મોઢું કડવું થઈ ગયું. સાસુને યાદ કરીને એ જોરથી થૂંકી. બે વર્ષ અગાઉ બેબીનો જન્મ થયો ત્યારે વહુ અને પૌત્રીની ખબર પૂછવા પણ ડોસી ફરકી નહોતી, તોય રાજેશ માવડિયો બનીને ત્યાં જવા માટે કૂદકા મારે છે!

ડોરબેલનો અવાજ સાંભળીને એણે બારણું ખોલ્યું. ‘હાય પ્રિયા! વોટ્સ રોંગ વિથ યુ?...’ વાવાઝોડાની જેમ અંદર આવીને મનાલીએ એનો ચહેરો વાંચીને સીધું પૂછ્યું. ‘આટલું ટેન્શન શેનું છે?...’ પ્રિયાના બંને હાથ પોતાના હાથમાં જકડીને એણે ગંભીરતાથી પૂછ્યું. ‘રાજેશને કોઈ બીજી છોકરી જોડે ચક્કર છે?’

‘એવું નથી...’ પ્રિયાએ તરત ખુલાસો કર્યો. એ બાબતમાં તો એ હરિશ્વચંદ્રનો અવતાર છે. આખી વાત સાવ જુદી છે.
‘ટેન્શન નહીં લેને કા...’ કોલેજમાં હતી ત્યારથી મનાલી બિન્દાસ અને બેફિકર હતી. છતાં કોઈ પણ બહેનપણીને કંઈ પણ પ્રશ્ન હોય તો એ મનાલીની સલાહ લેતી. એની વૈચારિક સમજ તમામ સખીઓ કરતા લગીર ઊંચી હતી. અત્યારે એ આવી ગઈ એને લીધે પ્રિયાને પણ રાહત લાગી. ‘થેન્ક ગોડ કે લફરું નથી. એવું કંઈ હોત તો કામ અઘરું બનતું. બાકી ગમે તે પ્રોબ્લેમ હોય એનો ઉકેલ શોધી શકાય. વાત શું છે એ બોલ...’

‘તું આરામથી બેસ. હું આઈસક્રીમ લઈને આવું છું...’ પ્રિયાએ ફ્રીઝ ખોલ્યું. આઈસક્રીમનો બાઉલ મનાલીના હાથમાં આપીને બીજો બાઉલ લઈને એ એની સામે બેઠી. ‘મારા સસરા તો દેવપુરુષ હતા પણ સાસુ હિટલર જેવી છે...’ પ્રિયાએ ધીમે ધીમે રામકહાણીનો આરંભ કર્યો. ‘અમે લગ્ન કર્યા ત્યારે મારા સસરાએ તો ખરા હૃદયથી આશીર્વાદ આપેલા પણ સાસુએ કદી પ્રેમથી બોલાવી નથી... એમના છોકરાને ભોળવીને હું જાણે પરાણે એમના ઘરમાં ઘૂસી ગઈ હોય એવું એમના મનમાં છે. સસરાજી ગુજરી ગયા પછી બધો વહીવટ એમના હાથમાં આવ્યો અને મારી કઠણાઈ બેઠી. એક જ ઘટના સાંભળીને તને એમની મનોદશાનો ખ્યાલ આવશે. સાંભળ...’

મનાલી મોજથી આઈસક્રીમ ખાતી હતી. પ્રિયા યાદ કરીને બોલતી હતી. ‘પહેલી વાર રસોડામાં ગઈ ત્યારે ચોકીદારની જેમ એ સામે ઊભાં રહ્યાં. દાળ-ભાત મૂકવા માટે દોઢ વાડકી તુવેરની દાળ લીધી કે તરત એમણે સૂચના આપી કે એક જ વાડકી જોઈશે. એમની વાત ગણકાર્યા વગર મેં દોઢ વાટકી દાળ પલાળીને બાફવા મૂકી દીધી. પત્યું. બચત અને બગાડ વિશે એ વીસ મિનિટ સુધી બોલ્યાં. મારું તો માથું ભમી ગયેલું. ચિડાઈને કહી દીધું કે દાળનો બગાડ નહીં થાય, જેટલી વધશે એટલી પી જઈશ... હળવેથી મારો હાથ પકડીને એ મને રસોડાની બહાર લઈ ગયાં અને ખુરશી પર બેસાડી દીધી. હવેથી તું બધાં બહારનાં કામ પતાવજે... એમણે સ્પષ્ટ આદેશ આપ્યો... રસોડામાં આવવાની જરૂર નથી. બસ, એ પછી ત્યાં રહ્યાં ત્યાં સુધી મેં રસોડામાં પગ મૂક્યો નથી... ડોસીએ વટનાં માયાઁ ગાજર ખાધા...’

‘પછી?’ ખાલી બાઉલ બાજુ પર મૂકીને મનાલીએ પૂછ્યું. ‘આનાથી ગંભીર કોઈ ઘટના?’

‘ઘરખર્ચની બાબતમાં એકવાર જોરદાર જામી ગયેલી. મારો બર્થડે આવતો હતો અને રાજેશ પાસે મેં સોનાની બુટ્ટીની જીદ કરેલી. એ માવડિયાએ એની બાને વાત કરી એમાં તો મહાભારત થઈ ગયું. એ વખતે રાજેશ ગામની એક પેઢીમાં નોકરી કરતો હતો એટલે પગાર ઓછો હતો. ડોસીએ એને સંભળાવ્યું કે કમાતા શીખ... ખૂબ કમાઈને તારી બૈરીને સોનાથી મઢજે પણ અત્યારે મારા પૈસામાંથી આશા ના રાખતો... પછી તો હું પણ મેદાનમાં આવી ગઈ. મોટો ઝઘડો થયો અને અમે બંને પહેરેલે કપડે ઘરમાંથી નીકળી ગયેલાં...’

‘આ ફ્લેટ?મ મનાલીએ પૂછ્યું.’

