મનની અટકળ છે, નજરનો વહેમ છે ભર વસંતે પાનખરનો વહેમ છે

‘નામ લખાવો પેશન્ટનું.’ મેં સ્ત્રીની સાથે આવેલાં ટોળાને પૂછ્યું. ચાર-પાંચ પુરુષો હતા, ત્રણ-ચાર બાઇઓ હતી. પેશન્ટ તરીકે આવેલી યુવતી તો સુવાવડના દરદને કારણે એટલી ચીસો પાડી રહી હતી કે મારે એને સીધી જ લેબર રૂમના ટેબલ પર સૂવડાવી લેવી પડી હતી. આમ તો આખુંયે ટોળું ગરીબીનું બહુવચન હોય તેવું દેખાતું હતું, પણ એમાંથી જે સૌથી વધુ ગરીબ લાગતો હતો એ પુરુષે નામ લખાયું, ‘શાંતિ.’ ‘પૂરું નામ લખાવો.’ ‘શાંતિ રમણ પટેલ.’ ‘તમે એનાં બાપ થાવ...?’ ‘ના, સાહેબ! શાંતિનો હહરો છું હું તો. ઇ મારી વહુ થાય છે.’
આટલું બોલતાંમાં તો એ આધેડ વયનો આદમી કરગરી પડયો. મેં એની તરફ ઘ્યાનથી જોયું. ઢીંચણ સુધીનું ધોતિયું. એ પણ મેલું ધેલું. એ પોતડીને ધોતિયું કહેવું એ ધોતિયાનું અપમાન ગણાય અને એને સફેદ કહેવું એ શ્વેતરંગનું અપમાન ગણાય. ઉપરના ભાગમાં એવી જ રજોટાયેલી બંડી. અને માથા ઉપર ઉનાળાની ગરમીથી બચવા માટે બાંધેલો જૂના, મેલાધેલા કાપડનો ટુકડો. જેવા કપડાં તેવો જ દીન-હીન ચહેરો. માફીસૂચક મુખભાવ. અને હાથ તો બંને નમસ્કારની મુદ્રામાં જોડાયેલા જ રહે.
‘તમે એનાં સસરા થાવ છો તો તમે કેમ સાથે આવ્યા છો? પહેલી સુવાવડ તો પિયરમાં થતી હોય છે ને!’ મેં પૂછ્યું, મારા દિમાગમાં શાંતિની કુમળી વય તરવરતી હતી. ચોક્કસ આ એની પ્રથમ પ્રસૂતિ હોવી જોઇએ. હું સાચો હતો. પણ તો પછી એનાં બાપને બદલે સાસરિયાં શા માટે એને લઇને આવ્યા હશે?
‘વહુનો બાપ તો મરી ગ્યો છે, સાયેબ! બચાડી દુખિયારી છે. ઇ જન્મી એની પહેલાં જ મારો વેવાઇ ગુજરી ગ્યો’તો. વિધવા માએ છોડીને ઊછેરીને મોટી કરી, પરણાવી. હવે આવામાં હું મારી વહુને સુવાવડ માટે કયાં એની ગરીબ માના ઘરે મોકલું?’
મને સહેજ હસવું આવી ગયું, જો કે એ કામ મેં મનમાં ને મનમાં પતાવી લીધું, ‘આ પોતે આવો ગરીબ છે, તો એની વેવાણ વળી કેટલી ગરીબ હશે? ‘તમારું નામ?’ ‘નાથો. રમણ મારો દીકરો. શાંતિનો વર.’ ‘સમજાઇ ગયું! તમે બહુ સારું કામ કર્યું, નાથાભાઇ! આપણાં દેશમાં રિવાજને નામે પુત્રવધૂઓ ઉપર જાત-જાતના અત્યાચારો થતાં હોય છે, ત્યારે તમે આટલી સમજદારી બતાવી એ આનંદ થાય તેવી વાત છે. તમે કેટલું ભણ્યા છો?’
‘હું તો મુદ્દલે ભણ્યો નથી. નિશાળમાં ગ્યો જ નથી ને! હમજણો થ્યો ત્યારથી ખેતરો જ ખૂંદ્યા કર્યા છે. હળ, ગાડું ને બળદ, અમારે લમણે ખેતમજૂરી સિવાય બીજું લખાયું જ હું હોય!’
