Friday, July 10, 2009

નાવ કાગળની નસીબે ને નદી તરવી પડે, મૂંઝવણ તો થાય મરમી! ચાહ ચાતરવી પડે

સામેવાળા માણસો નપાવટ નીકળ્યા. બધુંય રાખી લીધું અને આ બાપડી હંસાડીને કાળી છે એમ કહીને ચાર મહિને કાઢી મૂકી! મૂવા રાક્ષસ જેવા માણસો!
‘સાંભળો છો? મનુભાઇ મિસ્ત્રી આવ્યા છે.’ મે મહિનાના પહેલા રવિવારે અમદાવાદની હવામાં ઉકળાટ હતો. સુધાકર પંડયા બધા અખબાર લઇને બેઠો હતો. દસ વાગ્યે બીજી વારની ચાનો કપ એના હાથમાં હતો અને સ્મિતાએ બૂમ પાડી એટલે એ ઊભો થઇને ડ્રોઇંગરૂમમાં આવ્યો. છ મહિના અગાઉ આ નવા ફલેટનું બધું ફર્નિચર મનુભાઇએ બનાવેલું. સુધાકર જે બેન્કમાં ઓફિસર હતો એ બેન્કની શાખાઓનું આધુનિકીકરણનું કામ મનુભાઇએ કરેલું. એ પછી બધા કર્મચારીઓના ઘરનું નાનું-મોટું કામ એમણે એકદમ વ્યાજબી ભાવે કરી આપેલું.
‘આવો મનુભાઇ,’ એમને આવકારીને સુધાકરે સ્મિતાને ચા માટે સૂચના આપી. ‘ચાની કોઇ જરૂર નથી સાહેબ,’ પચાસ વર્ષના મનુભાઇએ બે હાથ જોડીને ના પાડી. પાતળો લંબગોળ ચહેરો, મોટું કપાળ, ઊડી ઊતરી ગયેલી આંખો ઉપર જાડી ફ્રેમના ચશ્માં, અડધી બાંયનો ચોકડીવાળો ખૂલતો બુશર્ટ અને ઢીલું પેન્ટ. એ સોફા ઉપર ઊભડક જીવે બેઠા હતા. ચહેરા પરથી ચિંતા અને અવઢવ સ્પષ્ટ દેખાતી હતી. ‘આજે કેમ ભૂલા પડયા?’ સુધાકરે હસીને પૂછ્યું. ‘ભૂલો નથી પડયો. વખાનો માર્યોબે દિવસથી દોડાદોડી કરું છું. તકલીફ એવી છે કે જીભ ઉપડતી નથી.’
મનુભાઇએ ફરીથી બે હાથ જોડીને સુધાકર અને સ્મિતા સામે જોયું. ‘કંઇક શેડિયાઓના બંગલામાં ફર્નિચર બનાવ્યું છે પણ સોનાની જાળ પાણીમાં ના નખાય. સાહેબ, ફર્નિચરનું કામ હોય એટલે વીસ-પચીસ દિવસથી માંડીને ત્રણ મહિના સુધીના ધામા નાખવા પડે એ વખતે ત્યાં રોજ જે ચા પીવા મળે એના ઉપરથી પાર્ટીના મનનું માપ કાઢી લઇએ.’ એમણે સ્મિતા સામે જોયું. ‘બહેન, તમે તો સાક્ષાત અન્નપૂર્ણાની જેમ અમને સાચવેલા. ચામાંય કોઇ વેરોઆંતરો નહીં. સાહેબ માટે જેવી ચા બને એવી જ ચા અમને પીવડાવેલી. અમે કારીગર ખરા પણ અંતે તો માણસ છીએને? અમુક બંગલામાં એવી પાણી જેવી ચા આપે કે પીવાનું મન ના થાય. એના ઉપરથી માણસનું મન પારખી લઇએ.’
‘જરાયે સંકોચ વગર કામ બોલો.’ સુધાકરને અણસાર આવી ગયો એટલે એણે મનુભાઇને ધરપત આપી. પોતાની હાજરીથી એમને સંકોચ ના થાય એ સમજદારીથી સ્મિતા ઊભી થઇને રસોડામાં ગઇ.
‘સાહેબ, આખી જિંદગી રંધો માર્યો છે પણ છોકરાને ભણાવવો છે. બારમામાં એંશી ટકા લાવ્યો છે એટલે એન્જિનિયરિંગમાં એડમિશન તો મળી જશે પણ સેલ્ફ ફાઇનાન્સમાં ફી ભરવાનો પ્રોબ્લેમ છે. ગયા વર્ષે એની માને એટેક આવ્યો અને એન્જિયોપ્લાસ્ટી કરાવી એમાં આખી જિંદગીની બધી બચત સાફ થઇ ગઇ. ચંપલ ઘસાઇ ગઇ છે એ નવી લાવવાનોય વેત નથી. તમને પેટછૂટી વાત કહેવામાં વાંધો નથી.
પચાસ-સાઇઠ હજારની જોગવાઇ કયાંથી કરવી? બહુ વિચાર્યા પછી નક્કી કર્યું કે જે જે સારા સાહેબોને ત્યાં કામ કર્યું છે એમાંથી જે દિલાવર હોય એવા પાંચ સાહેબના પગ પકડી લેવાના. તમારા જેવા મોટા માણસ માટે પંદર-વીસ હજાર કંઇક મોટી વાત નથી ને મારો ભાર હળવો થઇ જશે.’ સુધાકરની નજર પોતાના ચહેરા સામે છે એ જોઇને એમણે ઉમેર્યું. ‘મહિના-બે મહિનામાં આપી દઇશ એવો ખોટો વાયદો નથી કરતો. નાનો ભાઇ દુબઇ છે એ ડિસેમ્બરમાં આવશે ત્યારે દૂધે ધોઇને પાછા આપી દઇશ. આ સાત-આઠ મહિનાનું બેંક જેટલું વ્યાજ પણ ચૂકવી આપીશ.’ એમણે ફરીથી હાથ જોડયા. ‘એમાંય તમે વીસ-પચીસનો ટેકો કરો તો બધે ફરીને કરગરવું ના પડે.’
એ બોલતા હતા ત્યારે સુધાકર વિચારતો હતો. મનુભાઇ કામ બહુ ચીવટથી કરતા હતા અને આર્થિક વ્યવહારમાં પણ સરળ માણસ હતા. છેલ્લી શેરબજારની તેજીમાં સુધાકરે કાગળિયાં કાઢીને સાત-આઠ લાખની કમાણી કરી હતી. ‘એક કામ કરો.’ સહેજ વિચારીને એણે મનુભાઇ સામે જોયું. ‘વીસની વ્યવસ્થા કરી આપું છું. કાલે બેંકમાં આવીને લઇ જજો. તમે ડિસેમ્બરમાં આપવાનું કહો છો એ વચન પાળજો.’
મનુભાઇએ ગળગળા થઇને સુધાકરનો જમણો હાથ પોતાના હાથમાં જકડી લીધો. બીજા દિવસે એ બેંકમાં આવ્યા ત્યારે સુધાકરે એમણે વીસ હજાર રૂપિયા રોકડા આપી દીધા.
...........
પતંગનો શોખ હોવાથી ઉત્તરાયણના બીજા દિવસે પણ સુધાકર અને સ્મિતા પોળમાં જૂના પાડોશીઓને ત્યાં ગયા હતા. રાત્રે ધેર આવ્યા પછી અચાનક સ્મિતાએ યાદ કરાવ્યું. ‘સાંભળો છો? તમારા પેલા મિસ્ત્રી ડિસેમ્બરમાં આવવાના હતા અને જાન્યુઆરી પણ અડધો પતી ગયો.’ ‘જોઇશ.’ સુધાકરે હળવાશથી કહ્યું. ‘જાન્યુઆરીના એન્ડ સુધી રાહ જોઇએ. એ પછી ઘરનું સરનામું તો ડાયરીમાં લખેલું જ છે. મોબાઇલ બદલાવ્યો હશે એટલે જોડાતો નથી.’
ફેબ્રુઆરીના પહેલા બંને રવિવારની સવારે સ્મિતાએ યાદ કરાવ્યું પણ સુધાકરે વાત ટાળી દીધી. પૈસા માગતી વખતે મનુભાઇના ચહેરા ઉપર જે લાચારી એણે જોઇ હતી એના ઉપરથી એને એટલી ખાતરી હતી કે એ બિચારાને હજુ કંઇક તકલીફ હશે. વીસ હજાર રૂપિયા માટે એ માણસના ધેર જઇને ઊભા રહેવું એ એને ગમતું નહોતું પણ સ્મિતાની ધીરજ ખૂટી હતી. ‘તમને ટાઇમ ના હોય તો રિક્ષા કરીને હું જઇ આવું.’ માર્ચના બીજા રવિવારે સ્મિતાએ આ ધમકી આપી એટલે સુધાકરે બાઇક સ્ટાર્ટ કર્યું.
ચાણકયપુરીમાં બેઠા ઘાટના નાનકડા રોહાઉસમાં મોટા ભાગના શ્રમજીવી પરિવારોની વસતી હતી. ઘરનું બારણું ખખડાવીને સુધાકર ઊભો રહ્યો. થોડીવાર પછી બારણું ખૂલ્યું. ચોવીસેક વર્ષની યુવતીએ બારણું ખોલ્યું. ચોકડીમાં બેસીને એ વાસણ માંજી રહી હતી. પાતળી-શામળી એ યુવતીનો ચહેરો સાવ નિસ્તેજ હતો. આખી દુનિયાની પીડા એના માથા ઉપર આવી પડી હોય એવી વેદના એની આંખોમાં તરવરતી હતી. ‘મનુભાઇ છે?’
‘બાપા તો કામે ગયા છે.’ એનો અવાજ ગરીબડો હતો.
‘તારી મમ્મી?’
‘મા?’ ગાય જેવી દયામણી આંખો પહોળી કરીને એ સુધાકર સામે તાકી રહી. ‘ખબર નથી? મા તો બે મહિના પહેલાં.’ એની આંખમાં ઝળઝળિયાં ઘસી આવ્યાં એટલે એ આગળ બોલી ના શકી. ઘરમાં પથરાયેલી દરિદ્રતા અને આ છોકરીની આવી દશા જોઇએ સુધાકરને આગળ કંઇ બોલવા જેવું ના લાગ્યું. ‘મનુભાઇ આવે તો કહેજે કે સુધાકરભાઇ આવ્યા હતા.’ આટલું કહીને એ સડસડાટ બહાર નીકળી ગયો.