‘રાજેશની મહેનતનું ફળ...’ પ્રિયાએ તરત કહ્યું. ‘શરૂઆતમાં ભાડે રહેતાં હતાં. પછી હાઉસિંગની આ સ્કીમમાં એ વખતે લાખ રૂપિયા ભરવાના હતા. રાજેશની નોકરી સારી હતી. પગાર પણ સારો હતો પણ સામટા લાખ રૂપિયા એ વખતે લાવવા ક્યાંથી? ગામના જ એક શ્રોફની પેઢી કબૂતરખાનામાં છે. રાજેશ ત્યાં જઈને એ ઠક્કરકાકાને મળ્યો. એમણે સાવ મામૂલી વ્યાજે વ્યવસ્થા કરી આપી. ધીમે ધીમે એમના પૈસા ચૂકવી દીધા. હવે હાઉસિંગના હપ્તા રેગ્યુલર ભરીએ છીએ... વાસ્તુમાં પણ ડોસી ના આવી. ક્યા મોઢે આવે? એ પછી બેબીનો જન્મ થવાનો હતો ત્યારે રાજેશે કાગળ લખેલો પણ ડોસી આવી નહીં... આજકાલ કરતાં બેબી બે વર્ષની થઈ ગઈ. મારું કે બેબીનું મોઢું જોવા એ પધાર્યા નથી...’

‘એમની પાસે ફોન છે?’ મનાલીએ પૂછ્યું ‘ના... કંઈ સામાજિક કામ હોય ત્યારે ડોસી પોસ્ટકાર્ડ લખે છે. અત્યારે ગામનું ઘર રિપેર કરાવવાનુ છે એવા બે કાગળ આવી ગયા. અ માટે પૈસાની જરૂર હશે. રાજેશે જવાનું નક્કી કરી નાખ્યું છે. કોઈ જાતની લાગણી ના હોય ત્યાં એમની સાથે કઈ રીતે રહેવાશે? હું એ ટેન્શનમાં હતી અને તું આવી ગઈ. હવે તું જ કહે. મારી જગ્યાએ તું હોય તો શું કરે?’ મનાલી ગંભીરતાથી વિચારતી હતી. ‘ગામમાં એ એકલાં રહે છે?’ એણે પૂછ્યું. ‘રાજેશે એમને અહીં રહેવા માટે ક્યારેય કહ્યું છે ખરું?’

‘એમને એમની રીતે કોઈની રોકટોક વગર આઝાદીથી રહેવું છે. મારા ઘરમાં આવે તો હવે મારા તાબામાં રહેવું પડે એવું માનીને એ નથી આવતાં... રાજેશે શરૂઆતમાં કાગળ લખેલા પણ એમણે જવાબમાં લખી નાખ્યું કે મને મારી રીતે રહેવા દો...’ મનાલી આંખો બંધ કરીને ગંભીર હતી. એણે આંખો ખોલીને પ્રિયા સામે જોયું. ‘તારે તો ત્યાં ત્રણ જ દિવસ રહેવાનું છેને?’ પ્રિયાએ માથું હલાવીને હા પાડી. ‘મારી વાત માનીશ એવું પ્રોમિસ આપ તો રસ્તો બતાવું...’ એકેએક શબ્દ ઉપર ભાર મૂકીને મનાલીએ હાથ લંબાવ્યો. ‘પ્રોમિસ...’ પ્રિયાએ એના હાથમાં પોતાનો હાથ આપીને વચન આપ્યું. ‘શબ્દશ: પાલન કરવાની તૈયારી હોય તો જ વચન આપજે.

ખાલી થૂંક ઉડાડવાની મને આદત નથી...’

‘જવાનું તો છે જ. એટલે ગોડ પ્રોમિસ...’

‘મારી વાત ધ્યાનથી સાંભળ....’ મનાલીનો અવાજ વધુ ગંભીર બન્યો. ‘મનમાંથી બધી કડવાશ ભૂલીને જાણે પહેલીવાર જતી હોય એ રીતે જ જજે. પૂર્વગ્રહનું પોટલું માથે મૂકીને જઈશ તો એ તને દુશ્મનરૂપે જ દેખાશે માટે પ્લીઝ, એમના પ્રત્યેનો જે ધિક્કાર છે એને તારા મનમાંથી કાઢી નાખ. સિત્તેર-પંચોતેર વર્ષના એ માજી હવે કેટલું જીવવાનાં? દર વર્ષે ત્રણ-ચાર દિવસ એમની સાથે વિતાવવા પડે તોય કુલ કેટલા દિવસ સાચવી લેવાના થશે? નફરતનું ઝેર મનમાં ઘૂંટીને વેરભાવે ત્યાં જઈશ તો સામેથી પણ એવો જ પ્રતિભાવ મળશે.. એક વાત સમજી લે... મા એ ગમે તે ઉંમરે મા જ હોય છે. તને તારી બેબી માટે જેટલી લાગણી છે એટલી જ લાગણી એમને રાજેશ માટે હશે. ગુસ્સામાં કે આવેશમાં એમણે કંઈક કહ્યું હશે અને સામે તેંય કચકચાવીને જવાબ આપ્યો હશે પણ એ બધું ક્યાં સુધી પકડી રાખીશ?

તમામ પૂર્વગ્રહ, વેર અને ધિક્કારથી મુક્ત થઈને ખરા હૃદયથી તારી ખુદની મમ્મીને મળવા જતી હોય એટલી ઉષ્માથી એમની સાથે રહેજે...’ એકી શ્વાસે આટલું બોલીને મનાલી સહેજ અટકી. પ્રિયાનો હાથ લાગણીથી જકડીને એણે ઉમેર્યું. ‘તું જેટલો પ્રેમ આપીશ એટલો નહીં પણ એનાથી વિશેષ પાછો મળશે એ મારી ગેરંટી... આ સિવાય બીજો કોઈ ઉપાય નથી. જિંદગી બહુ ટૂંકી છે પ્રિયા, વેર અને ધિક્કારથી એને વધુ ટૂંકી શા માટે બનાવે છે?’ નીચું જોઈને સ્તબ્ધ બેઠેલી પ્રિયા કંઈ બોલી ના શકી. માથું હલાવીને એણે મનાલીની વાત સ્વીકારી.

***
શનિવારે સવારે પ્રિયા સામાન પેક કરતી હતી એ જોઈને સુખદ આશ્ચર્યથી રાજેશનું મગજ ચકરાઈ ગયું હતું. ‘આ શાલ અને ધાબળો બાને કામમાં આવશે.. એ ચંપલમાં કંજુસાઈ કરે છે એટલે એમના માપના આ નવા ચંપલ ગઈકાલે લઈ આવી. આ બે સાડી પણ એમને ગમશે...’