‘સારું! તમે પેલી બારી પાસે જઇને કેસપેપર કઢાવો, હું શાંતિની સુવાવડ માટે ઉપર જાઉ છું. અને હા, કેસ કાઢનાર માણસ તમને પૈસા જમા કરાવવાનું કહે તો ન કરાવશો. મારું નામ દઇને કે’જો કે સાહેબે ના પાડી છે.’ હું ઊભો થઇને લેબર રૂમની દિશામાં ચાલવા માંડયો. મારા હાથ-પગ પોતાનું કામ કરી રહ્યા હતા અને મારું દિમાગ એનાં ખુદના વિચારોમાં વ્યસ્ત હતું. ગામડાંગામના આ ગરીબ, અભણ માણસની ખાનદાની મને સ્પર્શી ગઇ હતી. માણસ સંસ્કારથી અમીર હતો.
શાંતિની પ્રસૂતિ ધાર્યા કરતાં જટિલ નીકળી. જેટલું તીવ્ર એનું દરદ હતું એટલી ઝડપી એની પ્રગતિ ન હતી. ગર્ભાશયનું મુખ ખૂલવાની પ્રક્રિયા ખૂબ મંદ હતી. એને ખાસ પ્રકારના ઇન્જેકશનો આપવાં જરૂરી હતાં. મેં લેબર રૂમમાં જ એક પ્રિસ્ક્રિપ્શન લખ્યું અને નર્સને કહ્યું, ‘સિસ્ટર, બહાર આ પેશન્ટના સગાંઓ ઊભા છે. આ કાગળ પેશન્ટના સસરાને આપશો અથવા એના પતિને. કહેજો કે આ ઇન્જેકશનો બહારના મેડિકલ સ્ટોરમાંથી લઇ આવે. એ બહુ મોંઘા નથી, પણ જરૂરી તો છે જ...’ આટલું બોલ્યા પછી મારો વિચાર બદલાયો.
‘બિચારા નાથાભાઇ પાસે તો એટલા રૂપિયા પણ વધારે ગણાશે’ એવું વિચારતામાં જ મેં મારી સૂચના બદલી નાખી, ‘સિસ્ટર, એક કામ કરો, તમે જાતે આ પ્રિસ્ક્રિપ્શન લઇને આપણાં સ્ટોરકીપર મુકેશ પાસે જાવ! ગરીબ દર્દીઓ માટે આપણી હોસ્પિટલમાં મફત દવાઓ આપવાની જોગવાઇ છે. એને કહેજો કે ડો. ઠાકરે ભલામણ કરી છે.’ દસ જ મિનિટમાં ઇન્જેકશનોની વ્યવસ્થા થઇ ગઇ. શાંતિની સુવાવડની પ્રક્રિયામાં થોડીક ઝડપ આવી. સાંજ પડી ગઇ. હવે શાંતિની પરેશાનીઓ વધી રહી હતી. એનાં પેટમાં રહેલા બાળકના હૃદયના ધબકારા પણ અનિયમિત થતા જતા હતા.
મેં નિર્ણય કરી લીધો, ‘નાથાભાઇ, તમારી વહુનું સીઝેરીઅન કરવું પડશે. કયાં ગયો રમણ? હું કહું ત્યાં અંગૂઠો મારી આપો એટલે હું ઓપરેશનની તૈયારી શરૂ કરું.’ નાથાભાઇની આંખોમાં ચિંતાના વાદળો ઊમટયા, ‘મારી વહુનું પેટ ચીરવું પડશે, સાયેબ? મોટું ઓપરેશન કરવું પડશે? અઠવાડિયા સુધી આંઇ દવાખાનામાં રોકાવું પડશે?’ હું એની આંખોમાંથી ઊઠતી ચિંતાનું કારણ સમજી ગયો. એમાં કારણ હતું એના કરતાં વધું તો અર્થકારણ હતું. એના સવાલોના એક-એક શબ્દમાંથી રૂપિયાનો રણકાર ખરતો હતો. એ ખાનદાન આદમી ભલે પૈસાનું પૂછતો ન હતો, પણ હું એની નિસબત સમજી શકતો હતો. જે હોસ્પિટલમાં હું નોકરી કરતો હતો ત્યાં ગરીબ દરદીઓની આજ એક ‘સાધારણ’ સમસ્યા હતી. એમની પાસે પીડા હતી, પણ પૈસો ન હતો.