બાજુના રોહાઉસના ઓટલા પર પચાસેક વર્ષની સ્ત્રી ચોખા વીણતી હતી. પંદરેક વર્ષની એક કિશોરી એમની બાજુમાં બેસીને ભરતકામ કરતી હતી. મનુભાઇના ઘરમાંથી સુધાકર નીકળ્યો એ દ્દશ્ય એ બંનેએ જોયેલું. સુધાકર અટકયો. ‘મનુભાઇ સાંજે કેટલા વાગ્યે આવશે?’ એણે એ સ્ત્રીને પૂછ્યું. ‘કેટલા પૈસા બાકી છે?’ એ સ્ત્રીએ ધડ દઇને પૂછ્યું એટલે સુધાકર સ્તબ્ધ થઇને તાકી રહ્યો. ‘દર અઠવાડિયે બે-ત્રણ ઉઘરાણીવાળા આવે છે.’ એ બહેને વગર માગ્યે માહિતી આપવાનું શરૂ કર્યું. ‘તમારા જેવા પંદર-વીસ ઓફિસરોને મિસ્ત્રીએ લપેટમાં લીધા પણ પછી ખરેખરનો ફસાયો છે.’
‘મારે એવી કોઇ ફરિયાદ નથી.’ એ પાડોશી બહેનને સુધાકરે સમજાવ્યું. ‘મિસ્ત્રીના દીકરાને સારી કોલેજમાં એડમિશન મળે એ માટે મદદ કરેલી.’
‘મિસ્ત્રીને વળી દીકરો કયાં છે?’ એ બહેને હળવેથી સમજાવ્યું. ‘એને બિચારાને જે ગણો એ આ એક દીકરી છે. એય બિચારી અભાગણી.’
‘કંઇ સમજાતું નથી.’ સુધાકરે હાર કબૂલીને એ બહેન સામે જોયું.
‘મનુભાઇ માણસ લાખ રૂપિયાનો પણ એવી પરિસ્થિતિમાં ફસાયો કે બધે ખોટું બોલ્યો. મોટા ઉપાડે દીકરીના લગન લીધેલા. સામેની પાર્ટી કરોડપતિ એટલે વાદેવાદે લાંબો લઇને ગજા બહારનો ખર્ચોકરી નાખ્યો. જેને જેને ત્યાં ફર્નિચરનું કામ કર્યું હતું એ બધાનું કરી નાખ્યું. દીકરીના લગનમાં ધામધૂમ કરવી છે એમ કહે તો કોઇ પૈસા ના આપે, બધા કરકસરની સલાહ આપે એટલે એણે દીકરો ઊભો કર્યોઅને વાર્તા બનાવી. સામેની પાર્ટી કરોડપતિ એટલે દીકરીનો બાપ શું કરે? ખોટું કહીને બધા પાસેથી પૈસા લીધા. આટલાં વર્ષમાં મહેનત-મજૂરી કરીને જે બચત કરેલી એનું સોનું લીધું અને તમારા બધાના પૈસે ધામધૂમ કરી પણ એમાંય નસીબ ફૂટેલું કે કુદરતે જોરદાર થપાટ મારી!’
એ બહેન બોલતાં હતાં. સુધાકર સાંભળતો હતો. ‘સામેવાળાની બરોબરી કરવા જતાં બધુંય આપીને બરબાદ થઇ ગયો. ધામધૂમથી જાનૈયાઓની એવી સરભરા કરી કે અમનેય નવાઇ લાગેલી. પણ સામેવાળા માણસો નપાવટ નીકળ્યા. બધુંય રાખી લીધું અને આ બાપડી હંસાડીને કાળી છે એમ કહીને ચાર મહિને કાઢી મૂકી! મૂવા રાક્ષસ જેવા માણસો! મનુભાઇ ભગવાનનો માણસ અને એ નાલાયકો સામે લડવાની એનામાં તાકાત નહીં.
આ આઘાત એવો લાગ્યો કે મિસ્ત્રીની વહુ મંગળા ઊકલી ગઇ! સાસરેથી પાછી આવેલી દીકરી ચોવીસેય કલાક રડયા કરે એ જોઇને માની દશા કેવી થાય? એટેક આવી ગયો! હવે ઘરમાં બાપ-દીકરી એકલાં. દીકરીની આંખ આખો દિવસ ભીની હોય એટલે આળા હૈયાનો મિસ્ત્રી સવારે આઠ વાગ્યે રોટલી-શાક લઇને નીકળી જાય અને છેક રાત્રે પાછો આવે. જયાં જે કામ મળે એ કરીને પૈસા ભેગા કરે છે.’
એ બહેન સહેજ અટકીને સુધાકર સામે જોયું. ‘આ વાતની તો અમનેય ખબર નહીં. વચ્ચે એક સાહેબે સવારે વહેલા આવીને ઝઘડો કરેલો ત્યારે રડી પડેલો. મહેનત મજૂરી કરીને બધાંની પાઇ-પાઇ ચૂકવી દેવાની એણે વાત કરેલી. એ વખતે અમને આ કથાની ખબર પડેલી. માણસ સો ટકા ખાનદાન પણ સંજોગોને લીધે માર ખાધેલો છે. વહેલા-મોડા બધાને ચૂકવી દેશે.’
સુધાકરે બાઇક સ્ટાર્ટ કરી. એની આંખ સામે મનુભાઇનો દયામણો ચહેરો તરવરતો હતો. શામળી છોકરીની પીડા પણ એણે સગી આંખે નિહાળી હતી. ‘શું થયું?’ એ બૂટ કાઢતો હતો ત્યારે સ્મિતાએ અધીરાઇથી પૂછ્યું.
‘ચીટર છે એક નંબરનો!’ ફરી વાર ઉઘરાણી માટે સ્મિતા ધક્કો ખવડાવે નહીં એ ગણતરીએ એણે શબ્દો ગોઠવ્યા. ‘ધેર તાળું છે. પાડોશીએ કહ્યું કે બધાનું કરી નાખીને દુબઇ ભાગી ગયો છે. હવે નસીબમાં હશે તો કમાઇને આવશે ત્યારે આપશે બાકી હરિઓમ!’ (શીર્ષક પંકિત : લેખક)

સાત દરિયા પાર તો ઊતરી ગયા, કોરા મૃગજળમાં અમે ડૂબી ગયા

લશ્કરનો મિજાજ, સરમુખત્યારની તુમાખી અને દુર્વાસામુનિનો ક્રોધ, આ ત્રણનો સંગમ એટલે ડો. બક્ષી. અહીં નોકરીમાં જોડાતાં પહેલાં બક્ષી સાહેબ ઇન્ડિયન આર્મીમાં હતા. ડો. બક્ષી ત્યારે કેપ્ટન બક્ષી હતા. લશ્કરમાં ડોકટરોને પણ આ પ્રકારનો દરજજો આપવામાં આવે છે. મારી કારકિર્દીની શરૂઆતમાં મને ડો. બક્ષીની સાથે થોડોક સમય કામ કરવાનું મળ્યું હતું. એ સમયની મારી, અંગત ડાયરીમાં મેં કરેલી નોંધ હજુ પણ મેં સાચવી રાખી છે. પ્રથમ મુલાકાત બાદ મેં લખ્યું હતું: ‘ડો. બક્ષી મેં જોયેલા અત્યંત વિચિત્ર માણસોમાં મોખરાના સ્થાને આવે છે. મને લાગે છે કે એમની સાથેના આ દિવસો મારી જિંદગીના કદાચ સૌથી ખરાબ દિવસો બની રહેશે.’
આવું લખવા માટેના મારી પાસે એક નહીં પણ હજાર કારણો હતા. પહેલા દિવસથી જ વાત કરું. ડો. બક્ષી સાહેબ સર્જિકલ વોર્ડમાં રાઉન્ડ પર હતા. હું પણ સાથે હતો. ચાર-પાંચ મેડિકલ ઓફિસરો પણ હતા અને બે નર્સોપણ.
ત્યાં મારી નજર બારીની બહારના દૃશ્ય પર પડી. વોર્ડની બહારની લોબીમાં ચહલ-પહલ હતી. અમારો વોર્ડબોય કાસમ દોડાદોડી કરી રાો હતો. કોઇ ડા"કટરની રૂમમાં જઇને રિવોલ્વિંગ ચેર ખેંચી લાવ્યો હતો અને એક પીઢ ઉમરના, ટાલવાળા, સંસ્કારી જણાતા મોભાદાર પુરુષને એ ખુરશીમાં બેસવા માટે આગ્રહ સાથેની વિનંતી કરી રહ્યો હતો. હું સમજી ગયો કે તે વ્યકિત એ નાનકડાં શહેરમાં મોટું સ્થાન શોભાવતી હશે.
સાહેબને સિંહાસનમાં સ્થાપી દીધા બાદ કાસમ દોડતો દોડતો વોર્ડમાં આવ્યો. ડો. બક્ષીને ઉદ્દેશીને કહેવા લાગ્યો, ‘સર, રાઉન્ડ પછી પૂરો કરજો. પહેલાં એક પેશન્ટને તપાસવાના છે.
‘વ્હાય?’ બક્ષી ગર્જી ઊઠયા, ‘કોઇ ખાસ ઇમરજન્સી છે?’
‘ઇમરજન્સી નથી, પણ ખાસ તો છે, સર!’ કાસની આ પહેલી ભૂલ.
‘ડો. બક્ષીનું દિમાગ બોઇલરની જેમ ફાટયું, ‘કોણ છે?’
‘જજ સાહેબ આવ્યા છે, એમના વાઇફને લઇને.’ કાસમની બીજી ભૂલ.
‘તો શું થઇ ગયું? જા, એમને કહી દે કે આ અદાલત નથી અને અહીં બોસ હું છું, એ નહીં!’ કાસમ સલવાઇ ગયો. જો અહીં ઊભો રહે તો એનું ઓપરેશન થઇ જાય તેમ હતું અને ત્યાં જાય તો ફાંસી થાય તેમ હતું (કાસમને દારૂ પીવાની ‘સુટેવ’ હતી, એટલે પ્રોહિબિશનના કાયદા હેઠળ પકડાઇને છાશવારે એ જ જજ સાહેબની અદાલતમાં એણે જવું પડતું હતું. આ બધાં આદર-સત્કાર પાછળનું ખરું રહસ્ય એ જ હતું).