રાત્રે બાર વાગ્યે રિક્ષા ગામની ડેલી પાસે ઊભી રહી કે તરત બા બહાર આવ્યાં. રાજેશ અને પ્રિયાએ વારાફરતી ઝૂકીને પ્રણામ કર્યા. એ બંનેને આશીર્વાદ આપીને બાએ બેબીને પોતાની બથમાં લઈ લીધી હતી.

‘ઘર રિપેર થઈ ગયું?’ દીવાલો સામે જોઈને રાજેશે પૂછ્યું. ‘દેખાતું નથી?..’ બાએ હસીને ઉમેર્યું. ‘તને નોકરીમાંથી ટાઇમ નહીં મળે એવું લાગ્યું એટલે ધનજીભાઈને કોન્ટ્રાકટ આપીને કરાવી લીધું.’

સવારે બા પૂજા કરતાં હતાં. પ્રિયા રસોડામાં ઘૂસી. ‘દાળમાં ધ્યાન રાખજે...’ બાએ હસીને સૂચના આપી. ‘જેટલી વધશે એટલી પી જવી પડશે...’ પ્રિયા પણ હસી પડી.

બપોરે જમ્યા પછી ત્રણેય ઓરડામાં બેઠાં હતાં. બેબી બાના ખોળામાં ઊંઘી ગઈ હતી.

‘તમે આવ્યાં અને મારા માટે યાદ કરીને બધું લાવ્યાં એ બહુ ગમ્યું.’ બાએ ધીમા અવાજે બોલવાનું શરૂ કર્યું. ‘આ દેહનો કોઈ ભરોસો નથી એટલે ક્યારની તમારી રાહ જોઈને બેઠી હતી. તારા બાપાની ઇચ્છા હતી કે તું ખૂબ કમાય અને મોટો માણસ બને. અહીં ગામમાં ને ગામમાં તારી કિંમત વધવાની નહોતી એટલે તમે ગયાં ત્યારે રોક્યાં નહોતાં. મારો છોકરો ટિચાઈ ટિચાઈને આગળ વધશે એટલો વિશ્વાસ હતો મારા લોહી પર... ફલેટ ખરીદવા માટે પૈસાની જરૂર હતી અને તું ઠક્કરકાકાને મળેલો એટલે બીજા જ દિવસે ઠક્કરકાકા મને પૂછવા આવેલા. પોસ્ટ ઓફિસમાં તારા બાપાએ જે એફ.ડી. કરાવેલી એ તોડીને એમાંથી લાખ રૂપિયા મેં એમને આપેલા અને વાત ખાનગી રાખવાનું કહેલું. બાપના પૈસા દીકરાને નહીં તો પછી કોને કામમાં આવવાના હતા?’

બંને સ્તબ્ધ બનીને સાંભળતાં હતાં. બાએ પ્રિયા સામે જોયું. ‘સાથે રહીએ એટલે વાસણ ખખડે. કારણ વગર મન ઊંચાં રહે એ રીતે સાથે રહેવાની કોઈ જરૂર નહોતી એટલે અહીં એકલા રહેવાનો નિર્ણય કરી લીધેલો. આખી શેરીનાં બધાં છોકરાંઓ ચિંધેલું કામ કરી આપે છે એટલે કોઈ તકલીફ નહોતી... રૂપિયા કરતાં રૂપિયાનું વ્યાજ વહાલું હોય. તારે પિયરમાં કોઈ નથી એટલે તારી ડિલિવરીમાં આવવાનું નક્કી કરેલું. બધી તૈયારી કરેલી પણ એ જ વખતે બાથરૂમમાં લપસી પડી અને ડાબા પગમાં ફ્રેકચર થઈ ગયું. ઓપરેશન કરીને સિળયો નાખવો પડ્યો અને ચાર મહિના ખાટલામાં રહી.

ગામનાં મણિમાસીએ ખડેપગે ચાકરી કરી. એ વખતે તમને આ સમાચાર નહોતા જણાવ્યા એનું એક કારણ એ કે પહેલા જ ધડાકે તમને મારી વાત બહાનું લાગત અને ધારો કે હકીકત માલૂમ પડેત તો પણ તમે તમારી પળોજણમાં ગૂંચવાયેલાં હતાં એટલે કઈ રીતે આવતાં? સાજા થઈને આવવાનું વિચાર્યું ત્યારે તાવ અને ખાંસીમાં પટકાઈ. ડોક્ટરે કહ્યું કે ટીબીની અસર છે. હું તમારી સાથે રહું તો આ નાના ફૂલને તરત ચેપ લાગી જાય એટલે ના આવી અને તમને જાણ પણ ના કરી...’

બાએ સહેજ અટકીને ઊંડો શ્વાસ લીધો અને બંનેની સામે જોયું. ‘આ ઘરના બધા દસ્તાવેજ કરી રાખ્યા છે એટલે કાલે હું ના હોઉં તો તમને કોઈ તકલીફ ના પડે. બેન્કના લોકરમાં મારી મરણમૂડી જેવા નવ તોલાના દાગીના હતા એ ઉપાડી લાવી છું એ પ્રિયાને આપી દેવાના છે. સોનું, ઘર કે પૈસા કંઈ જોડે લઈને જવાની નથી અને હવે દેહનો કોઈ ભરોસો નથી એટલે તમને બોલાવી લીધા...’ એ બોલતાં હતાં. રાજેશ અને પ્રિયા ભીની આંખે ચૂપચાપ સાંભળતાં હતાં.

સ્વપ્નમાં આવી ચઢે છે માતબર કન્યા સખી, કેટલી ને ક્યાં સુધી જાળવવી આમન્યા સખી!

એ મારી કારકિર્દીની પ્રથમ નોકરી હતી. એ સ્થળે હું રહ્યો તો માત્ર અઢી જ મહિના પૂરતો, પણ એ સમયની યાદો હજુએ તાજી છે. લોકો કહે છે કે પ્રથમ પ્રેમ અને પહેલું ચુંબન ક્યારેય ભૂલાતાં નથી, આ યાદીમાં હું પ્રથમ નોકરીને પણ અવશ્ય મૂકું છું.