‘નાથાલાલ, ચિંતા કરવાનું છોડી દો!’ મેં હિંમત બંધાવી, ‘હું બેઠો છું ને! તમારી વહુને કશું જ નહીં થાય!’ ત્યાં જ લેબર રૂમની અંદરથી દીવાલોને ભેદતી એક ચીસ સંભળાઇ. હું અંદર દોડી ગયો.
શાંતિને ઓપરેશન ટેબલ ઉપર લીધી. ઓપરેશન શરૂ કર્યાની ત્રીજી મિનિટે નવજાત શિશુનો જન્મ થયો. હું બને એટલી ત્વરાથી મારું કામ કરતો રહ્યો. બધું પતી ગયા પછી હું થિયેટરમાંથી બહાર નીકળ્યો, ત્યારે એ જ ટોળું બારણાને અડીને ઊભું હતું. નેતાગીરી નાથાલાલની જ હતી, ‘સાયેબ, બધું બરાબર છે ને! તમે મને વચન આલ્યું હતું કે મારી શાંતિને કંઇ નહીં થાય!’ ‘હા, પણ તેમ છતાં શાંતિને કંઇક તો થયું છે!’ ‘શું? શું થયું છે...?’ ‘દીકરો!’ મેં ચહેરા પરની બનાવટી ગંભીરતા ખંખેરીને સમાચાર આપ્યા. એ સાથે જ ઉનાળાની બપોર આષાઢી સાંજમાં ફેરવાઇ ગઇ. છેલ્લા દસ કલાકમાં એ ક્ષણે પહેલી વાર મેં એ ગરીબ સસરાના ચહેરા ઉપર ખુશીનાં ગુલાબો ખીલતાં જોયાં, પણ મને ડર હતો કે એ ખુશી થોડી જ વારમાં વરાળની જેમ ઊડી જવાની છે. ગુલાબના ફૂલો કરમાઇ જવાનાં છે. કારણ?
કારણ એટલું જ કે અમારી હોસ્પિટલ ચેરિટેબલ હતી, પણ જો કોઇ દરદીનું ઓપરેશન થાય તો મોટા ભાગની દવાઓ બહારથી ખરીદીને જમા કરાવવી પડે એવો નિયમ હતો. ઓપરેશનનો ચાર્જ પણ લેવામાં આવતો હતો, અલબત્ત, એ ખાનગી નર્સિંગ હોમના ચાર્જ જેટલો ભારે ન હતો. પણ કોઇ ખાસ કેસના અપવાદને બાદ કરતાં ફી ભરવામાંથી સંપૂર્ણ મુકિત કોઇનેય આપવામાં આવતી ન હતી. મેં મનોમન આંકડો મૂકયો. શાંતિના સીઝેરીઅનમાં વપરાયેલા ઇન્જેકશનો, ટાંકાના દોરા અને ગ્લુકોઝના બાટલાઓ તથા બીજી પચાસ ચીજવસ્તુઓ કિંમતનો કુલ સરવાળો સાતસો-આઠસો રૂપિયા જેવો થઇ જતો હતો.
હું નાથાભાઇની મેલીધેલી પોતડીમાંથી ડોકિયાં કરતી એમની આર્થિક હાલત સમજી ન શકું એટલો અણઘડ ન હતો. મેં આ વખતે વોર્ડબોયને દોડાવ્યો, ‘વાલજી, જા સ્ટોરકીપર મુકેશ પાસે. એને કહેજે કે મારી ભલામણથી આ બધી જ દવાઓ હોસ્પિટલના ચોપડે ઉધારી દેવાની છે. દરદી ગરીબ છે.’
