પાય લાગુ ! દાદા સ્વામી !
દાદા સ્વામી ! તમને કદાચ ખબર હશે કે બે વરસથી હું આ સત્સંગમાં આવું છું. તમારાં પ્રવચનો સાંભળી, તમે કહો છો એમ, મારા જીવનના અંધકારમાં જ્ઞાનના દીવાનો પ્રકાશ ફેલાયો છે ! એમાંય ખાસ કરીને તમે જે પોઝિટિવ થિંકિંગનો ઉપદેશ આપો છો ને ? કેવી રીતે પોઝિટિવ થિંકિંગ કરવાથી માણસની લાઈફ બદલાઈ જાય છે અને માણસ સુખી થાય છે, એની મારા વિચારો પર ખૂબ જ ઊંડી અસર પડી છે. દાદા સ્વામી ! આજે શું બન્યું એ ખાસ તમને કહેવા હું આમ તમારી સામે બેઠો છું, ભલે મારું બોડી ભાંગી તૂટી લોહીલુહાણ થઈ ગયું હોય, મારો આત્મા તમારાં ચરણોમાં આવ્યો છે, એ ખાસ આજની વાત તમને કહેવા.
દાદા સ્વામી ! મારું નામ મુકેશ ચોવટિયા છે. હું અને મારી વાઈફ શિલ્પા – અમે પરામાં વન બીએચકેના ફલેટમાં રહીએ છીએ. શિલ્પા મારા કરતાં આઠ વરસ યંગ છે અને દેખાવમાં બ્યુટિફુલ કહી શકાય એવી છે ! અમારાં લગ્ન થયાં ત્યારે મારા બધા ફ્રેન્ડ બહુ જલી ગયા હતા ! કહે કે મુકેશિયાને તો લોટરી લાગી ! હું મોર્ડન પેથો-લેબમાં જોબ કરું છું. આ લેબમાં બ્લડ, યુરિન, સ્ટૂલ વગેરેનું ટેસ્ટિંગ થાય છે. મોટી લેબ છે. તમારે બ્લડ ટેસ્ટ કરાવવું હોય તો ફક્ત ફોન કરી દેવાનો, લેબમાંથી માણસ આવી બ્લડ કાઢી લઈ જાય ને બીજા દિવસે કુરિયરમાં તમને રિપોર્ટ મળી જાય ! મારું કામ આમ ઘરે ઘરે જઈ બ્લડ, યુરિન વગેરેનાં સેમ્પલ કલેકટ કરવાનું છે.
હું સત્સંગમાં આવતો થયો એ પહેલાં, જ્યારે મારું મન નેગેટિવ થિંકિંગ કરતું રહેતું ત્યારે મારા મનમાં એવા વિચારો આવતા રહેતા – કે હું સ્કૂટર પર જાઉં છું ને બ્લડથી ભરેલી કાચની વાયેલ જેમાં રાખી છે એ બેગ મેં ખભે ભરાવી છે ને ત્યાં કોઈ કારવાળો મારા સ્કૂટરને પાછળથી ઠોકે છે અને હું ઊડીને ફૂટપાથ પર પડું છું, બેગ નીચે ને હું ઉપર ! ને બધી વાયેલ ફૂટી જાય છે અને કાચ બધા મારી છાતીમાં ઘૂસી જાય છે ! અને બધું, એચઆઈવી પોઝિટિવ ને હેપેટાઈટિસ ને બધાવાળું લોહી મારા લોહીમાં ભળી જાય છે ને… એવું બધું ! આવા નેગેટિવ વિચારો મને આવતા રહેતા ! પણ હવે બધા પોઝિટિવ વિચારો આવે છે, જેમ કે મારા સ્કૂટરને કોઈ ગાડીએ ઠોક્યું ને હું પડી ગયો. પછી એવું બને છે કે ગાડીની પાછળની સીટમાંથી મારી ફેવરિટ ફિલ્મસ્ટાર ઊતરે છે, ને મને કંઈ વાગ્યું નથી તોય મને એની ગાડીમાં બેસાડી એના ઘરે લઈ જાય છે, અને અમે વાતો કરીએ છીએ, પછી મને ચાન્સ મળે એટલે હું એને કહી દઉં છું કે જે હીરો સાથે એ સંબંધ રાખે છે એ બદતમીઝ, અનએડ્યુકેટેડ છે. એણે એની કંપની છોડી દેવી જોઈએ ! એટલે એ તો રડી પડે છે ને કહે છે કે એને ડર લાગે છે કે એને છોડવાની વાત કરી છે તો આ હીરો એને મારશે, ને હેરાન હેરાન કરી મૂકશે. એટલે હું એને સમજાવું છું કે આ બધું નેગેટિવ થિંકિંગ છે. પાવર ઑફ પોઝિટિવ થિંકિંગવાળી વાત એને સમજાવું છું… જે તમે કહો છો એ જ બધું ! એની એના પર એવી તો અસર થાય છે કે એ સત્સંગમાં આવવા તૈયાર થઈ જાય છે. અને દર વખતે અમે બંને સાથે એની કારમાં બેસીને સત્સંગમાં પહોંચીએ છીએ ત્યારે બધા ગુસપુસ કરે છે કે આ મુકેશને સત્સંગ ફળ્યો, હોં !