બહુ રોમાંચસભર દિવસો હતા. જિંદગીના પચીસ-પચીસ વરસ સુધી શિક્ષક પિતાના પગારમાંથી રોટીનો ટુકડો ચોરતો આવ્યો હતો, હવે પ્રથમ વાર નોકરીના તવા ઉપર શેકાતી પરિશ્રમની રોટીમાંથી મારા ખુદના પસીનાની સુગંધ આવી રહી હતી. અને નામની આગળ લખાતા ‘ડોક્ટર’નો પણ એક આગવો નશો હતો. આ એક નાનકડા છોગાની પ્રાપ્તિ માટે મેં શૈશવનાં તોફાનો, કિશોરાવસ્થાની મજાઓ અને યુવાનીનું રેશમ બાળીને રાખ કરી નાખ્યું હતું. મને યાદ છે, જે દિવસે મારા નામનો રબ્બર સ્ટેમ્પ તૈયાર થઈને આવ્યો હતો ત્યારે વિના કારણ હું કલાકો સુધી કોરા કાગળ ઉપર સિક્કાઓ છાપતો રહ્યો હતો.

વીસ માણસો રહી શકે એવા આવાસમાં હું એકલો જ હતો. નવરો ન પડું એ માટે મોડે સુધી દરદીઓ તપાસતો રહેતો હતો. ક્યારેક કમ્પાઉન્ડર ટકોર કરી જતો હતો, ‘થાક નથી લાગતો, સર? તમારા પહેલાંના જે ડોક્ટરો હતા એ તો ક્યારે કામ પતે અને ક્યારે ઘરભેગા થવાય એની જ ફિરાકમાં રહેતા હતા...’

હું જવાબ આપતો હતો, ‘એ લોકોનું તો ઘર પણ એમની સાથે હશે ને! મારે તો ફક્ત મકાન જ છે.’ વાત સાચી હતી, મારો પરિવાર અમદાવાદમાં હતો. હું જો નવરો પડું તો એકલો પડું. ઘરની કમી મારા ખાલી આવાસને વધુ ખાલી કરી નાખે. મારા દરદીઓનું કામ તનને તોડી નાખતું હતું, તો મનને રોકી પણ રાખતું હતું. અલબત્ત, સાંજ પછી તો સમય પસાર કરવો મુશ્કેલ હતો.

હું મિત્રોની શોધમાં હતો, જેમની સાથે ઊઠતી સાંજ અને ઊગતી રાતના સંધિકાળ સમા બે-ત્રણ કલાક વિતાવી શકાય. અને એક મિત્ર મળી આવ્યો. હોસ્પિટલની સાવ નજીકમાં જ રહેતો હતો. વયમાં મારાથી ચારેક વરસ નાનો હતો. અચાનક એક સાંજે મારા ક્વાર્ટરમાં ચડી આવ્યો.

હું બાલ્કનીમાં ઝુલતા હિંચકા ઉપર તકિયાના સહારે આડો પડ્યો હતો. દૂર બારણામાંથી એનો અવાજ સંભળાયો, ‘મે આઈ કમ ઈન, સર?’

‘યસ, અફ કોર્સ!’ મારો જવાબ. અને એક ગોરો, પાણીદાર આંખોવાળો પાતળીયો યુવાન ઘરમાં દાખલ થયો. ડ્રોઇંગ રૂમ વીંધીને બાલ્કનીમાં આવ્યો. મેં ચÃધેલી ખુરશીમાં બેસી ગયો.

‘સર, ગુડ ઇવનિંગ! મારું નામ નિવેશ છે. હું મેડિકલ સ્ટુડન્ટ છું. સામેની સોસાયટીમાં રહું છું. ફાઇનલ એમ.બી.બી.એસ.ની પરીક્ષા આડે થોડાક જ દિવસો બચ્યા છે. ઘરે વાંચવા માટે આવ્યો છું.’

‘કોલેજ?’

‘બી.જે. મેડિકલ કોલેજ, અમદાવાદ. મારા મિત્રો પરીક્ષાની તૈયારી માટે કેમ્પસમાં જ રોકાયા છે. પણ મારે તો સંપૂર્ણ શાંતિ જોઈએ, માટે હું તો ઘરે જ...’

‘આઈ કેન અન્ડર સ્ટેન્ડ યુ. મારે પણ તારી જેમ જ હતું.’

‘પણ સાવ મારા જેવું નહીં હોય, હું તો અહીં આવીને ફસાઈ ગયો છું. ઊલમાંથી ચૂલમાં પડ્યો છું.’

‘કેમ, એવું તે શું થયું?’

‘હું આવ્યો’તો પરીક્ષાની પૂર્વતૈયારી કરવા માટે, પણ અમારા ઘરની સામે જે ઘર આવેલું છે...’

‘એક મિનિટ! તું પ્રાર્થના સોસાયટીમાં રહે છે ને? ઘરનો નંબર?’ અત્યાર સુધીમાં હું એ નાનકડા શહેરની ભૂગોળથી ઠીક-ઠીક પરિચિત થઈ ગયો હતો. એ બધી કૃપા દરદીઓની અને એમના કેસ-પેપરમાં નોંધાતાં ઠામ-ઠેકાણાંની.

‘દસ નંબર.’

‘તો તારી બરાબર સામેનું મકાન એટલે એક નંબરનું. બરાબર છે?’

‘હા, પણ તમને એ વાતની શી રીતે ખબર?’

‘મને ખબર ન હોય તો બીજા કોને હોય? ત્યાં તો જમનભાઈ દવે રહે છે ને? એમની ઘરવાળી ભાનુબેન અને દીકરી...’

‘તોરલ’, નિવેશ બોલી ઊઠ્યો, ‘એ તોરલની જ બધી રામાયણ છે. એ મને ખૂબ ખલેલ પહોંચાડે છે. હું ગમે તેટલો પ્રયત્ન કરું તો પણ અભ્યાસમાં એકચિત્ત થઈ શકતો નથી. જો કહેવા જાઉં છું તો સામે ચોંટે છે. ઝઘડો કરે છે. મને થયું કે તમે કદાચ આ લોકોને સમજાવી શકો.’