સાત દિવસ પસાર થઇ ગયા. શાંતિની સારવાર માટે એક પૈસાનોયે બોજ મેં એનાં સાસરિયાં ઉપર પડવા ન દીધો. અંતે એને રજા આપવાનો જયારે સમય આવ્યો. હોસ્પિટલમાં ટ્રસ્ટીમંડળના પ્રમુખશ્રીને સંબોધીને મેં એક ટૂંકી પણ લાગણીસભર ચિઠ્ઠી લખી, ‘આ યુવતીના પિતા મૃત્યુ પામ્યા છે એમાં આ છોકરીનો શો અપરાધ! અને એનાં સસરા ગરીબ છે એમાં કોનો વાંક? જો એનું બિલ તમે માફ ન કરી શકતા હો તો પહેલી તારીખે મારા પગારમાંથી એટલી રકમ કાપી લેવા માટે હું આપને છૂટ આપું છું. જો તમારા હૃદયમાં પણ એ જ માનવતાનું ઝરણું ફૂટતું હોય જે છેલ્લા સાત-સાત દિવસથી મારી છાતીમાં ઊમટી રહ્યું છે... તો મારી ફકત આટલી વિનંતી છે... સો ટકા બિલ-માફી.’ ટ્રસ્ટીઓ માનવી હતા, રાક્ષસ નહીં. શાંતિની સંપૂર્ણ સારવાર બદલ એક પણ પૈસાનું ખર્ચ ભોગવ્યા વગર એ લોકો પગથિયાં ઊતરી ગયા. જતી વખતે નાથાભાઇ મને મળવા આવ્યા. મેં કહ્યું, ‘નાથાલાલ! ખુશ છો ને? તમારા ગરીબ ઘરમાં સોનાનો સૂરજ ઊગ્યો. દીકરાના ઘરે દીકરો જન્મ્યો.’ ‘નાથાલાલ મૂંઝાઇ ગયા, ‘ગરીબના ઘરમાં? કેમ એવું બોલો છો, સાયેબ?’ ‘કેમ? તમારા આ મેલાં ધેલાં કપડાં...?’ ‘એ તો એમ જ હોય ને, સાયેબ? ખેતરકામ કંઇ કોટપેન્ટ ચડાવીને થોડું કરાય છે? અને અમને તમારા જેવા વરણાગિયાવેડા ન અરધે સાયેબ!’ ‘પણ તમારા આ હાલચાલ અને બોલવાની રીત?’ ‘ઇ તો અમે ગામડિયા ને અભણ ખરાં ને, એટલે દવાખાનું ભાળીને ઢીલા પડી જઇયે, સાયેબ! બાકી મારા ગામમાં આવો તો ખબર પડ કે મારો કેટલો વટ છે! ગામમાં બે માળનું પાક્કું ખોરડું છે ને સીમમાં એંશી વીઘાં જમીન છે મારી! ચારે જોડી બળદો છે ને બાર તો ભેંસો છે. વરસે દા’ડે ત્રણ-ત્રણ પાકમાંથી ત્રીસ લાખ રૂપિયાની કમાણી ઉતારી લઉ છું, સાયેબ! હું ગરીબ શેનો? આ તમારી હોસ્પિટલથીયે મોટી એવી તો મેં હાઇસ્કૂલ બંધાવીને ગામને દાનમાં આપી છે.’ નાથાલાલ એમની પોતડીમાંથી પૈસાનો ખણખણતો ખજાનો ખેરવતા રાા ને હું શૂન્યમનસ્ક બનીને સાંભળતો રહ્યો.‘ (શીર્ષક પંકિત: બાલુ પટેલ)

જગતના અનેક સર્જનહારમાં શ્રદ્ધા અમારી છે,ગમે તે નામ હો એનું એ અલ્લાહ હો કે ઈશ્વર હો.

ધંધૂકાની ગુલશન અને અમદાવાદનો શકીલ. પરિવારોની સંમતિથી બેયની મંગની પક્કી થઇ ગઇ. ગુલશનનું નાનકડું ઘર ખુશીથી ‘ઓવર ફલો’ થઇ ગયું. એની બહેનપણીઓ આવી આવીને એનાં કાનમાં ગણગણી ગઇ, ‘ગુલશન તૂ બડી કિસ્મતવાલી હૈ. શકીલ બો’ત દેખાવડા હૈ. બિલકુલ સલમાન જૈસા દિખતા હૈ.’