કાસમે વાત વાળી લેવાની કોશિશ કરી, ‘ભલે, સર! તમે રાઉન્ડ પતાવી લો, ત્યાં સુધી જજ સાહેબ રાહ જોશે. મેં એમને ખુરશીમાં બેસાડયા છે.’ બસ, પત્યું. કાસમની આ ત્રીજી ભૂલ.
ડો. બક્ષીની ભીતરમાં છુપાયેલો જવાળામુખી સક્રિય બનીને છલકાયો, ‘ખુરશી? કોને પૂછીને એને ખુરશી આપી? કયાંથી લાવીને આપી? આપણે જયારે કોર્ટમાં જઇએ છીએ ત્યારે કોઇ જજ આપણને એમની ખુરશીમાં બેસાડે છે? અરે, એ માણસ અત્યારે ફકત પેશન્ટના સગા તરીકે આવ્યો છે, સાહેબ તરીકે નહીં. ઊઠાડી મૂક એને ખુરશીમાંથી, નહીંતર તને નોકરીમાંથી રવાના કરી દઇશ.’
કાસમને લઘુશંકા માટે દોડી જવું પડયું અને જજ સાહેબ તો કયારનાયે રવાના થઇ ગયા હતા. મને એ ક્ષણે એવું લાગ્યું કે બક્ષી સાહેબે જે કર્યું તે ખોટું કર્યું હતું. આપણાં દેશમાં ન્યાયતંત્ર અને ન્યાયાધીશનો સર્વોરચ આદરને પાત્ર ગણાય છે. જજ સાહેબ ગમે ત્યારે અને ગમે ત્યાં મળી જાય, પણ દરેક નાગરિકે એમના હોદ્દાની ગરિમા જાળવવી જોઇએ. ડો. બક્ષીએ આર્મીને છોડી દીધા પછી પણ લશ્કરી મિજાજ છોડયો નથી એ વાતનો મને વસવસો થયો.
પછી તો વસવસાનો સિલસિલો ચાલુ થઇ ગયો. બે દિવસ માંડ થયા હશે, ત્યાં એક પી.આઇ. ઝપટમાં ચડી ગયા. પોલીસની જીપ ઘરઘરાટ કરતી હોસ્પિટલના મેદાનમાં પ્રવેશી. ખાખી વરદી, બ્રાઉન રંગનો પોલિશ કરેલો પટ્ટો, એ જ રંગના બૂટ, હાથમાં પોલીસ ઇન્સ્પેકટરની હેટ અને આંખો પર રે-બનનાં સનગ્લાસીસ, જીપ પૂરી ઊભી રહે તે પહેલાં તો ઇન્સ્પેકટર ઠેકડો મારીને કૂદી પડયા. સાથે ચાર હવાલદારો અને એક પી.એસ.આઇ. પણ હતા. પી.આઇ. જેઠવા સાહેબ ‘ઠક-ઠક’ અવાજે બૂટ પછાડતાં ડો. બક્ષીના કન્સિલ્ટંગ રૂમમાં દમામભેર ઘૂસી ગયા. નહીં કશો શિષ્ટાચાર, ન કશી નમ્રતા. જાણે ડા"કટરની ધરપકડ કરવા ન આવ્યા હોય! ‘યસ, વ્હોટ કેન આઇ ડુ ફોર યુ?’ ડો. બક્ષીની આંખોમાં અણગમો અને અવાજમાં તીખાશ ઝલકતા હતા.
પી.આઇ.એ. ડોકટરના સવાલનો જવાબ આપવાને બદલે પી.એસ.આઇ. તરફ જોયું, ‘ચાવડા, અગિયાર હજારની પહોંચ ફાડો! ડા"કટરના નામની.’ ડો. બક્ષી ભડકયા, ‘વન મિનિટ! અગિયાર હજાર શેના આપવાના છે?’
‘દસ દિવસ પછી અહીંના ટાઉન હોલમાં અમારા ખાતા તરફથી એક કાર્યક્રમ રાખેલો છે. પોલીસ-પરિવારો માટે મનોરંજનનો કાર્યક્રમ. અમદાવાદથી પંચોતેર હજારવાળી મ્યુઝિકલ પાર્ટીને બોલાવવી છે. તમે ડોકટર છો. આટલો ફાળો તો તમારે આપવો જ પડશે!’ પી.આઇ. જેઠવાને આ બોલતી વખતે ખબર ન હતી કે તેઓની કારકિર્દી કેવા ગંભીર વળાંક ઉપર આવી ગઇ હતી!
‘આ ફાળો છે, કે ઊઘાડી લૂંટ?’ ડો. બક્ષીના અવાજે ધીમે-ધીમે ગરમી પકડવી શરૂ કરી, ‘આ આખી વરદી પહેરીને આખા ઇલાકામાં ડાકુ જેવો આતંક મચાવતા ફરો છો એનાથી તમારું પેટ નથી ભરાયું કે હજુ વધારે મનોરંજન જોઇએ છે? અને ફાળો ઊઘરાવવાની પણ એક રીતે હોય છે. ફોન કરીને સમય માગવો, આપેલા સમયે વિનમ્રતા ધારણ કરીને આવવું, કાર્યક્રમની વિગત જણાવવી અને પછી સામેવાળો એની ઇરછાથી જે આપે તે મસ્તક ઝૂકાવીને સ્વીકારી લેવું! તમે તો સીધી પહોંચ ફાડવાની વાત કરો છો!’
‘સો વ્હોટ?’ પી.આઇ. રૂઆબ ઝાડવા ગયા. પણ ડો. બક્ષીએ ત્રાડ નાખીને એમને ચૂપ કરી દીધા, ‘ખબરદાર, જો મને પડકાર્યોછે તો! હું લશ્કરમાં કામ કરીને આવ્યો છું. આમ્ર્ડ ફોસીર્સના કાયદાઓ જાણું છું. જો પહોંચ ફાડવાની વાત ફરીથી કરી છે, તો હું તારી વરદી ફાડી નાખીશ, સમજયો?’
‘પણ હું તો સારા કામ માટે પૈસા ઊઘરાવવા આવ્યો છું, મારો ગુનો કયો?’ પી.આઇ. ચોરની મુદ્રામાં આવી ગયો.
‘ગુનાનું પૂછે છે? અત્યારે તારી ફરજ બજાવવાનું પડતું મૂકીને ફાળો ઊઘરાવવા નીકળ્યો છે એમાં તને કશું ખોટું નથી લાગતું? તારું પૂરું નામ લખાવ મને, હું અત્યારે જ હોમ મિનિસ્ટ્રીમાં ફરિયાદ લખાવું છું.’ ડો. બક્ષીએ પેન હાથમાં લીધી, પણ તે પહેલાં તો જેઠવા, ચાવડા, જોષી ને પંડયા પોતપોતાની ફરજ ઉપર હાજર થઇ ગયા હતા. ત્યાં પહોંરયા પછી કોને, કયારે, કેટલી વાર લઘુશંકા થઇ હશે એની મારી પાસે માહિતી નથી, પણ લઘુશંકા થઇ હશે એ વિશે મનમાં કોઇ શંકા નથી. એ દિવસે મને ખાતરી થઇ ગઇ કે ડો. બક્ષી પાસેથી શીખવા જેવું મને કશું જ મળવાનું નથી. આવા ફાટેલી ખોપરીના માણસે ડોકટર બનવું જ ન જોઇએ. આખો દિવસ એમને લોકોનું અપમાન કર્યા વિના ચેન ન પડતું. હોસ્પિટલનો ઓ.પી.ડી. સ્ટાફ, નર્સ બહેનો, દરદીઓના સગાંવહાલાં, બક્ષીની અડફેટમાંથી કોઇ બચે નહીં.
અઠવાડિયા પછીની વાત. ફરી એક વાર હોસ્પિટલની હવા ડો. બક્ષીની બૂમોથી કંપી ઊઠી. એ લોબીમાંથી પસાર થતા હતા ને એમની નજર એક ગામડિયા ઉપર પડી. બાંકડા પર બેઠો-બેઠો બાપડો રડતો હતો. ડો. બક્ષીએ બરાડો પાડયો, ‘કોણ મરી ગયું છે?’
‘મરી નથી ગયું, મારી બૈરીને દીકરો થયો છે.’
‘તારા જેવા રોતલ પુરુષના બીજથી બાળક ન જન્મે, નક્કી કો’ક બીજાનું હશે.’
‘સાયેબ, રોઉ છું એટલા માટે કે રાધાનું સિઝેરિયન કરવું પડયું છે. ડા"કટરે પૈસા જમા કરવાનું કીધું છે, પણ અડધા કલાક પે’લાં મારું પાકીટ ચોરાઇ ગયું! માંડ માંડ પૈસાનો જોગ કરેલો તે...’
બક્ષી સાહેબનું બોઇલર ફાટયું, ‘એલા, જો પૈસા ન હોય તો પૈણતા શું કામ હશો! ને ઉપરથી બરચાં શા માટે જણતાં હશો? મારું ચાલેને તો તને અત્યારે ને અત્યારે ફાંસીએ લટકાવી દઉ.’ પેલો પુરુષ લઘુશંકા માટે કયાં જવું એ શોધવા ફાંફાં મારી રાો. ત્યાં ડા". બક્ષીનો અવાજ જરા કૂણો પડયો, ‘જે હોય તે, પણ એમાં પેલા પંખૂડાનો શું વાંક છે! લે, આ બે હજાર રૂપિયા આપું છે તે રાખ! જેટલાં જમા કરાવવાના હોય તે કરાવી દે! બાકીના...’ પેલો ઝૂકી પડયો, ‘વચન આલું છું, સાયેબ, બાકીના વધશે ઇ તમને પાછા .’
‘ગધેડા! બદમાશ! મૂરખ! આ રૂપિયા મેં પાછા માગ્યા છે? તારી બૈરી... બિચારી તારા જેવા ગમારની સાથે પરણી છે... એને ઘીનો શીરો નહીં ખાવો હોય? અને વિટામિન્સની ગોળીઓ, બીજી દવાઓ, અને દૂધની જરૂર નહીં પડે? જા, ભાગ અહીંથી નહીંતર તારું ગળું દબાવી દઇશ...’