નિવેશનું અનુમાન સાવ સાચું હતું. જમનભાઈ દવેને પેટની બીમારી હતી. જૂનો મરડૉ. અઠવાડિયામાં આઠ વાર મારી પાસે આવવું પડતું. ક્યારેક એમની સાથે પત્ની ભાનુબહેન આવતાં, ક્યારેક દીકરી તોરલ. દીકરી ચાંદનો ટુકડો હતી, પણ સ્વભાવે આગ ઝરતો સૂરજ હતી. ભાનુબહેન એની ઓરમાન માતા હતી. એનો ત્રાસ વેઠી-વેઠીને તોરલ આવી થઈ ગઈ હતી. એકાદ કલાક બેસીને નિવેશ ચાલ્યો ગયો. મેં વળતે દિવસે જ એનું કામ હાથ ઉપર લીધું. સવારે જમનભાઈ દવા લેવા માટે આવ્યા. સાથે તોરલ હતી. રોજની માફક જમનભાઈએ મને આગ્રહ કર્યો, ‘ક્યારેક અમારું આંગણું પાવન કરો, સાહેબ! સામે જ તો રહીએ છીએ. પહેલું સગું પડોશી.’

મેં ચોક્કસ દિશામાં તીર તાકર્યું, ‘ઘરમાં કોઈને એક કપ સારી ચા બનાવતાં આવડતું હોય તો જ હું આવું.’

તીરથી ઘવાયેલી મૃગલીએ તરત જ જવાબ આપ્યો, ‘આજે સાંજે જ આવો. મને તો ચા બનાવતાં આવડે છે, તમને પીતા આવડે છે કે નહીં એ વાતના પારખાં થઈ જશે!’ બસ, આમંત્રણ અપાઈ ગયું ને લેવાઈ ગયું. સાંજે સાતેક વાગ્યે મેં પ્રાર્થના સોસાયટીના એક નંબરના મકાનના ફિળયામાં પગ મૂક્યો. નિવેશની ફરિયાદનું કારણ મને ત્યાંથી જ સમજાઈ ગયું. જમનભાઈના ઘરમાં અડધું ગામ સાંભળી શકે એટલા મોટેથી રેડિયો વાગી રહ્યો હતો. પહેલા ધોરણમાં ભણતો વિદ્યાર્થી પણ ભણી ન શકે, બાપડા નિવેશની શી હાલત થતી હશે?

ત્યાં હું એકાદ કલાક બેઠો હોઈશ. મેં નોંધ્યું કે તોરલની દશા નોકરાણી કરતાં સારી ન હતી. અપરમા ઘરનું બધું કામ એની પાસે કરાવતી હતી, પોતે તો સોફામાં બેસીને આખો દિવસ જોર-જોરથી રેડિયો વગાડ્યા કરતી હતી. આટલાં દુ:ખોની વચ્ચે પણ તોરલ એ ઘરની રોશની સાબિત થઈ રહી હતી. એણે બનાવેલી ચાની પ્રશંસા કરીને હું જવા માટે ઊભો થયો. જતાં-જતાં ટકોર કરવાનું ન ભૂલ્યો, ‘તમારા રેડિયોના ગીતો મને પણ સંભળાય છે. તમારા કાન માટે આટલો અવાજ નુકસાનકારક સાબિત થશે. તમારી સોસાયટીના લોકો પણ તમારાથી નારાજ છે.’ આટલું પૂરતુ થઈ પડ્યું. આકાશવાણીનું અમદાવાદ કેન્દ્ર એ સોસાયટી માટે શાંત થઈ ગયું.

પણ નિવેશની ફરિયાદ ત્યાંની ત્યાં જ ઊભી હતી, ‘સર, તમે કંઈ કર્યું નહીં! જ્યારે એ બીજી વાર મને મળ્યો ત્યારે બોલ્યો, ‘પેલી તોરલની ખલેલ હજુ ચાલુ જ છે.’

બીજા દિવસે જમનભાઈ દવા લેવા આવ્યા, સાથે તોરલરાણી પણ પધાર્યા હતાં. મેં વાત-વાતમાં મમરો મૂક્યો, ત્યારે તોરલે ખુલાસો કર્યો, ‘રેડિયો તો એ જ દિવસથી મૂગો થઈ ગયો છે, પણ હવે મારી મા મોટેથી રાગડા પાડીને ફિલ્મી ગીતો લલકારે છે.’

‘રાગ કે રાગડો? તારી મમ્મી કેવું ગાય છે?’

‘ખરબચડા પથ્થર સાથે પતરાનું ડબલું ઘસાય અને જેવો અવાજ નીકળે એના જેવું! પણ તમને આ બધી ફરિયાદો કોણ કરી જાય છે?’

મેં કહી દીધું ‘તમારી સામે રહે છે એ દસ નંબરી. બિચારો પરીક્ષાની તૈયારી માટે આવ્યો છે, પણ...’

તોરલ હસી પડી, ‘ઓહ! પેલો ભણેશરી? એને જો વાંચવું જ હોય તો આંખો ચોપડામાં રાખે ને, શા માટે એના કાન અમારા ઘર તરફ રાખે છે?’

એ દિવસથી તોરલનાં ઘરમાં પતરાનું ડબલું પથ્થર સાથે ઘસાતું બંધ થઈ ગયું. પણ નિવેશની ફરિયાદ હજુ ત્યાંની ત્યાં જ ઊભેલી હતી. ત્રણ-ચાર દિવસ પછી એ ફરી પાછો મારે ત્યાં બેસવા આવ્યો. વાત-વાતમાં એ બોલી ઊઠ્યો, ‘સર, તમે પેલી બાબતમાં કંઈ કર્યું નહીં!’

‘અરે! મને ખબર છે ત્યાં સુધી તો જમનભાઈના ઘરમાં તદ્દન શાંતિ સ્થપાઈ ગઈ છે. હવે તને રેડિયો તરફથી પણ ખલેલ નહીં પહોંચતી હોય અને ભાનુબેન તરફથી પણ!’

‘મેં એ બે વિશે ક્યાં ફરિયાદ કરી હતી?! મેં તો એવું કહ્યું હતું કે મને તોરલ ‘ડિસ્ટર્બ’ કરે છે.’ નિવેશના ગાલ લાલ થઈ ગયા. ‘વન મિનિટ, નિવેશ! આઈ ડિડન્ટ ગેટ વ્હા‹ટ યુ સે! તને તોરલ શી રીતે ડિસ્ટર્બ કરી રહી છે?’