આવું બધું… સરસ સરસ વિચારી મારું મન હવે ખુશ ખુશ રહે છે અને પાવર ઓફ પોઝિટિવ થિંકિંગવાળી વાત મનમાં એકદમ ચીપકી જાય છે ! માફ કરજો દાદા સ્વામી ! આજે શું બન્યું એ કહેવાને બદલે હું તો બીજે રવાડે ચડી ગયો, મારી આદત પ્રમાણે !
આજે સવારે ઊઠ્યો ત્યારે જરા સુસ્તી જેવું લાગતું હતું. બોડીઍક ને ફલુ જેવું. એટલે હું લેબ પર ફોન કરી સિક લીવ લેવાનો વિચાર કરતો હતો, ત્યાં શિલ્પા કહે, ‘ક્યાં તાવ છે ? એક ક્રોસિન લઈ લો ! ને ગરમ પાણીથી નાઈ લો. ફ્રેશ થઈ જશો. ઘરે હશો તો સૂઈ રહેશો ને વધારે લાઉઝી ફીલ થશે !’
કંઈ બોલવા જાઉં એ પહેલાં તો એણે તો લગભગ મને ધક્કો દઈ બાથરૂમમાં મોકલ્યો ! એક વાર તો આપણને વિચાર આવી જાય, નેગેટિવ થિંકિંગ કરીએ તો, કે લો ! તબિયતની ચિંતા નથી આને ? અને આમ તો રોજ એ સવારના આઠથી રાત્રે નવ વાગ્યા સુધી એકલી જ હોય છે ! તો ખુશ થવાને બદલે કેમ મને આમ કામે ધકેલે છે ? પણ પોઝિટિવ થિંકિંગ કરીએ તો લાગે કે એની વાત સાચી છે ! ઘેર પડ્યા પડ્યા કરવાનું શું ? આખો દિવસ ટી.વી. જોઈ જોઈ આમેય તબિયત ખરાબ થઈ જાય અને ઉપરથી એક લીવ વેસ્ટ જાય.
એટલે તૈયાર થઈને નીકળી ગયો. પહેલાં ઘરે ગયો ત્યાં કોઈ આઠ વરસની છોકરીનો મેનિનજાઈટિસનો કેસ હતો, એનું બ્લડ લીધું. અને ત્યાંથી નીકળી સ્કૂટર પાર્ક કર્યું હતું ત્યાં પાનનો ગલ્લો હતો ત્યાં ગુટકાનું પેકેટ લેવા ગયો. ગલ્લાવાળાને પૈસા આપતો હતો ત્યાં કોઈ પાછળથી આવી, મને ધક્કો મારી, ખસેડી, ત્યાં પબ્લિક ફોનનું ડબલું હતું ત્યાં જઈ ફોન કરવા લાગ્યો ! પહેલાં કોઈ આવું કરે તો આપણી તો હટી જાય. હું અહીંયા ઊભો છું તે શું જખ મારું છું ? પણ અત્યારે પોઝિટિવ થિંકિંગ કર્યું કે… એને કદાચ કંઈ અરજન્સી હશે. કે કંઈ ટેન્શન હશે… ઈટ્સ ઓકે !
પણ પછી હું એવો ચોંક્યો કે વાત ન પૂછો ! મારી નજર એની આંગળીઓ પર હતી, એમ જ, કેજ્યુઅલી. અને એણે જે નંબર લગાડ્યો એ કોણ જાણે કેમ મારા મગજમાં રજિસ્ટર થયો ! મારા જ ઘરનો નંબર ! હું તો બ્લેંક થઈ જોતો જ રહી ગયો ! નોટ પોસિબલ ! મેં એવું ઈમેજિન તો નથી કરી લીધુંને ? ત્યાં નંબર નહીં લાગ્યો હોય એટલે એણે ફરીથી નંબર લગાડ્યો ! આ વખતે મેં બરાબર માર્ક કર્યું ! મારો જ નંબર ! મેં એના તરફ જોયું… કોણ છે આ ? મેં એને ક્યારેય જોયો નથી. મારા ઘરનો ફોન કેમ લગાડે છે ? ઘરે તો શિલ્પા છે ! મારું કામ હશે એને ? કે પછી શિલ્પાનું કામ છે એને ? મને કંઈ અજબ પ્રકારનો મૂંઝારો થવા લાગ્યો. તાવ પાછો ચડવા લાગ્યો !