મને ખબર હતી કે એ દિવસોમાં સાહેબનો પગાર બત્રીસો રૂપિયા હતો! એમાંથી ગાળ સાથે અપાયેલા બે હજાર લઇને પેલો જે ભાગ્યો છે! ના, જે ગતિથી ઊડયો છે... પણ મને ખાતરી છે કે આટલો બધો ડરી ગયો હોવા છતાં પણ એ માણસ લઘુશંકા માટે તો નહીં જ અદૃશ્ય થયો હોય!‘ (શીર્ષક પંકિત: બાલુ પટેલ)

Monday, July 6, 2009

મનની અટકળ છે, નજરનો વહેમ છે ભર વસંતે પાનખરનો વહેમ છે

‘નામ લખાવો પેશન્ટનું.’ મેં સ્ત્રીની સાથે આવેલાં ટોળાને પૂછ્યું. ચાર-પાંચ પુરુષો હતા, ત્રણ-ચાર બાઇઓ હતી. પેશન્ટ તરીકે આવેલી યુવતી તો સુવાવડના દરદને કારણે એટલી ચીસો પાડી રહી હતી કે મારે એને સીધી જ લેબર રૂમના ટેબલ પર સૂવડાવી લેવી પડી હતી. આમ તો આખુંયે ટોળું ગરીબીનું બહુવચન હોય તેવું દેખાતું હતું, પણ એમાંથી જે સૌથી વધુ ગરીબ લાગતો હતો એ પુરુષે નામ લખાયું, ‘શાંતિ.’ ‘પૂરું નામ લખાવો.’ ‘શાંતિ રમણ પટેલ.’ ‘તમે એનાં બાપ થાવ...?’ ‘ના, સાહેબ! શાંતિનો હહરો છું હું તો. ઇ મારી વહુ થાય છે.’
આટલું બોલતાંમાં તો એ આધેડ વયનો આદમી કરગરી પડયો. મેં એની તરફ ઘ્યાનથી જોયું. ઢીંચણ સુધીનું ધોતિયું. એ પણ મેલું ધેલું. એ પોતડીને ધોતિયું કહેવું એ ધોતિયાનું અપમાન ગણાય અને એને સફેદ કહેવું એ શ્વેતરંગનું અપમાન ગણાય. ઉપરના ભાગમાં એવી જ રજોટાયેલી બંડી. અને માથા ઉપર ઉનાળાની ગરમીથી બચવા માટે બાંધેલો જૂના, મેલાધેલા કાપડનો ટુકડો. જેવા કપડાં તેવો જ દીન-હીન ચહેરો. માફીસૂચક મુખભાવ. અને હાથ તો બંને નમસ્કારની મુદ્રામાં જોડાયેલા જ રહે.
‘તમે એનાં સસરા થાવ છો તો તમે કેમ સાથે આવ્યા છો? પહેલી સુવાવડ તો પિયરમાં થતી હોય છે ને!’ મેં પૂછ્યું, મારા દિમાગમાં શાંતિની કુમળી વય તરવરતી હતી. ચોક્કસ આ એની પ્રથમ પ્રસૂતિ હોવી જોઇએ. હું સાચો હતો. પણ તો પછી એનાં બાપને બદલે સાસરિયાં શા માટે એને લઇને આવ્યા હશે?
‘વહુનો બાપ તો મરી ગ્યો છે, સાયેબ! બચાડી દુખિયારી છે. ઇ જન્મી એની પહેલાં જ મારો વેવાઇ ગુજરી ગ્યો’તો. વિધવા માએ છોડીને ઊછેરીને મોટી કરી, પરણાવી. હવે આવામાં હું મારી વહુને સુવાવડ માટે કયાં એની ગરીબ માના ઘરે મોકલું?’
મને સહેજ હસવું આવી ગયું, જો કે એ કામ મેં મનમાં ને મનમાં પતાવી લીધું, ‘આ પોતે આવો ગરીબ છે, તો એની વેવાણ વળી કેટલી ગરીબ હશે? ‘તમારું નામ?’ ‘નાથો. રમણ મારો દીકરો. શાંતિનો વર.’ ‘સમજાઇ ગયું! તમે બહુ સારું કામ કર્યું, નાથાભાઇ! આપણાં દેશમાં રિવાજને નામે પુત્રવધૂઓ ઉપર જાત-જાતના અત્યાચારો થતાં હોય છે, ત્યારે તમે આટલી સમજદારી બતાવી એ આનંદ થાય તેવી વાત છે. તમે કેટલું ભણ્યા છો?’
‘હું તો મુદ્દલે ભણ્યો નથી. નિશાળમાં ગ્યો જ નથી ને! હમજણો થ્યો ત્યારથી ખેતરો જ ખૂંદ્યા કર્યા છે. હળ, ગાડું ને બળદ, અમારે લમણે ખેતમજૂરી સિવાય બીજું લખાયું જ હું હોય!’
‘સારું! તમે પેલી બારી પાસે જઇને કેસપેપર કઢાવો, હું શાંતિની સુવાવડ માટે ઉપર જાઉ છું. અને હા, કેસ કાઢનાર માણસ તમને પૈસા જમા કરાવવાનું કહે તો ન કરાવશો. મારું નામ દઇને કે’જો કે સાહેબે ના પાડી છે.’ હું ઊભો થઇને લેબર રૂમની દિશામાં ચાલવા માંડયો. મારા હાથ-પગ પોતાનું કામ કરી રહ્યા હતા અને મારું દિમાગ એનાં ખુદના વિચારોમાં વ્યસ્ત હતું. ગામડાંગામના આ ગરીબ, અભણ માણસની ખાનદાની મને સ્પર્શી ગઇ હતી. માણસ સંસ્કારથી અમીર હતો.
શાંતિની પ્રસૂતિ ધાર્યા કરતાં જટિલ નીકળી. જેટલું તીવ્ર એનું દરદ હતું એટલી ઝડપી એની પ્રગતિ ન હતી. ગર્ભાશયનું મુખ ખૂલવાની પ્રક્રિયા ખૂબ મંદ હતી. એને ખાસ પ્રકારના ઇન્જેકશનો આપવાં જરૂરી હતાં. મેં લેબર રૂમમાં જ એક પ્રિસ્ક્રિપ્શન લખ્યું અને નર્સને કહ્યું, ‘સિસ્ટર, બહાર આ પેશન્ટના સગાંઓ ઊભા છે. આ કાગળ પેશન્ટના સસરાને આપશો અથવા એના પતિને. કહેજો કે આ ઇન્જેકશનો બહારના મેડિકલ સ્ટોરમાંથી લઇ આવે. એ બહુ મોંઘા નથી, પણ જરૂરી તો છે જ...’ આટલું બોલ્યા પછી મારો વિચાર બદલાયો.
‘બિચારા નાથાભાઇ પાસે તો એટલા રૂપિયા પણ વધારે ગણાશે’ એવું વિચારતામાં જ મેં મારી સૂચના બદલી નાખી, ‘સિસ્ટર, એક કામ કરો, તમે જાતે આ પ્રિસ્ક્રિપ્શન લઇને આપણાં સ્ટોરકીપર મુકેશ પાસે જાવ! ગરીબ દર્દીઓ માટે આપણી હોસ્પિટલમાં મફત દવાઓ આપવાની જોગવાઇ છે. એને કહેજો કે ડો. ઠાકરે ભલામણ કરી છે.’ દસ જ મિનિટમાં ઇન્જેકશનોની વ્યવસ્થા થઇ ગઇ. શાંતિની સુવાવડની પ્રક્રિયામાં થોડીક ઝડપ આવી. સાંજ પડી ગઇ. હવે શાંતિની પરેશાનીઓ વધી રહી હતી. એનાં પેટમાં રહેલા બાળકના હૃદયના ધબકારા પણ અનિયમિત થતા જતા હતા.
મેં નિર્ણય કરી લીધો, ‘નાથાભાઇ, તમારી વહુનું સીઝેરીઅન કરવું પડશે. કયાં ગયો રમણ? હું કહું ત્યાં અંગૂઠો મારી આપો એટલે હું ઓપરેશનની તૈયારી શરૂ કરું.’ નાથાભાઇની આંખોમાં ચિંતાના વાદળો ઊમટયા, ‘મારી વહુનું પેટ ચીરવું પડશે, સાયેબ? મોટું ઓપરેશન કરવું પડશે? અઠવાડિયા સુધી આંઇ દવાખાનામાં રોકાવું પડશે?’ હું એની આંખોમાંથી ઊઠતી ચિંતાનું કારણ સમજી ગયો. એમાં કારણ હતું એના કરતાં વધું તો અર્થકારણ હતું. એના સવાલોના એક-એક શબ્દમાંથી રૂપિયાનો રણકાર ખરતો હતો. એ ખાનદાન આદમી ભલે પૈસાનું પૂછતો ન હતો, પણ હું એની નિસબત સમજી શકતો હતો. જે હોસ્પિટલમાં હું નોકરી કરતો હતો ત્યાં ગરીબ દરદીઓની આજ એક ‘સાધારણ’ સમસ્યા હતી. એમની પાસે પીડા હતી, પણ પૈસો ન હતો.
‘નાથાલાલ, ચિંતા કરવાનું છોડી દો!’ મેં હિંમત બંધાવી, ‘હું બેઠો છું ને! તમારી વહુને કશું જ નહીં થાય!’ ત્યાં જ લેબર રૂમની અંદરથી દીવાલોને ભેદતી એક ચીસ સંભળાઇ. હું અંદર દોડી ગયો.
શાંતિને ઓપરેશન ટેબલ ઉપર લીધી. ઓપરેશન શરૂ કર્યાની ત્રીજી મિનિટે નવજાત શિશુનો જન્મ થયો. હું બને એટલી ત્વરાથી મારું કામ કરતો રહ્યો. બધું પતી ગયા પછી હું થિયેટરમાંથી બહાર નીકળ્યો, ત્યારે એ જ ટોળું બારણાને અડીને ઊભું હતું. નેતાગીરી નાથાલાલની જ હતી, ‘સાયેબ, બધું બરાબર છે ને! તમે મને વચન આલ્યું હતું કે મારી શાંતિને કંઇ નહીં થાય!’ ‘હા, પણ તેમ છતાં શાંતિને કંઇક તો થયું છે!’ ‘શું? શું થયું છે...?’ ‘દીકરો!’ મેં ચહેરા પરની બનાવટી ગંભીરતા ખંખેરીને સમાચાર આપ્યા. એ સાથે જ ઉનાળાની બપોર આષાઢી સાંજમાં ફેરવાઇ ગઇ. છેલ્લા દસ કલાકમાં એ ક્ષણે પહેલી વાર મેં એ ગરીબ સસરાના ચહેરા ઉપર ખુશીનાં ગુલાબો ખીલતાં જોયાં, પણ મને ડર હતો કે એ ખુશી થોડી જ વારમાં વરાળની જેમ ઊડી જવાની છે. ગુલાબના ફૂલો કરમાઇ જવાનાં છે. કારણ?