‘મને તો એમ કે તમે આ એક વાક્યમાં સમજી જશો, પુરુષ છો અને જુવાન છો... એટલે...! તમે હજુ સુધી તોરલને ધ્યાનથી જોઈ નથી લાગતી, સર!’

મારા દિમાગની બત્તી જલી ઊઠી, ‘આઈ સી! હવે મને સમજાય છે કે સામા બારણે અપ્સરા રહેતી હોય તો જુવાન પુરુષને કેવી અને કેટલી ખલેલ પહોંચે...? તારે મારી એ કામ માટે મદદ જોઈએ છે? આર યુ સિરીયસ એબાઉટ હર? યાદ રાખજે, મા વગરની છોકરી છે. પહેલેથી દુ:ખી છે, દગો આપીને વધારે દુ:ખી તો નહીં કરે ને?’ નિવેશે ઊભા થઈને મારા પગ પકડી લીધા, ‘વચન આપું છું, સર! તોરલને રાણીની જેમ રાખીશ.

તમે મારી જિંદગી બનાવી આપો, હું તોરલની જિંદગી બનાવી આપીશ. આ કામ તમારા સિવાય બીજા કોઈથી થાય તેમ નથી...’ ‘સારું! આવતી કાલે ફરીવાર તોરલના ઘરે એનાં હાથની ચા પીવા જવું પડશે. બીજું શું? પછી તો એ મીઠી-મીઠી ચા જિંદગીભરને માટે તારા નામે લખાઈ જવાની છે.’ મેં છેલ્લું તીર છોડ્યું. થનગનતો મૃગલો શરમાઈ ગયો.
(શીર્ષક પંક્તિ: હેમેન શાહ)

તું દરિયો છે તો મારું નામ ઝાકળ છે એ જાણી લે નદીની જેમ દોડીને તને મળવા નહીં આવું

આખું શરીર તૂટતું હતું તો પણ અંગડાઇ સવારના છ વાગ્યે ઊઠી ગઇ. આઠ મહિનાનો દીકરો સૂરજ અને અઠ્યાવીસ વર્ષનો પતિ અમન એક સરખી ગાઢ નિદ્રામાં ગુમ થઇને સૂતેલા હતા. સહેજ હસીને, માથું ઝટકાવીને અંગડાઇ બાથરૂમમાં સરકી ગઇ. મનમાં બબડી રહી, ‘આ પ્રેમ પણ ગજબની ચીજ છે ! પપ્પાના ઘરે હતી ત્યારે હું છેક સાડા નવ વાગ્યે ઊઠતી હતી. ઘરમાં સૌથી છેલ્લી. જ્યારે અહીં સાસરીમાં સૌથી વહેલી ઊઠું છું ને સૌથી મોડી સૂવું છું. તેમ છતાં કંટાળો નથી આવતો; કારણ? કારણ કે હું અમનને પ્રેમ કરું છું.’

નાહી-ધોઇને અંગડાઇ કિચનમાં ઘૂસી. સાસુ-સસરા માટે ચા-નાસ્તો તૈયાર કર્યો. બાથરૂમમાં જઇને ગીઝર ઓન કર્યું. ગરમ પાણીથી બબ્બે બાલદીઓ ભરાઇ ગઇ એ પછી સાસુને જગાડ્યાં, ‘મમ્મીજી ! ઊઠો ! જય શ્રી કૃષ્ણ.’ આ એનો નિત્યક્રમ હતો. એ સાસુને ઉઠાડે; પછી સાસુ સસરાને જગાડે. સાત વાગતાંમાં તો ઘર પૂજા-પાઠના મંત્રોચ્ચાર અને ઘંટડીના અવાજથી ગુંજી ઊઠ્યું. અમન અને સૂરજ તો પણ ઘોરી રહ્યા.

છેક સાડા આઠ વાગ્યે અંગડાઇએ પતિને જગાડ્યો. પ્રેમથી, માથાના વાળમાં હળવો હાથ ફેરવીને, ગાલ ઉપર હૂંફાળું ચુંબન કરીને, ‘એઇ..., જાગો હવે ! સાડા આઠ વાગી ગયા. તમે બ્રશ કરીને આવો ત્યાં સુધીમાં હું તમારા માટે ઓમલેટ બનાવું છું.’

ચુસ્ત વૈષ્ણવ વણિક પરિવારમાં ઓમલેટ ?! આ પણ એક જબરો વિરોધાભાસ હતો. અંગડાઇના પપ્પાના ઘરમાં તો કાંદા-લસણની પણ મનાઇ હતી. એનાં સાસુ-સસરા પણ ‘જય-જય શ્રી ગોકુલેશ’ના મુખપાઠમાંથી ઊંચા આવતાં ન હતાં. પણ અમન પાંચ વર્ષ ઘરથી દૂર હોસ્ટેલમાં રહીને ભણ્યો હતો એટલે ઓમલેટ ખાવાની આદત પડી ગઇ હતી. અને પતિનું મન સાચવવા માટે અંગડાઇ પોતાનાં સાસુ-સસરાને છેતરી લેતી હતી.

રોજ સવારે જ્યારે બંને વૃદ્ધો રણછોડજીના મંદિરે દર્શન કરવા જાય ત્યારે એ અમન માટે ભાવતી વાનગી બનાવી દેતી હતી. અને પછી બધું જેમનું તેમ કરી દેતી હતી. કોઇ હવા સૂંઘીને પણ ઇંડા કે કાંદાની ગંધ પકડી ન શકે !

‘તું તો ભારે જબરી છે, અંગડાઇ! ત્રણ વર્ષથી ઘરમાં ઓમલેટ બનાવે છે, પણ મમ્મી-પપ્પાને ખબર સુધ્ધાં પડી નથી.’ અમન ક્યારેક ખુશ થતો ત્યારે પત્નીની પ્રશંસા કરી લેતો.

‘સાચું કહું, અમન? મમ્મી-પપ્પાને છેતરવાં એ મને પણ ગમતું નથી.’

‘તો પછી તું આટલી હિંમત કેમ કરે છે?’

‘કારણ કે હું તને પ્રેમ કરું છું. તને ખુશ રાખવા માટે હું બધું જ કરી શકું છું, ગમે તે હદે જઇ શકું છું.’