ત્યાં એનો ફોન લાગ્યો ! અને એ બે જ વાક્ય બોલ્યો, જે મારી ખોપરીની દીવાલ ચેક કરો તો ત્યાં કોતરાયેલાં મળશે : ‘હાય મિષ્ટુ ! બોલ, પ્રોગ્રામ કરવો છે ને ?’
હાય મિષ્ટુ ! બોલ, પ્રોગ્રામ કરવો છે ને ?! – મારા આખા શરીરમાં એક ખરાબ ધ્રુજારી પ્રસરી ગઈ. પછી એ મિષ્ટુ કંઈ કહેતી હતી એ સાંભળવા લાગ્યો. વચ્ચે ખડખડાટ હસતો ! એ શિલ્પા સાથે વાત કરતો હતો ? મારી શિલ્પા એ એની મિષ્ટુ હતી ? એને આની સાથે કાંઈ પ્રોગ્રામ કરવો હતો ? એટલે મને ઘરમાંથી કેવી રીતે ભગાડ્યો એ બધું કહેતી હતી જે સાંભળી આ હસતો હતો ? અને ઘરે બેસી બંને જણ કઈ જાતનો પ્રોગ્રામ કરવાના હતાં ?
ધ્રૂજતા હાથે મેં મોબાઈલ કાઢીને ઘરનો નંબર લગાડ્યો. એન્ગેજડ ! એની વાત ચાલુ હતી ! મેં ફરીથી લગાડ્યો ! ફરી એન્ગેજડ ! મારું માથું ભમવા લાગ્યું. કોઈએ મને પેટમાં જોરથી મુક્કો માર્યો હોય એમ મને ભયંકર શૂળ ઊપડ્યું. શ્વાસ રૂંધાવા લાગ્યો. મને થયું હું અહીં જ ફસડાઈ પડીશ.
એટલે મેં તરત પોઝિટિવ થિંકિંગ શરૂ કર્યું. એક તો – એણે મારા ઘરનો જ નંબર ડાયલ કર્યો છે એ ખાતરીપૂર્વક કહેવું – ઈટ વોઝ ડિફિકલ્ટ ! એક્ચ્યુલી નોટ પોસિબલ ! આંગળીઓ ઝડપથી કી-પેડ પર ફરે અને તમને લાગે કે પાંચ પ્રેસ કર્યા છે પણ આઠ પ્રેસ કર્યા હોય ! અને ઘરનો ફોન એન્ગેજડ આવે એ ક્યાં નવાઈનું છે. શિલ્પા તો ફોનને ચીટકેલી જ હોય છે ! અને મિષ્ટુ તો – એનો કઝિન – છોકરો પણ હોઈ શકે જે બંને પિક્ચરનો પ્રોગ્રામ બનાવતા હોય ! આવું પોઝિટિવ થિકિંગ !
મારું મન તરત શાંત થવા લાગ્યું. મેં ઊંડો શ્વાસ લીધો, વધારે સારું લાગ્યું ! પોતાને કહ્યું, ‘શિલ્પાએ કામે જવાનું જસ્ટ કહ્યું એમાં તો નેગેટિવ થિંકિંગનાં બી રોપાઈ ગયાં ને આવું ઝાડ થઈ ગયું ! So stupid I am !’ એટલે મન હજી વધારે હળવું થયું ! ત્યાં એણે ફોન મૂકી ગલ્લા પરથી કેડબરીની ફ્રૂટ એન્ડ નટ ચોકલેટ લીધી, મોટી સાઈઝની.. અને પૈસા આપી નીકળી ગયો. મારી નજર એના પર ચોંટેલી હતી. એ યંગ હતો ! મારા કરતાં. લો-વૅસ્ટનું જીન્સ અને કાળું ટૂંકું ટી-શર્ટ. રિકી માર્ટિન કરીને સિંગર નથી ?…. અ…તમે દાદા સ્વામી ક્યાંથી ઓળખો રિકી માર્ટિનને ! એના જેવો લાગતો હતો ! આમ હેન્ડસમ ! મારા કરતાં !… હાથને રોકવા છતાં મારા હાથે મોબાઈલ પર ઘરનો નંબર લગાડ્યો. રિંગ વાગી. મેં કોલ કાપી નાખ્યો. મનને કહ્યું, ‘Think Positive ! શિલ્પાની પણ વાત પતી ગઈ હશે એટલે હવે ફોન ફ્રી છે ! Coincedence !’