કારણ એટલું જ કે અમારી હોસ્પિટલ ચેરિટેબલ હતી, પણ જો કોઇ દરદીનું ઓપરેશન થાય તો મોટા ભાગની દવાઓ બહારથી ખરીદીને જમા કરાવવી પડે એવો નિયમ હતો. ઓપરેશનનો ચાર્જ પણ લેવામાં આવતો હતો, અલબત્ત, એ ખાનગી નર્સિંગ હોમના ચાર્જ જેટલો ભારે ન હતો. પણ કોઇ ખાસ કેસના અપવાદને બાદ કરતાં ફી ભરવામાંથી સંપૂર્ણ મુકિત કોઇનેય આપવામાં આવતી ન હતી. મેં મનોમન આંકડો મૂકયો. શાંતિના સીઝેરીઅનમાં વપરાયેલા ઇન્જેકશનો, ટાંકાના દોરા અને ગ્લુકોઝના બાટલાઓ તથા બીજી પચાસ ચીજવસ્તુઓ કિંમતનો કુલ સરવાળો સાતસો-આઠસો રૂપિયા જેવો થઇ જતો હતો.
હું નાથાભાઇની મેલીધેલી પોતડીમાંથી ડોકિયાં કરતી એમની આર્થિક હાલત સમજી ન શકું એટલો અણઘડ ન હતો. મેં આ વખતે વોર્ડબોયને દોડાવ્યો, ‘વાલજી, જા સ્ટોરકીપર મુકેશ પાસે. એને કહેજે કે મારી ભલામણથી આ બધી જ દવાઓ હોસ્પિટલના ચોપડે ઉધારી દેવાની છે. દરદી ગરીબ છે.’
સાત દિવસ પસાર થઇ ગયા. શાંતિની સારવાર માટે એક પૈસાનોયે બોજ મેં એનાં સાસરિયાં ઉપર પડવા ન દીધો. અંતે એને રજા આપવાનો જયારે સમય આવ્યો. હોસ્પિટલમાં ટ્રસ્ટીમંડળના પ્રમુખશ્રીને સંબોધીને મેં એક ટૂંકી પણ લાગણીસભર ચિઠ્ઠી લખી, ‘આ યુવતીના પિતા મૃત્યુ પામ્યા છે એમાં આ છોકરીનો શો અપરાધ! અને એનાં સસરા ગરીબ છે એમાં કોનો વાંક? જો એનું બિલ તમે માફ ન કરી શકતા હો તો પહેલી તારીખે મારા પગારમાંથી એટલી રકમ કાપી લેવા માટે હું આપને છૂટ આપું છું. જો તમારા હૃદયમાં પણ એ જ માનવતાનું ઝરણું ફૂટતું હોય જે છેલ્લા સાત-સાત દિવસથી મારી છાતીમાં ઊમટી રહ્યું છે... તો મારી ફકત આટલી વિનંતી છે... સો ટકા બિલ-માફી.’ ટ્રસ્ટીઓ માનવી હતા, રાક્ષસ નહીં. શાંતિની સંપૂર્ણ સારવાર બદલ એક પણ પૈસાનું ખર્ચ ભોગવ્યા વગર એ લોકો પગથિયાં ઊતરી ગયા. જતી વખતે નાથાભાઇ મને મળવા આવ્યા. મેં કહ્યું, ‘નાથાલાલ! ખુશ છો ને? તમારા ગરીબ ઘરમાં સોનાનો સૂરજ ઊગ્યો. દીકરાના ઘરે દીકરો જન્મ્યો.’ ‘નાથાલાલ મૂંઝાઇ ગયા, ‘ગરીબના ઘરમાં? કેમ એવું બોલો છો, સાયેબ?’ ‘કેમ? તમારા આ મેલાં ધેલાં કપડાં...?’ ‘એ તો એમ જ હોય ને, સાયેબ? ખેતરકામ કંઇ કોટપેન્ટ ચડાવીને થોડું કરાય છે? અને અમને તમારા જેવા વરણાગિયાવેડા ન અરધે સાયેબ!’ ‘પણ તમારા આ હાલચાલ અને બોલવાની રીત?’ ‘ઇ તો અમે ગામડિયા ને અભણ ખરાં ને, એટલે દવાખાનું ભાળીને ઢીલા પડી જઇયે, સાયેબ! બાકી મારા ગામમાં આવો તો ખબર પડ કે મારો કેટલો વટ છે! ગામમાં બે માળનું પાક્કું ખોરડું છે ને સીમમાં એંશી વીઘાં જમીન છે મારી! ચારે જોડી બળદો છે ને બાર તો ભેંસો છે. વરસે દા’ડે ત્રણ-ત્રણ પાકમાંથી ત્રીસ લાખ રૂપિયાની કમાણી ઉતારી લઉ છું, સાયેબ! હું ગરીબ શેનો? આ તમારી હોસ્પિટલથીયે મોટી એવી તો મેં હાઇસ્કૂલ બંધાવીને ગામને દાનમાં આપી છે.’ નાથાલાલ એમની પોતડીમાંથી પૈસાનો ખણખણતો ખજાનો ખેરવતા રાા ને હું શૂન્યમનસ્ક બનીને સાંભળતો રહ્યો.‘ (શીર્ષક પંકિત: બાલુ પટેલ)

જગતના અનેક સર્જનહારમાં શ્રદ્ધા અમારી છે,ગમે તે નામ હો એનું એ અલ્લાહ હો કે ઈશ્વર હો.

ધંધૂકાની ગુલશન અને અમદાવાદનો શકીલ. પરિવારોની સંમતિથી બેયની મંગની પક્કી થઇ ગઇ. ગુલશનનું નાનકડું ઘર ખુશીથી ‘ઓવર ફલો’ થઇ ગયું. એની બહેનપણીઓ આવી આવીને એનાં કાનમાં ગણગણી ગઇ, ‘ગુલશન તૂ બડી કિસ્મતવાલી હૈ. શકીલ બો’ત દેખાવડા હૈ. બિલકુલ સલમાન જૈસા દિખતા હૈ.’
‘તો અપની ગુલ્લી ભી કમ હૈ કયા? વો ભી તો પરી જૈસી દિખ રહેલી હૈ.’ ગુલશનની અમ્મીજાને દીકરીના રૂપનાં સાચાં વખાણ કર્યાં. જો શકીલ પોતાના નામના અર્થ જેવો સુંદર હતો તો ગુલશન પણ યૌવન અને ખૂબસૂરતીનો મઘમઘતો બગીચો હતી. ગુલશનનાં ચાચી જેમણે આ સગાઇનું ગોઠવી આપ્યું હતું એમણે મુરતિયાની આવકનાં વખાણ કર્યાં, ‘લડકા અરછા મિલ ગયા. અમદાવાદમેં રિક્ષા ચલાતા હૈ. રોજ ચારસો-પાંચસો કી રોકડી કર લેતા હૈ. અપણે ધંધૂકે મેં ઐસા લડકા થોડા મિલતા?’
‘અરે, કમાણી કી બાત છોડો! રિક્ષાવાલે કી ઘરવાલી બનકર હમારી છોકરી રાજ કરેગી. શકીલ રોજ-રોજ ગુલી કો રિક્ષા મેં ઘુમાયેગા, સારા શહેર દિખાયેગા, હોટલ ઔર સિનેમા મેં લે જાયેગા. અમદાવાદ હૈ યે તો અમદાવાદ! અપણે જૈસા થોડા હૈ?’
અઢાર વર્ષની ગુલશન ભાવિ ખાવિંદનાં વખાણ સાંભળીને શરમાઇ રહી હતી અને લજજાના ‘મેકઅપ’ વડે પોતાની ખૂબસૂરતીને બમણી કરી રહી હતી. ગુલશન ખાસ કશું ભણેલી ન હતી. મદરેસામાં જઇને થોડું ઘણું લખતાં-વાંચતાં શીખી હતી. દુનિયાની આંટીઘૂંટી સમજવા માટે એ હજુ ઘણી નાની હતી. સગાઇ થઇ એ પછીના મહિને એના અને શકીલના નિકાહ પણ રચાઇ ગયા. શકીલ દુલ્હાના જોડામાં ખરેખર સોહામણો લાગતો હતો. એના મોઢામાં તમાકુવાળું પાન હતું અને એનું શરીર કાલુપુરમાં વેચાતા સસ્તા, તીવ્ર પફર્યૂમથી મઘમઘી રહ્યું હતું. એની બારાતમાં આવેલા એના યાર-દોસ્તો પણ શોખીન જીવડા લાગતા હતા. પાન-મસાલા, બીડી-સિગારેટ અને મસ્તીભરી છેડછાડથી શકીલના મિત્રોએ ગુલશનની બહેનપણીઓને આંજી મૂકી. તમામ લગ્નોત્સુક છોકરીઓ ગુલશનના કિસ્મતની ઇર્ષા અનુભવી રહી.
મિલનની રાતે ગુલશને પૂછી નાખ્યું, ‘આપ ભી સિગારેટ પીતે હૈ? આપકે દોસ્તોં કી તરહ?’
‘હા, રિક્ષા ચલાતા હું તો સિગારેટ પીની હી પડતી હૈ. સારા દિન સુબહ સે લેકે શામ તક ઘર સે બહાર ભટકના પડતા હૈ.’
‘અબ મેં જો આ ગઇ હૂં, તો પૂરા દિન ભટકને થોડા દૂંગી?’
શકીલ એની દુલ્હનની અદાઓ પર ઓવારી ગયો, ‘અરે, દિન કી બાત છોડો, હમ તો ઇન કાલે રેશમી બાલોં કી ભૂલભૂલૈયા મેં સારી ઉમ્ર ભટકતે રહેંગે.’ અને બત્તી બુઝાઇ ગઇ, મોહબ્બતની રોશની પ્રગટી ઊઠી.