‘તો અપની ગુલ્લી ભી કમ હૈ કયા? વો ભી તો પરી જૈસી દિખ રહેલી હૈ.’ ગુલશનની અમ્મીજાને દીકરીના રૂપનાં સાચાં વખાણ કર્યાં. જો શકીલ પોતાના નામના અર્થ જેવો સુંદર હતો તો ગુલશન પણ યૌવન અને ખૂબસૂરતીનો મઘમઘતો બગીચો હતી. ગુલશનનાં ચાચી જેમણે આ સગાઇનું ગોઠવી આપ્યું હતું એમણે મુરતિયાની આવકનાં વખાણ કર્યાં, ‘લડકા અરછા મિલ ગયા. અમદાવાદમેં રિક્ષા ચલાતા હૈ. રોજ ચારસો-પાંચસો કી રોકડી કર લેતા હૈ. અપણે ધંધૂકે મેં ઐસા લડકા થોડા મિલતા?’
‘અરે, કમાણી કી બાત છોડો! રિક્ષાવાલે કી ઘરવાલી બનકર હમારી છોકરી રાજ કરેગી. શકીલ રોજ-રોજ ગુલી કો રિક્ષા મેં ઘુમાયેગા, સારા શહેર દિખાયેગા, હોટલ ઔર સિનેમા મેં લે જાયેગા. અમદાવાદ હૈ યે તો અમદાવાદ! અપણે જૈસા થોડા હૈ?’
અઢાર વર્ષની ગુલશન ભાવિ ખાવિંદનાં વખાણ સાંભળીને શરમાઇ રહી હતી અને લજજાના ‘મેકઅપ’ વડે પોતાની ખૂબસૂરતીને બમણી કરી રહી હતી. ગુલશન ખાસ કશું ભણેલી ન હતી. મદરેસામાં જઇને થોડું ઘણું લખતાં-વાંચતાં શીખી હતી. દુનિયાની આંટીઘૂંટી સમજવા માટે એ હજુ ઘણી નાની હતી. સગાઇ થઇ એ પછીના મહિને એના અને શકીલના નિકાહ પણ રચાઇ ગયા. શકીલ દુલ્હાના જોડામાં ખરેખર સોહામણો લાગતો હતો. એના મોઢામાં તમાકુવાળું પાન હતું અને એનું શરીર કાલુપુરમાં વેચાતા સસ્તા, તીવ્ર પફર્યૂમથી મઘમઘી રહ્યું હતું. એની બારાતમાં આવેલા એના યાર-દોસ્તો પણ શોખીન જીવડા લાગતા હતા. પાન-મસાલા, બીડી-સિગારેટ અને મસ્તીભરી છેડછાડથી શકીલના મિત્રોએ ગુલશનની બહેનપણીઓને આંજી મૂકી. તમામ લગ્નોત્સુક છોકરીઓ ગુલશનના કિસ્મતની ઇર્ષા અનુભવી રહી.
મિલનની રાતે ગુલશને પૂછી નાખ્યું, ‘આપ ભી સિગારેટ પીતે હૈ? આપકે દોસ્તોં કી તરહ?’
‘હા, રિક્ષા ચલાતા હું તો સિગારેટ પીની હી પડતી હૈ. સારા દિન સુબહ સે લેકે શામ તક ઘર સે બહાર ભટકના પડતા હૈ.’
‘અબ મેં જો આ ગઇ હૂં, તો પૂરા દિન ભટકને થોડા દૂંગી?’
શકીલ એની દુલ્હનની અદાઓ પર ઓવારી ગયો, ‘અરે, દિન કી બાત છોડો, હમ તો ઇન કાલે રેશમી બાલોં કી ભૂલભૂલૈયા મેં સારી ઉમ્ર ભટકતે રહેંગે.’ અને બત્તી બુઝાઇ ગઇ, મોહબ્બતની રોશની પ્રગટી ઊઠી.