‘સારું, ત્યારે તમે જે છાપું વાંચી રહ્યાં છો એ જરા મારી તરફ આવવા દો! ખબર છે ને કે મને ગરમાગરમ ચા સાથે ગરમાગરમ સમાચારો વાંચવાની પણ આદત છે?!’ કહીને અમને પત્નીના હાથમાંથી અખબાર ખૂંચવી લીધું. આ એનો રોજનો ક્રમ હતો. નાસ્તાના સમયે અખબાર ઝૂંટવી લેવાનું. અંગડાઇ વિચારતી રહી : ‘પપ્પાના ઘરે મારું કેટલું માન-પાન હતું ? ઘરમાં સૌથી મોડી જાગ્યા પછી હું પપ્પા પાસે જતી એટલે પપ્પા અધૂરું છાપું મારા હાથમાં સોંપી દેતા ! અને અહીં આવ્યા પછી ક્યારેય નિરાંતે છાપું વાંચવાનો સમય જ નથી મળતો.

હમણાં રસોઇ બનાવવી પડશે. પછી ‘જોબ’ ઉપર પહોંચી જવું પડશે. બપોરે લંચ અવરમાં ઘરે આવીને સાસુ-સસરાને જમાડવા, સૂરજને પેટ ભરાવવું, એના માટે પૌષ્ટિક પ્રવાહી આહાર બનાવીને ફ્રીઝમાં મૂકી દેવો, કામવાળી બાઇ પાસે વાસણો મંજાવવા અને ફરી પાછાં નોકરી ઉપર હાજર થઇ જવું. સાંજે ઘરે આવ્યા પછી પાછું એનું એ જ ચક્કર. સાંજની રસોઇ, રાતનું ભોજન, રાતનાં વાસણ !’

ક્યારેક અમન એને પૂછી લેતો. ક્યારેક જ, ‘‘થાકી જાય છે ને?’’

‘હા, દિવસની દોડધામ અને રાતના ઉજાગરા. અડધી રાત સુધી તું મને સૂવા નથી દેતો અને બાકીની અડધી રાત તારો દીકરો મને જગાડે છે. સુવાવડ પછી બીજી સ્ત્રીઓ ફૂલીને ઢોલ જેવી બની જતી હોય છે, જ્યારે મેં આઠ મહિનામાં દસ કિલો જેટલું વજન ગુમાવ્યું છે.’

‘આ અફસોસ છે કે ફરિયાદ?’

‘બેમાંથી કંઇ નથી; ફક્ત પ્રેમ છે.’ જવાબ આપતી અંગડાઇની આંખો ગૌરવ અને સંતોષની મશિ્ર લાગણીથી ચમકી રહી.

પાંચ વર્ષ પસાર થઇ ગયાં. પૂરાં પાંચ વર્ષ. ઘટનાસભર અને પસીનાસભર. અંગડાઇ જાત નિચોવીને અમનનો સંસાર મહેકથી છલકાવતી રહી. ક્યારેક એ વિચારતી કે એ શું કરી રહી છે ! ઘરકામવાળી બાઇ, રાંધવાવાળી રસોયણ, ઘરને સ્વચ્છ રાખનાર સફાઇ કામદાર, નોકરડી, ચાકરડી, આયા, ધોબણ, બેબી સીટર, ઘરડાં સાસુ-સસરાની ચાકરી કરનારી કેર-ટેકર અને આટલી બધી ભૂમિકાઓ ભજવ્યા પછી પાછી ‘શયનેષુ રંભા’ તો ખરી જ ! જો પ્રેમ નામના તત્વને બાદ કરી નાખવામાં આવે તો આટલાં બધાં કામ માટે ‘ગુલામડી’ કે ‘વેિઠયણ’ જેવા શબ્દો પણ ઓછા પડે ! દર મહિને એક લાખ રૂપિયા ખરચે તો પણ અમનને આટલાં બધાં કામો કરી આપનારા મજૂરો ન મળે ! ખરેખર પ્રેમ મહાન છે.

બપોરના સાડા બાર વાગ્યા હતા. અંગડાઇ નોકરી ઉપર હતી. એની ઓફિસમાં બેસીને કામ કરી રહી હતી, ત્યાં ઓપરેટરે એને લાઇન આપી, ‘મેડમ, આપ કા ફોન હૈ. બાત કિજીયે.’ સામે છેડે કોઇ યુવતીનો અવાજ હતો.

‘‘હલ્લો! આર યુ મિસિસ અમન મહેતા ? આઇ એમ જુલી. આઇ વોન્ટ ટુ ટોક ટુ યુ...’’

અંગડાઇ કોઇ જુલી-ફુલીને ઓળખતી ન હતી, છતાં એણે કહી દીધું, ‘બોલો, હું જ અંગડાઇ અમન મહેતા છું. શું વાત કરવી છે તમારે?’

‘ફોન ઉપર નહીં; હું અડધા કલાકમાં આવું છું, તમે ઓફિસમાં જ છો ને?’ અંગડાઇની ‘હા’ સાંભળીને જુલીએ ફોન કાપી નાખ્યો. થોડીવાર પછી એ અંગડાઇની સામેની ખુરશીમાં બેઠી હતી.

‘આઇ એમ સોરી, અંગડાઇ, હું જાણું છું કે હું જે કહેવા માટે આવી છું તે સાંભળીને તમને દુ:ખ થશે, પણ મને આશા છે કે તમે મને અને અમનને યોગ્ય રીતે સમજવાની કોશિશ કરશો.’ જુલીએ પાણી પહેલાં પાળ બાંધવા માંડી.

‘અમન ? હી ઇઝ માય હસબન્ડ. મારે મારા પતિને સમજવા માટે કોશિશ શા માટે કરવી પડે ? હું એને સમજીને તો પરણી છું એની સાથે. તમને ખબર છે ? લગ્ન કરતાં પહેલાં હું અને અમન બહુ સારા મિત્રો હતા. પાંચ વર્ષથી એકબીજાના ગાઢ પરિચયમાં જીવ્યાં પછી અમે લગ્ન કર્યાં છે. અને તમે મને એમ કહો છો કે મારે હજુ અમનને સમજવાની કોશિશ કરવી જોઇએ ? શા માટે ?’

‘કારણ કે...’ જુલીએ ધડાકો કર્યો, ‘હું અને અમન પ્રેમમાં છીએ.’