થોડા જ દિવસમાં ગુલશને શકીલને પણ સંભાળી લીધો અને શકીલના ઘરને પણ. પતિની ઘણી બધી આદતો ગુલશને છોડાવી દીધી. એક રાતે શકીલે પોતાની બેગમનો ચાંદ જેવો ચહેરો હથેળીમાં ભરીને કહી દીધું, ‘તૂને તો મુજે પૂરા બદલ હી ડાલા. યે છોડ દો, વો છોડ દો! અબ છોડને કે લિયે મેરે પાસ સર્ફિ તૂ બચી હૈ. કયા તુજે ભી છોડ દૂં?’
જવાબમાં ‘હાય અલ્લાહ!’ કહીને ગુલશન શકીલના સીનામાં સમાઇ ગઇ. અડધો કલાક પ્રેમની ઉજવણીમાં ઓગળી ગયો. પછી બંને જણાં વાતો કરવા બેઠાં. ત્યારે શકીલે એક અંગત વાત જાહેર કરી નાખી, ‘મૈં સબકુછ બંદ કર સકતા હૂં. સર્ફિ એક ચીજ.’
‘વો ચીજ મૈં હૂં ના?’ ‘તૂ તો હૈ હી, ગુલશન, લૈકીન જીસ ચીજ કે બારે મેં બાત કર રહા હૂં વો તો પૂરી દુનિયા સે ભી જયાદા અહેમ હૈ. અલ્લાહ ના કરે મૈં તુમ્હેં છોડ દૂં, લૈકીન ઉસ ચીજ તો મૈં તેરી ખાતીર ભી ના...’
‘વો કયા હૈ?’ ગુલશનનો ગુલાબી ચહેરો ઊતરી ગયો.
‘ભડિયાદવાલા ઉર્સ!’ શકીલની આંખોમાં મઝહબી આસ્થાની ચમક અંજાઇ ગઇ, ‘મૈં છોટા થા તબ સે હર સાલ મૈં ભડિયાદ કે ઉર્સ મેં હાજરી પુરાતા આયા હૂં. રિક્ષા મેં યા બસ મેં કભી નહીં ગયા. હર બાર પૈદલ ચલકર જાતા હૂં. દાદાપીર કે ઉપર ઇતના ભરોસા હૈ કિ તૂ કહે તો મૈં જીના છોડ દૂં મગર ભડિયાદ જાના.’ શકીલનું વાકય અડધે રસ્તે અટકાવીને ગુલશને હથેળી વડે એનું મોં દબાવી દીધું, ‘અલ્લાહ કે વાસ્તે ઐસા મત બોલો, શકીલ મિયાં! વો દિન કભી ભી નહીં આયેગા કિ મૈં તુમકો ઉર્સ મેં જાનેસે રોકૂંગી. આમીન!’
બે મહિના પછી જ ઉર્સનો તહેવાર પડતો હતો. શકીલે પગપાળા ભડિયાદ જવાની તૈયારીઓ આરંભી. ગુલશને પણ એની સાથે જવાની ઇરછા વ્યકત કરી, પણ શકીલે ઘસીને ના પાડી દીધી, ‘તૂ પૈદલ ચલકર આયેગી મેરે સાથ?’ ‘હા, કયૂં નહીં આ સકતી?’
‘બિલકુલ નહીં. માર્કેટ મેં સે સબજી લાને કે લિયે દસ કદમ તો ચલ નહીં પાતી, વહાં સૌ કિ.મી ચલકર ભડિયાદ કૈસે જા પાયેગી?’
‘સબજી લાને કે લિયે મૈં કયું ચલૂં? રિક્ષાવાલે કી ઘરવાલી હૂં.’
ગુલશને ઘણાં ધમપછાડા કર્યા, મોં ચડાવ્યું, ગુસ્સો કર્યો, જૂઠમૂઠ અબોલા લીધા, પણ શકીલ એકનો બે ના થયો. એને વર્ષોનો અનુભવ હતો, સો કિ.મી. ચાલતા ત્રણ-સાડા ત્રણ દિવસ લાગી જતા હતા. પોતે મર્દ હોવા છતાં થાકી જતો હતો, ત્યારે નાજુક દેહની ઔરતજાત કયાંથી આટલો લાંબો પંથ ચાલીને કાપી શકે?
સંસારની સફર આનંદથી, સરળતાથી, હસતાં-રમતાં કપાતી જતી હતી. ત્યાં એક દિવસ અચાનક ગુલશનના જીવન સાથે વીજળી ત્રાટકી. એની પડોશણ ઝુલેખાએ એના કાનમાં એક અતિશય ગુપ્ત પણ આઘાત આપનારી માહિતી ઠાલવી, ‘ગુલશન, કલ મૈંને શકીલભાઇ કી રિક્ષા મેં એક ઔરત કો બૈઠેલી દેખી.’
‘વો તો પેસેન્જર હોગી.’
‘નહીં વો ઘરાક નહીં હૈ, મૈં અકસર દેખા કરતી હૂં. વો એક દવાખાને મેં નૌકરી કરતી હૈ ઔર અરછી બાઇ નહીં હૈ. શકીલભાઇ કા ઉસકે સાથ લફડા હૈ.’
‘ભાભી..! મેરા શકીલ ઐસા નહીં હૈ!’ ગુલશન ચીસ જેવું બોલી ગઇ.
‘પહલે યે તો તપાસ કર લે કિ તેરા શકીલ અબ તેરા હૈ કિ નહીં!’ ઝુલેખા આટલું બોલીને પોતાના ઘરમાં સરકી ગઇ. અહીં ગુલશનની તો ધરતી જ એના પગ નીચેથી સરકી રહી હતી.
ચાર-પાંચ દિવસની જાતતપાસમાં દૂધનું દૂધ ને પાણીનું પાણી થઇ ગયું. પછી તો બીજા સાક્ષીઓ પણ મળી આવ્યા. ગુલશનની ભૂખ મરી ગઇ. એનો શકીલ બીજી કોઇ સ્ત્રીને પ્રેમ કરી શકે એવું તો એ સપનું પણ જોઇ શકતી ન હતી. આખરે કયામતની ઘડી આવી ગઇ. એક રાતે હિંમત એકઠી કરીને ગુલશને પૂછી લીધું, ‘તુમ એક પરાઇ ઔરત કે સાથ.’
‘તુમકો કિસને કહા?’ શકીલની આંખ ફાટી.
‘જૂઠ મત બોલો, શકીલ! મૈંને ખુદ અપની આંખો સે દેખા હૈ. કૌન હૈ વો ઔરત?’
શકીલ સમજી ગયો કે ગુલશન બધું જ જોઇ, જાણી ને સાંભળી ચૂકી છે. વધુ સમય બગાડવાને બદલે એણે કબૂલાત કરી લીધી, ‘વો જૂલી હૈ. મુજસે મહોબ્બત કરતી હૈ.’
‘ઔર તુમ?’ ‘મૈં ભી ઉસસે પ્યાર કરતા હૂં. ગુલશન, અરછા હુઆ જો તુજે પતા ચલ ગયા. મૈં જૂલી કો છોડ નહીં શકતા. તુજે ઇસ ઘર મેં રહેના હૈ તો ઠીક હૈ વર્ના.’
અને બે વર્ષના સ્વર્ગ જેવા સુખી લગ્નજીવન ઉપર જૂલી નામના જહન્નમનો પડછાયો પથરાઇ ગયો. સ્વમાની ગુલશન પહેરેલાં કપડે શકીલના ઘરમાંથી નીકળી ગઇ. ધંધૂકે પહોંચીને એણે જે ઠૂઠવો મૂકયો એ સાંભળીને ફળિયામાં ઊગેલા છોડવા પણ કરમાઇ ગયા. ગુલશનનો પિયરપક્ષ મોટો હતો. બધા ઉશ્કેરાઇ ગયા. બે-ચાર સગાંઓને મોકલીને શકીલને સમજાવવાની કોશિશ કરી જોઇ, પણ શકીલમિયાંના માથા પર મહોબ્બતનું ભૂત સવાર હતું. એણે બધાને તરછોડીને પાછા ધકેલ્યા. હવે એક જ રસ્તો બરયો હતો. કાયદાનો સહારો લઇને શકીલને પાઠ ભણાવવાનો.
ગુલશનના અબ્બાજાને વકીલ રોકયો. બેટીની ખાધાખોરાકી માટે કોર્ટમાં દાવો નોંધાવ્યો. અદાલતે ચુકાદો સંભળાવ્યો, ‘શકીલ અહેમદ રફીક એહમદ શેખને આદેશ આપવામાં આવે છે કે દર મહિને પંદરસો રૂપિયા એમની બીવી ગુલશન બાનુને ખાધાખોરાકી પેટે ચૂકવી દેવા. આમાં જો ચૂક થશે તો.’
ચૂક થશે તો શું? ચૂક થઇ જ. એક વાર નહીં, પણ સો વાર થઇ! અદાલતના આદેશને શકીલે રયૂઇંગ ગમની માફક ચાવીને થૂંકી નાખ્યો. એક રાતી પાઇ પણ ગુલશનને ન પરખાવી. બે વર્ષ પસાર થઇ ગયાં. ગુલશનના બાપને કયાંકથી જાણવા મળ્યું : ‘તુમ્હારા દામાદ અપની માશૂકા કો ઘર મેં બિઠાને કી સોચ રહેલા હૈ.’ બાપ ધૂંધવાયો. વકીલની સલાહ લીધી, પછી કોર્ટમાં ધા નાખી, ‘મેરા દામાદ દો સાલસે મેરી બેટી કી ખાધાખોરાકી કે પૈસે નહીં દે રહા હૈ.’ જજસાહેબે વોરંટ કાઢીને શકીલને જેલ ભેગો કરી દીધો. ગુલશનના હૈયે ગુલકંદના જેવી ટાઢક પ્રસરી ગઇ.
...............
દોઢેક મહિના પછીની વાત છે. ગુલશનના અબ્બાએ પૂછ્યું, ‘બેટી, ઉદાસ કયું હૈ?’
‘અબ્બુ, ભડિયાદ કા ઉર્સ નજીક આ રહા હૈ. એક મહિને કી દેરી હૈ.’ ‘તો કયા?’
‘સોચ રહી હૂં ઇસ બાર શકીલ ઉર્સ મેં હાજરી નહીં દે પાયેગા. મેરી વજહ સે. મૈં અલ્લાહતાલાકી ગુનહગાર બનૂંગી. અબ્બુ, મેરા એક કામ કરોગે? શકીલ કો રીહા કરા દો!’ ગુલશન રડી પડી. બાપે સમજાવી, માએ ધમકાવી, ભાઇઓએ મારવા લીધી, ગુલશન ન માની. વકીલે કહ્યું, ‘કાયદો એવું કહે છે કે શકીલને જેલમાંથી બહાર લાવવાનો એક જ રસ્તો છે, ગુલશને અદાલતમાં લખી આપવું પડશે કે મને બે વર્ષની ખાધાખોરાકી મળી ગઇ છે.’