થોડા જ દિવસમાં ગુલશને શકીલને પણ સંભાળી લીધો અને શકીલના ઘરને પણ. પતિની ઘણી બધી આદતો ગુલશને છોડાવી દીધી. એક રાતે શકીલે પોતાની બેગમનો ચાંદ જેવો ચહેરો હથેળીમાં ભરીને કહી દીધું, ‘તૂને તો મુજે પૂરા બદલ હી ડાલા. યે છોડ દો, વો છોડ દો! અબ છોડને કે લિયે મેરે પાસ સર્ફિ તૂ બચી હૈ. કયા તુજે ભી છોડ દૂં?’
જવાબમાં ‘હાય અલ્લાહ!’ કહીને ગુલશન શકીલના સીનામાં સમાઇ ગઇ. અડધો કલાક પ્રેમની ઉજવણીમાં ઓગળી ગયો. પછી બંને જણાં વાતો કરવા બેઠાં. ત્યારે શકીલે એક અંગત વાત જાહેર કરી નાખી, ‘મૈં સબકુછ બંદ કર સકતા હૂં. સર્ફિ એક ચીજ.’
‘વો ચીજ મૈં હૂં ના?’ ‘તૂ તો હૈ હી, ગુલશન, લૈકીન જીસ ચીજ કે બારે મેં બાત કર રહા હૂં વો તો પૂરી દુનિયા સે ભી જયાદા અહેમ હૈ. અલ્લાહ ના કરે મૈં તુમ્હેં છોડ દૂં, લૈકીન ઉસ ચીજ તો મૈં તેરી ખાતીર ભી ના...’
‘વો કયા હૈ?’ ગુલશનનો ગુલાબી ચહેરો ઊતરી ગયો.
‘ભડિયાદવાલા ઉર્સ!’ શકીલની આંખોમાં મઝહબી આસ્થાની ચમક અંજાઇ ગઇ, ‘મૈં છોટા થા તબ સે હર સાલ મૈં ભડિયાદ કે ઉર્સ મેં હાજરી પુરાતા આયા હૂં. રિક્ષા મેં યા બસ મેં કભી નહીં ગયા. હર બાર પૈદલ ચલકર જાતા હૂં. દાદાપીર કે ઉપર ઇતના ભરોસા હૈ કિ તૂ કહે તો મૈં જીના છોડ દૂં મગર ભડિયાદ જાના.’ શકીલનું વાકય અડધે રસ્તે અટકાવીને ગુલશને હથેળી વડે એનું મોં દબાવી દીધું, ‘અલ્લાહ કે વાસ્તે ઐસા મત બોલો, શકીલ મિયાં! વો દિન કભી ભી નહીં આયેગા કિ મૈં તુમકો ઉર્સ મેં જાનેસે રોકૂંગી. આમીન!’
બે મહિના પછી જ ઉર્સનો તહેવાર પડતો હતો. શકીલે પગપાળા ભડિયાદ જવાની તૈયારીઓ આરંભી. ગુલશને પણ એની સાથે જવાની ઇરછા વ્યકત કરી, પણ શકીલે ઘસીને ના પાડી દીધી, ‘તૂ પૈદલ ચલકર આયેગી મેરે સાથ?’ ‘હા, કયૂં નહીં આ સકતી?’
‘બિલકુલ નહીં. માર્કેટ મેં સે સબજી લાને કે લિયે દસ કદમ તો ચલ નહીં પાતી, વહાં સૌ કિ.મી ચલકર ભડિયાદ કૈસે જા પાયેગી?’
‘સબજી લાને કે લિયે મૈં કયું ચલૂં? રિક્ષાવાલે કી ઘરવાલી હૂં.’
ગુલશને ઘણાં ધમપછાડા કર્યા, મોં ચડાવ્યું, ગુસ્સો કર્યો, જૂઠમૂઠ અબોલા લીધા, પણ શકીલ એકનો બે ના થયો. એને વર્ષોનો અનુભવ હતો, સો કિ.મી. ચાલતા ત્રણ-સાડા ત્રણ દિવસ લાગી જતા હતા. પોતે મર્દ હોવા છતાં થાકી જતો હતો, ત્યારે નાજુક દેહની ઔરતજાત કયાંથી આટલો લાંબો પંથ ચાલીને કાપી શકે?