‘વ્હોટ?!’ અંગડાઇ ઊભી થઇ ગઇ. પછી તરત જ એને ભાન થયું કે અત્યારે એ ઓફિસમાં બેઠી છે અને ઓફિસમાં બીજા કર્મચારીઓ પણ હાજર છે. એ પાછી ખુરશીમાં બેસી ગઇ. અવાજને પણ એણે મૂળ સપાટી ઉપર લાવી દઈ પૂછી લીધું, ‘મામલો શું છે ? ટેલ મી ઇન ડીટેઇલ.’

જુલી બોલતી ગઇ, બોલતી રહી, ‘હું અને તમારો પતિ એક જ કંપનીમાં સાથે કામ કરીએ છીએ. મને અમન ગમી ગયો. એને પણ તમારાથી ફરિયાદો છે. અમે છેલ્લાં ત્રણેક વર્ષથી એકબીજાની સાથે ‘સ્ટેડી’ છીએ.’

‘સ્ટેડી મીન્સ વ્હોટ ? તમારા સંબંધો...?’

‘‘હા, અમે કશું જ બાકી નથી રાખ્યું. પણ હું હવે હોટલોના બંધ કમરા વચ્ચે ઊજવાતા સંસારથી કંટાળી ગઈ છું. મારા ઘરે પણ આ બાબતની ગંધ આવી ગઇ છે. મારાં મમ્મી-પપ્પાએ છોકરાઓ બતાવવા માંડ્યા છે, પણ એક પણ મુરતિયો મારા જેટલું કમાઇ શકે તેવો નથી. છેવટે મેં ફેંસલો કરી લીધો છે.’

‘શું ?’

‘ફ્લેટ રાખીને જુદાં રહેવાનો. પપ્પાને મેં મનાવી લીધા છે. એ લોકોને પણ અમન ગમી ગયો છે. એ પરણેલો છે એની સામે અમારા ઘરમાં કોઇને વાંધો નથી. બસ, તમે મંજૂરી આપો એટલી વિનંતી કરવા આવી છું.’

અંગડાઇ જોઇ રહી. કેવી ફાલતુ લાગી રહી છે આ છોકરી ! સાવ સળેકડી જેવી દૂબળી-પાતળી, કાળી, પાતળો લાંબો ચહેરો, ચશ્માંને કારણે હતી એના કરતાંયે વધારે અનાકર્ષક લાગતી જુલીમાં અમન શું જોઇ ગયો હશે કે પોતાની જેવી ખૂબસૂરત પત્નીને મૂકીને એની સાથે રહેવા માટે તૈયાર થઇ ગયો હશે ?

‘તમે ગભરાશો નહીં...’ જુલી બોલ્યે જતી હતી, ‘હું અમનને સાવ છીનવી લેવા નથી માંગતી. આપણે અઠવાડિયાના તમામ દિવસોને એકાંતરા વહેંચી લઇશું. અમન આપણાં બંનેનો સહિયારો પતિ બની રહેશે.’

અંગડાઇએ એક ઊંડો શ્વાસ છાતીમાં ભરીને મુદ્દાનો પ્રશ્ન પૂછી નાખ્યો, ‘અમનને આ વાતની જાણ છે?’

‘હા, એણે તો મને તમને મળવા માટે મોકલી છે. તમે ન માનતાં હો તો એને પૂછી શકો છો.’ જુલીએ જ અમનને મોબાઇલ નંબર લગાડ્યો. સેલફોન અંગડાઇના હાથમાં મૂકી દીધો.

અંગડાઇ રડમસ થઇ ગઇ, ‘શા માટે, અમન? મારામાં તને શાની ખોટ લાગી ?’

અમને જગતભરના પુરુષોનું સર્વસામાન્ય બહાનું આગળ કર્યું, ‘આમ તો તું બધી રીતે મને ગમે છે, ડાર્લિંગ ! પણ જુલીની સાથે મારે ઇમોશનલ બોન્ડેજ રચાઇ ગયું છે. અમારી વેવલેન્થ મેચ થાય છે.’

‘વેવલેન્થ તો આપણીયે મેચ થતી હતી, અમન! પણ હવે હું તને ઓળખી ગઇ છું. તું પુરુષ હોવામાંથી ક્યારેય ઉપર ન ઊઠી શક્યો. જાનવર હતો, જાનવર જ રહ્યો. હું તારા માટે, તારા પરિવાર માટે જાત ઘસી-ઘસીને ખતમ થઇ ગઇ. અને તેં મને શોકયનું ઇનામ આપ્યું! પણ એક-બે વાત કાન ખોલીને સાંભળી લે! હું તારી અને જુલીની આ લંપટલીલાને ક્યારેય લીલી ઝંડી આપવાની નથી. હું તમને ઉઘાડા પાડીશ. જરૂર પડે તો હું પોલીસ પાસે જઇશ, કાનૂનના બારણે ટકોરા મારીશ, મીડિયાની પણ મદદ લઇશ અને તને ઉઘાડો પાડવા માટે હું પણ ઉઘાડી થઇશ.

રાજકોટમાં એક યુવતી કપડાં કાઢીને સડક ઉપર નીકળી પડી હતી એનો આક્રોશ હવે મને સમજાય છે. તને એમ હશે કે એક છોકરાની મા બન્યાં પછી હું ક્યાં જવાની છું ? પણ અમન, હું એકવીસમી સદીની શિક્ષિત અને કમાતી નારી છું. મારા ઘરને સુઘડ રાખવાનું પણ મને આવડે છે અને એને સલામત રાખતાં પણ મને આવડે છે. ધીસ ઇઝ અ વોર્નિંગ ટુ બોથ ઓફ યુ!’ અંગડાઇના અવાજમાં આગ હતી. એણે ફોન કાપ્યો ત્યાં સુધીમાં સામે છેડે બેઠેલો અમન પણ ઠંડોગાર થઇ ચૂકયો હતો અને અંગડાઇની સામે બેઠલી જુલી પણ બરફની પૂતળી બની ચૂકી હતી. ‘સોરી, દીદી! આઇ ડોન્ટ વોન્ટ ટુ હર્ટ યુ. હું બીજી નોકરી શોધી લઇશ...’ આટલું બોલીને જુલી છૂમંતર થઇ ગઇ.

(શીર્ષક પંક્તિ : ખલીલ ધનતેજવી)