ગુલશને લખી આપ્યું. એ જાણતી હતી કે એનો શકીલ ભડિયાદ જઇને પીર દાદા પાસે જૂલી સિવાય બીજું કશું જ માગવાનો નથી, છતાં એણે લખી આપ્યું. સાથે શરત પણ મૂકી, ‘કોઇ ભી ઉસે યે મત કહેના કિ ગુલશનને તુજે છુડવાયા હૈ.’ શકીલ છૂટી ગયો. ઉર્સના ચાર દિવસ પહેલાં પગે ચાલતો ચાલતો ભડિયાદના મારગે નીકળી પડયો. મન્નત માગીને પાછા વળતાં ધંધૂકા જઇ પહોંરયો.
ગુલશનના ઘરના બારણે જઇને ઊભો રહ્યો, ‘ગુલશન, ચલ, તુજે લેને કે લિયે આયા હૂં. તૂ કયા સમજતી હૈ, મુજે પતા નહીં ચલેગા? મગર નેકી કી ખુશ્બૂ હવાઓં પર લિખ જાતી હૈ. મેરે મકાન સે પીરદાદા કી મઝાર તક કા એક-એક ચપ્પા મુજે કહ રહા થા કિ શકીલ કો કિસને આઝાદ કરવાયા થા! ચલ ગુલશન, જો કપડેં પહેને હૈં ઉસી મેં નિકલ પડ, મેરે ઘર કી વિરાની કો ગુલશન કા ઇન્તેજાર હૈ.’ (શીર્ષક પંકિત : કુતુબ આઝાદ)

Wednesday, July 1, 2009

બારણે તોરણ અગર તાળું હશેઉબરે આવી અમે ઊભા રહ્યાં

‘અઢી મહિના થયા આવ્યા. મોટીબહેન, હવે કંટાળ્યો છું. આખો દિવસ પરવશ થઇને પડયા રહેવાનું નથી ગમતું.’ સત્યાવીસ વર્ષના સુકેતુએ નિરાશાથી માથું ધુણાવ્યું.’ અમદાવાદ હોત તો ટાઇમ પસાર થઇ જાય. અહીં તમારા એર્નાકુલમમાં કોઇ ભાઇબંધ કયાંથી આવે?’ ‘અરે ગાંડા, હવે પંદર દિવસનો સવાલ છે. ધીરજ રાખ. તું હરવા-ફરવા માટે અહીં આવ્યો અને બાઇકનો એકિસડન્ટ થયો ને બેઉ પગે ફ્રેકચર થયું એમાં કોઇ શું કરે? બચી ગયો એ ઈશ્વરની મહેરબાની.’ મોટી બહેન સુધાએ એને આશ્વાસન આપ્યું. ‘તારા બનેવી આજે ટિકિટની તપાસ કરીને આવશે. છેક અમદાવાદ મૂકવા આવશે એટલે ચિંતા ના કરતો.’
સાંજની રસોઇની તૈયારી કરવા સુધા રસોડામાં ગઇ. પલંગમાં સૂતેલા સુકેતુના બંને પગ પ્લાસ્ટરમાં હતા અને લોખંડની ફ્રેમના આધારે ઊચે લટકતા હતા. સુકેતિની સંભાળ રાખવા માટે સુધાએ પંદરેક વર્ષના એક કેરાલિયન છોકરાને રાખ્યો હતો. એ ગરીબડો કિશોર ખૂણામાં બેસીને મલયાલમ છાપું વાંચી રહ્યો હતો. બહાર વરસાદ ચાલુ હતો.
સુકેતુએ છત ઉપર ફરતા પંખા સામે નજર સ્થિર કરી. ત્રણ મહિનાથી એ એર્નાકુલમમાં ફસાયો હતો. આ સમય દરમિયાન અમદાવાદ મમ્મી-પપ્પા જોડે દર અઠવાડિયે વાત થતી હતી. એ વાતમાં પોતે જેનો ઉલ્લેખ પણ નહોતો કરી શકયો એ સુજાતાનો વિચાર મનમાં ઝબકયો અને સુકેતુને પોતાની જાત પર શરમ આવી. જોકે વાત એવી હતી કે રૂબરૂ જ કહી શકાય. અમદાવાદ પહોંચીને બીજા જ દિવસે મમ્મી-પપ્પા પાસે બેસીને સુજાતા વિશે વાત કરવાનો એણે દ્દઢ નિર્ધાર કર્યો. છત ઉપર ફરતા પંખામાં સુજાતાનો નિર્દોષ ચહેરો એની આંખ સામે તરવરી રહ્યો. ગાય જેવી નિષ્પાપ અને ભોળી આંખો પહોળી કરીને એ જાણે પોતાની સામે તાકી રહી હોય એવું સુકેતુને લાગ્યું. અહીં આવ્યો એના દસેક દિવસ અગાઉના એ દ્દશ્યો ફરીથી આંખ સામે સજીવન થઇ ઊઠયા.
‘હું ને ઉમાશંકર કેશવપુરની નિશાળમાં સાથે ભણેલા. ગરીબીને લીધે એ ભણી શકયો નહીં ને ગામડે જ રહ્યો. બાળપણનો મિત્ર છે એટલે એનું માન રાખવા માટે પણ એની દીકરી સુજાતાને જોવા જવું પડશે.’ પપ્પા બોલતાં હતાં એ મમ્મીને ગમતું નહોતું. મોં કટાણું કરીને એણે સૂચના આપી. ‘મારા એકના એક દીકરા માટે ગામડાની સાત ચોપડી ભણેલી એ ગમાર છોકરીને પસંદ કરવાનું ના વિચારતા. તમે કહી રાખ્યું છે એટલે જઇ આવો, પણ કોઇ વચન આપીને ના આવતા. સુકેતુ માટે શહેરની ઘણી છોકરીઓ પડી છે.’
‘ઉમાશંકરની દીકરી એટલે સંસ્કાર અને આવડતમાં કોઇ ખામી નહીં હોય, એ છતાં વચન નહીં આપું. બસ?’
રવિવારે સવારે પપ્પા અને સુકેતુ અમદાવાદથી ટ્રેનમાં હડાળા પહોંરયા. કેશવપુર એટલે હડાળાથી છ કિલોમીટર દૂરનું અંતરિયાળ ગામડું. એસ.ટી.ની સગવડ ત્યાં નહોતી પહોંચી. કોઇ ખેડૂતનું બળદગાડું લઇને ઉમાશંકર સ્ટેશન પર આવેલા. આજુબાજુ ભાલની ઉજજડ જમીન વચ્ચે ઉબડખાબડ રસ્તે ગાડું આગળ વઘ્યું.
ઉમાશંકરનું ઘર ખાસ્સું મોટું હતું. ફળિયા વચ્ચે તુલસી કયારો. સુકેતુ ઉમાશંકર અને એમની પત્નીને પગે લાગ્યો ત્યારે એ વૃદ્ધ દંપતીના મોં પર જે આનંદ પથરાયો એનું શબ્દોમાં વર્ણન શકય નથી. ઓસરીમાં ઢાળેલા ખાટલા ઉપર પપ્પાની પાસે સુકેતુ બેઠો. આખા ગામની બધી સ્ત્રીઓ વારાફરતી આવીને સુકેતુને જોઇ ગઇ. સુજાતા હજુ સુધી જોવા નહોતી મળી. જમ્યા પછી બધા નિરાંતે બેઠા. ઉમાશંકરે પાણીની તકલીફની વાત કરી. ઘરમાં હેન્ડપંપથી પાણી ખેંચવું પડે છે પણ એ સાવ ખારું છે. પીવા માટેનું મીઠું પાણી તો બે કિલોમીટર દૂરના કૂવેથી લાવવું પડે છે. વગેરે વગેરે. સુકેતુ મનમાં અકળાતો હતો.
‘તમે આ ઓરડામાં આવો.’ થોડી વાર પછી ઉમાશંકરે સુકેતુને સૂચના આપી. ઓરડાની વચ્ચે લાકડાની ખુરસી હતી. બાજુમાં શેતરંજી પાથરેલી હતી. સુકેતુ ખુરસીમાં બેઠો. બધા વડીલો બીજા ઓરડામાં ગયા.
દબાતા પગલે પાંપણ ઢાળીને સુજાતા ઓરડામાં આવીને સુકેતુના પગ પાસે શેતરંજી પર બેઠી. સુકેતુ સ્તબ્ધ બની ગયો.
ગામડાગામની આ છોકરીના આવા રૂપની એણે કલ્પના નહોતી કરી. એ નીચું જોઇને બેઠી હતી અને એના વાળ છેક શેતરંજી પર પથરાતા હતા. એની ગોરી પાતળી આંગળીઓ ભોંય ખોતરતી હતી. સાદી સુતરાઉ સાડીમાં લગીરેય મેકઅપ વગરની આ છોકરીનું રૂપ જોઇને એ ચકરાઇ ગયો હતો. એ પાંપણ ઢાળીને બેઠી હતી.
‘તમે આગળ અભ્યાસ કેમ ના કર્યો ?’ સુકેતુએ હળવેથી પૂછ્યું. ‘અહીં કેશવપુરામાં સાત ધોરણ સુધીની જ સગવડ છે. આગળ ભણવું હોય તો સાઇકલ લઇને હડાળા જવું પડે. બાપુજીની ઇરછા નહોતી.’ એના અવાજમાં તળપદી રણકાની મીઠાશ હતી. નાના નાના પ્રશ્નોના જવાબ ઉપરથી સુકેતુને માહિતી મળી કે સુજાતાનો એક માત્ર શોખ રેડિયો સાંભળવાનો છે. ઘરમાં ટીવી નથી. એકવીસ વર્ષની ઉમરમાં એ કયારેય ગામ છોડીને બહાર નથી નીકળી! આવી ગભરુ અને નિષ્પાપ છોકરી માત્ર ફિલ્મોમાં જોવા મળે. સુકેતુએ વિચાર્યું. એ એકીટશે સુજાતાના નમણા ચહેરા સામે તાકી રહ્યો. સુજાતા પણ એની સામે જોઇ રહી હતી.