સંસારની સફર આનંદથી, સરળતાથી, હસતાં-રમતાં કપાતી જતી હતી. ત્યાં એક દિવસ અચાનક ગુલશનના જીવન સાથે વીજળી ત્રાટકી. એની પડોશણ ઝુલેખાએ એના કાનમાં એક અતિશય ગુપ્ત પણ આઘાત આપનારી માહિતી ઠાલવી, ‘ગુલશન, કલ મૈંને શકીલભાઇ કી રિક્ષા મેં એક ઔરત કો બૈઠેલી દેખી.’
‘વો તો પેસેન્જર હોગી.’
‘નહીં વો ઘરાક નહીં હૈ, મૈં અકસર દેખા કરતી હૂં. વો એક દવાખાને મેં નૌકરી કરતી હૈ ઔર અરછી બાઇ નહીં હૈ. શકીલભાઇ કા ઉસકે સાથ લફડા હૈ.’
‘ભાભી..! મેરા શકીલ ઐસા નહીં હૈ!’ ગુલશન ચીસ જેવું બોલી ગઇ.
‘પહલે યે તો તપાસ કર લે કિ તેરા શકીલ અબ તેરા હૈ કિ નહીં!’ ઝુલેખા આટલું બોલીને પોતાના ઘરમાં સરકી ગઇ. અહીં ગુલશનની તો ધરતી જ એના પગ નીચેથી સરકી રહી હતી.
ચાર-પાંચ દિવસની જાતતપાસમાં દૂધનું દૂધ ને પાણીનું પાણી થઇ ગયું. પછી તો બીજા સાક્ષીઓ પણ મળી આવ્યા. ગુલશનની ભૂખ મરી ગઇ. એનો શકીલ બીજી કોઇ સ્ત્રીને પ્રેમ કરી શકે એવું તો એ સપનું પણ જોઇ શકતી ન હતી. આખરે કયામતની ઘડી આવી ગઇ. એક રાતે હિંમત એકઠી કરીને ગુલશને પૂછી લીધું, ‘તુમ એક પરાઇ ઔરત કે સાથ.’
‘તુમકો કિસને કહા?’ શકીલની આંખ ફાટી.
‘જૂઠ મત બોલો, શકીલ! મૈંને ખુદ અપની આંખો સે દેખા હૈ. કૌન હૈ વો ઔરત?’
શકીલ સમજી ગયો કે ગુલશન બધું જ જોઇ, જાણી ને સાંભળી ચૂકી છે. વધુ સમય બગાડવાને બદલે એણે કબૂલાત કરી લીધી, ‘વો જૂલી હૈ. મુજસે મહોબ્બત કરતી હૈ.’
‘ઔર તુમ?’ ‘મૈં ભી ઉસસે પ્યાર કરતા હૂં. ગુલશન, અરછા હુઆ જો તુજે પતા ચલ ગયા. મૈં જૂલી કો છોડ નહીં શકતા. તુજે ઇસ ઘર મેં રહેના હૈ તો ઠીક હૈ વર્ના.’
અને બે વર્ષના સ્વર્ગ જેવા સુખી લગ્નજીવન ઉપર જૂલી નામના જહન્નમનો પડછાયો પથરાઇ ગયો. સ્વમાની ગુલશન પહેરેલાં કપડે શકીલના ઘરમાંથી નીકળી ગઇ. ધંધૂકે પહોંચીને એણે જે ઠૂઠવો મૂકયો એ સાંભળીને ફળિયામાં ઊગેલા છોડવા પણ કરમાઇ ગયા. ગુલશનનો પિયરપક્ષ મોટો હતો. બધા ઉશ્કેરાઇ ગયા. બે-ચાર સગાંઓને મોકલીને શકીલને સમજાવવાની કોશિશ કરી જોઇ, પણ શકીલમિયાંના માથા પર મહોબ્બતનું ભૂત સવાર હતું. એણે બધાને તરછોડીને પાછા ધકેલ્યા. હવે એક જ રસ્તો બરયો હતો. કાયદાનો સહારો લઇને શકીલને પાઠ ભણાવવાનો.