અચાનક સુજાતા ઊભી થઇ અને આગળ વધી. સુકેતુના બંને પગ એણે પોતાના હાથમાં જકડી લીધા. ‘તમે મને પરણશોને? મને શહેરમાં લઇ જશોને? આટલાં વર્ષથી પાણીના ત્રાસથી કંટાળી ગઇ છું. બોલો, તમે હા પાડશો ને?’ આટલું બોલતાં બોલતાં તો એને ડૂમો ભરાઇ આવ્યો. એની લાંબી પાંપણે ઝળઝળિયાંનું તોરણ બંધાઇ ગયું હતું. સુજાતાનું આ વર્તન એની ધારણા બહારનું હતું. એણે હળવે રહીને ઢીંચણ પાસેથી સુજાતાના હાથ ખસેડયા. એ બાપડી ભીની આંખે હજુ એની સામે દયામણી નજરે તાકી રહી હતી. સુજાતાએ જે રીતે પોતાના પગ ઢીંચણ પાસેથી પકડી લીધા હતા અને જે કાકલૂદી કરી હતી એને લીધે એની વિચારવાની શકિત ઓગળી ગઇ હતી. એણે હળવેથી હકારમાં માથું હલાવ્યું. સાડીના પાલવથી આંખ લૂછીને સુજાતા ધીમા પગલે બહાર નીકળી ગઇ.
સુજાતાનો એ દયામણો ચહેરો અત્યારે સુકેતુની આંખ સામે તરવરી રહ્યો હતો. પેલા કેરાલિયન કિશોરે ઘડિયાળમાં જોઇને સુકેતુને દવા આપી. બહાર વરસાદ હજુ ચાલુ હતો.
સુકેતુએ ફરીથી છત સામે જોયું અને ભૂતકાળમાં ખોવાઇ ગયો. કેશવપુરાથી આવ્યા પછી મમ્મીએ કંઇ પૂછ્યું નહોતું. ઉમાશંકરની અભણ જેવી દીકરી માટે એની અનિરછા હતી. એ પછીના ચોથા દિવસે મનોજની મમ્મીની તબિયત અચાનક બગડી હતી. મનોજ એની પોળમાં જ રહેતો હતો. આર્થિક રીતે અને સ્વભાવથી સાવ ગરીબડો હતો. હોસ્પિટલમાં મનોજ અને એના બાપા સાવ ઢીલા થઇ ગયા હતા. સુકેતુએ હોસ્પિટલનો આર્થિક વ્યવહાર સંભાળી લીધો હતો. પાંચ-છ દિવસ હોસ્પિટલની દોડાદોડી પછી પણ મનોજની મમ્મી બચી નહીં. કમળામાંથી કમળી થઇ ગઇ હતી. મનોજ એની જ્ઞાતિનો જ હતો એટલે એની મમ્મીની બધી અંતિમ વિધિમાં પણ સુકેતુએ એને મદદ કરી. એ બાપ-દીકરો તો સાવ ઓશિયાળાં બની ગયા હતા. બેમાંથી એકેયને સરખી ચા બનાવતા પણ આવડતું નહોતું. ગામડેથી દૂરના ફૈબાએ આવીને ઘરનો વહીવટ સંભાળી લીધો હતો. એ પછી ચાર-પાંચ દિવસમાં સુકેતુ એર્નાકુલમ માટે નીકળી ગયો હતો. ત્યાંથી પાછા આવવાને બે દિવસ બાકી હતા ત્યાં જ અકસ્માત થયો અને રોકાઇ જવું પડયું હતું.
સાંજે સુકેતુના બનેવી આવ્યા. ડૉકટર પણ એમની સાથે આવ્યા હતા. પંદર દિવસ પછી મુસાફરી કરવામાં કોઇ તકલીફ નહીં પડે એવું ડોકટરે કહ્યું એ પછી બનેવીએ ટિકિટ બુક કરાવી દીધી. એમને રજાનો પ્રશ્ન હતો એટલે સુકેતુએ એકલા અમદાવાદ જવાનું હતું.
કુલ ચાર મહિના પછી સુકેતુએ રવિવારે અમદાવાદમાં પગ મૂકયો. પપ્પા સ્ટેશને લેવા આવ્યા હતા. એમને બહુ ચિંતા થતી હતી. સુકેતુને હજુ ચાલવામાં સહેજ તકલીફ પડતી હતી. બપોરે જમીને એ ઊઘી ગયો. ચારેક વાગ્યે ઊઠીને એ પોળના નાકે પાનના ગલ્લે ગયો. એનો મિત્ર સુધાંશુ સ્કૂટર લઇને ઊભો હતો. બધા મિત્રોના ખબરઅંતર પૂછતી વખતે મનોજને નોકરી મળી ગઇ, પોળનું મકાન વેચીને એ લોકો બોપલ ગયા અને મનોજે લગ્ન કર્યા. એક સાથે આ બધા સમાચાર જાણીને સુકેતુને આનંદ થયો. સુધાંશુને બોપલ તરફ કામ હતું એટલે એણે સુકેતુને પાછળ બેસાડી દીધો. મનોજના ફલેટ પાસે એને ઉતારીને એ જતો રહ્યો.
‘અરે.’ મનોજ અને એના પપ્પા ડ્રોઇંગરૂમમાં બેઠા હતા. અચાનક આવી ચઢેલા સુકેતુને જોઇને એ બંનેના ચહેરા આનંદથી ખીલી ઊઠયા.’ તમે લોકો માણસ છો?’ સુકેતુએ એમને પ્રેમથી ધમકાવ્યા. ‘નોકરી મળી ગઇ, નવું ઘર લીધું અને લગ્ન કર્યા એ એકેય પ્રસંગે ભાઇબંધની યાદ ના આવી?’ મનોજના બરડામાં ધબ્બો મારીને સુકેતુએ પૂછ્યું. ‘લગ્ન કયારે કર્યા?’
‘દસ દિવસ પહેલાં.’ મનોજના અવાજમાં ભીનાશ હતી. ‘બાનું અવસાન થયું પછીના મહિને નોકરી મળી અને પોળના મકાનનો સોદો પત્યો. એ પૈસામાંથી આ ફલેટ લીધો. અમારા બંનેમાંથી કોઇને રસોઇ આવડતી નથી એટલે યુદ્ધના ધોરણે કન્યા શોધી કાઢી. શોક હતો એટલે એકદમ સાદાઇથી આર્યસમાજમાં લગ્ન કરી લીધા.’ એણે રસોડા તરફ જોઇને બૂમ પાડી. ‘બહાર તો આવ. જો કોણ આવ્યું છે?’
સુકેતુ રસોડા તરફ તાકી રહ્યો. સુજાતા હાથમાં પાણીનો ગ્લાસ લઇને એની પાસે આવી! આખી પૃથ્વી અને બ્રહ્માંડ ગોળ ગોળ ફરતું હોય એવું સુકેતુને લાગ્યું. એ સુજાતા સામે તાકી રહ્યો. પાંપણો ઢાળેલી રાખેલી સુજાતા ઊભી હતી. એણે બે હાથ જોડીને સુકેતુને વંદન કર્યા. ‘એમ નહીં.’ મનોજે હસીને સૂચના આપી. ‘એનો ચરણસ્પર્શ કર. આ સુકેતુ તો મારા મોટાભાઇથી યે વિશેષ છે.’ ઢળેલી પાંપણે જ વાંકા વળીને સુજાતાએ સુકેતુના ચરણને સ્પર્શ કર્યો. ફરી એક વાર સુકેતુ કંપી ઊઠયો. ‘સુખી થાવ. ખૂબ સુખી થાવ.’
સુજાતા નીચું જોઇને રસોડામાં સરકી ગઇ. ‘તને જોઇને શરમાય છે. ગામડાની છે ને એટલે.’ મનોજે હસીને ખુલાસો કર્યો.
સુકેતુ સ્તબ્ધ બનીને બેઠો હતો. બાપ-દીકરો વારાફરતી બોલી રહ્યા હતા પણ એ શું બોલે છે એનું એને ભાન નહોતું. ચા-નાસ્તો પતાવીને એ ઊભો થયો. મનોજ સ્કૂટર લઇને એને બસ સ્ટોપ પર મૂકવાં આવ્યો. ‘અલ્યા મનોજ, તું આ પરી કયાંથી ઉઠાવી લાવ્યો?’ સુકેતુએ હસીને પૂછ્યું. બસ સ્ટોપ પર બંને મિત્રો બેઠા હતા. ‘આ વાત કહેવા માટે તો હું અહીં આવ્યો.’ મનોજે તરત કહ્યું ‘સર્કલમાં તારા સિવાય બીજા કોઇને આવી વાત ના કહેવાય.’ મનોજ બોલતો હતો.
‘હડાળાથી કેશવપુર ગયા. ઓરડામાં હું ખુરશી પર બેઠો હતો. આ બિચારી નીચે બેઠી હતી. એ બિચારીએ એના ગામ સિવાય બીજું કંઇ જોયું જ નહોતું. તું માનીશ? એકદમ ઊભા થઇને બેય હાથે એણે ઢીંચણ પાસેથી મારા પગ પકડી લીધા. રડતી રડતી પૂછે કે મને હા પાડશો ને? પરણીને શહેરમાં લઇ જશોને? સુકા, એ વખતની એની આંખો. તું માની નહીં શકે કે ગામડાની કોઇ છોકરી આટલી હિંમત કરી શકે. આંખમાં આંસુ અને એક જ વિનંતી. મને પરણીને શહેરમાં લઇ જશો ને? બસ, એ સ્પર્શથી પીગળી ગયો.
બહાર નીકળીને તરત બાપાને હા પાડી દીધી અને દસ દિવસમાં લગ્ન કરી નાખ્યા. સુકા, અગાઉ ત્રણ-ચાર છોકરી જોયેલી પણ આ જે બન્યું એવું તો કયારેય નહોતું બન્યું.’ મનોજે એના ખભે હાથ મૂકીને પૂછ્યું. ‘હેં સુકા, તેંય ઘણી છોકરીઓ જોઇ છે. બોલ, કોઇ છોકરીએ આટલી હિંમતથી તને સ્પર્શ કર્યો છે?’
મનોજ બોલતો હતો. ફરતી પૃથ્વી અને ફરતા બ્રહ્માંડની વચ્ચે સ્થિર રહેવાના પ્રયત્નોની સાથે સુકેતુ સ્તબ્ધ બનીને સાંભળતો હતો. (શીર્ષક પંકિત : લેખક)