ગુલશનના અબ્બાજાને વકીલ રોકયો. બેટીની ખાધાખોરાકી માટે કોર્ટમાં દાવો નોંધાવ્યો. અદાલતે ચુકાદો સંભળાવ્યો, ‘શકીલ અહેમદ રફીક એહમદ શેખને આદેશ આપવામાં આવે છે કે દર મહિને પંદરસો રૂપિયા એમની બીવી ગુલશન બાનુને ખાધાખોરાકી પેટે ચૂકવી દેવા. આમાં જો ચૂક થશે તો.’
ચૂક થશે તો શું? ચૂક થઇ જ. એક વાર નહીં, પણ સો વાર થઇ! અદાલતના આદેશને શકીલે રયૂઇંગ ગમની માફક ચાવીને થૂંકી નાખ્યો. એક રાતી પાઇ પણ ગુલશનને ન પરખાવી. બે વર્ષ પસાર થઇ ગયાં. ગુલશનના બાપને કયાંકથી જાણવા મળ્યું : ‘તુમ્હારા દામાદ અપની માશૂકા કો ઘર મેં બિઠાને કી સોચ રહેલા હૈ.’ બાપ ધૂંધવાયો. વકીલની સલાહ લીધી, પછી કોર્ટમાં ધા નાખી, ‘મેરા દામાદ દો સાલસે મેરી બેટી કી ખાધાખોરાકી કે પૈસે નહીં દે રહા હૈ.’ જજસાહેબે વોરંટ કાઢીને શકીલને જેલ ભેગો કરી દીધો. ગુલશનના હૈયે ગુલકંદના જેવી ટાઢક પ્રસરી ગઇ.
...............
દોઢેક મહિના પછીની વાત છે. ગુલશનના અબ્બાએ પૂછ્યું, ‘બેટી, ઉદાસ કયું હૈ?’
‘અબ્બુ, ભડિયાદ કા ઉર્સ નજીક આ રહા હૈ. એક મહિને કી દેરી હૈ.’ ‘તો કયા?’
‘સોચ રહી હૂં ઇસ બાર શકીલ ઉર્સ મેં હાજરી નહીં દે પાયેગા. મેરી વજહ સે. મૈં અલ્લાહતાલાકી ગુનહગાર બનૂંગી. અબ્બુ, મેરા એક કામ કરોગે? શકીલ કો રીહા કરા દો!’ ગુલશન રડી પડી. બાપે સમજાવી, માએ ધમકાવી, ભાઇઓએ મારવા લીધી, ગુલશન ન માની. વકીલે કહ્યું, ‘કાયદો એવું કહે છે કે શકીલને જેલમાંથી બહાર લાવવાનો એક જ રસ્તો છે, ગુલશને અદાલતમાં લખી આપવું પડશે કે મને બે વર્ષની ખાધાખોરાકી મળી ગઇ છે.’
ગુલશને લખી આપ્યું. એ જાણતી હતી કે એનો શકીલ ભડિયાદ જઇને પીર દાદા પાસે જૂલી સિવાય બીજું કશું જ માગવાનો નથી, છતાં એણે લખી આપ્યું. સાથે શરત પણ મૂકી, ‘કોઇ ભી ઉસે યે મત કહેના કિ ગુલશનને તુજે છુડવાયા હૈ.’ શકીલ છૂટી ગયો. ઉર્સના ચાર દિવસ પહેલાં પગે ચાલતો ચાલતો ભડિયાદના મારગે નીકળી પડયો. મન્નત માગીને પાછા વળતાં ધંધૂકા જઇ પહોંરયો.
ગુલશનના ઘરના બારણે જઇને ઊભો રહ્યો, ‘ગુલશન, ચલ, તુજે લેને કે લિયે આયા હૂં. તૂ કયા સમજતી હૈ, મુજે પતા નહીં ચલેગા? મગર નેકી કી ખુશ્બૂ હવાઓં પર લિખ જાતી હૈ. મેરે મકાન સે પીરદાદા કી મઝાર તક કા એક-એક ચપ્પા મુજે કહ રહા થા કિ શકીલ કો કિસને આઝાદ કરવાયા થા! ચલ ગુલશન, જો કપડેં પહેને હૈં ઉસી મેં નિકલ પડ, મેરે ઘર કી વિરાની કો ગુલશન કા ઇન્તેજાર હૈ.’ (શીર્ષક પંકિત : કુતુબ આઝાદ)