નહોતું કરવું છતાં જઈને મેં પબ્લિક ફોન લગાડી રિ-ડાયલનું બટન દબાવ્યું. ફોનમાં બહુ ડિસ્ટર્બન્સ હતું. કોઈ છોકરીનો અવાજ સંભળાયો…હેલો !….હેલો !… મેં ફોન કાપી નાખ્યો. એ શિલ્પા નહોતી. હાશ ! રિકી માર્ટિન ફૂટપાથ પાસે રાખેલી એની બાઈક પાસે જઈ સોનેરી ટોપવાળી હેલ્મેટ પહેરવા લાગ્યો. બાઈક તદ્દન નવી, મોટી, ઝગારા મારતી હતી. Stardust model, જેની બહુ જાહેરાત ટીવી પર આવે છે. રિકી માર્ટિનની બાઈક સ્ટાર્ટ થઈ જ હતી. હું દોડ્યો અને સ્કૂટર લઈ એનો પીછો કરવા લાગ્યો. એક મન પૂછતું હતું, શા માટે પણ ? બીજું મન સાંભળવા તૈયાર ન હતું. એ મારા ઘરની દિશામાં જ જતો હતો, એમ તો હજારો vehicle મારા ઘરની દિશામાં જતાં હતાં ! યાદ નહોતું કરવું તોય મને યાદ આવ્યું, શિલ્પા મને કહ્યા કરે છે કે સ્કૂટર લઈને ફરો છો તે જરાય સારા નથી લાગતા ! કંપનીવાળાઓને કહોને કે બાઈક આપે ! મારું માથું ભમવા લાગ્યું. શિલ્પા કોની સાથે વાત કરતી હતી ? પબ્લિક ફોનમાં અવાજ શિલ્પાનો જ તો નહોતોને ? આ રિકી ક્યાં જાય છે ? એ બાઈક સ્પીડથી ભગાવતો હતો, હું જેમ તેમ કરી સ્કૂટર એની સાથે રાખતો હતો ! ત્યાં એક સિગ્નલ પર એક ટેમ્પોએ મારા સ્કૂટરને ઠોકી દીધું. પાછળનું પૈડું લગભગ બેવડ વળી ગયું. એની સાથે ઝઘડો કરવા માટે મારી પાસે જરાય એનર્જી બચી નહોતી ! ઊલટાની મેં એની લગભગ પગે પડીને માફી માગી. એને પણ આ બહુ વિચિત્ર લાગ્યું. પછી સ્કૂટરને ક્યાંય સુધી ઘસડી, કોઈક પાર્કિંગ લોટમાં રાખી, હું રિક્ષા કરીને ઘેર પહોંચ્યો !
લિફટમાં ચોથે માળે પહોંચી મારા ફલેટની બહાર ઊભો હું થીજી ગયો. અંદરથી કોઈના વાતો કરવાના ધીમા અવાજ આવતા હતા ! ભયંકર પ્રયત્ન છતાં મારી આંગળી બેલ સુધી ન પહોંચી. મને લગભગ તમ્મર આવી ગયાં. લિફટમાં બેસી નીચે આવી હું સોસાયટીના કંપાઉન્ડની એક બેંચ પર ફસડાઈ પડ્યો. હું કેટલી વાર સુધી ત્યાં બેઠો પડ્યો હતો, મને કંઈ આઈડિયા નથી. વોચમેને આવીને મને કહ્યું, ‘સાબ, કલ ચાર ઘંટા લાઈટ નહીં હૈ…’ ત્યારે મને હોશ આવ્યા.
કોણ જાણે કેમ લિફટ લેવાને બદલે હું દાદર ચઢવા લાગ્યો. બીજે માળે દાદર પર જ મને શિલ્પા મળી ગઈ. મને જોઈને એ શરૂ થઈ ગઈ : ‘તમે ક્યાં છો ? હું ક્યારની તમને શોધું છું. હાય, હાય, તમારી તબિયત બગડી કે શું ! મેં તમને ક્યાં કામે જવાનું કહ્યું ! વગેરે…. ઘરે પહોંચી એણે મને બેડમાં સૂવડાવી દીધો. એને ખરેખર મારી ચિંતા થઈ ગઈ હતી. એ બોલ્યે જતી હતી…., ‘કેતકીબહેને કહ્યું તમે આવીને પાછા ગયા. હું સિરિયલ જોતી હતી ત્યાં પેલી ત્રીજા માળવાળી પ્રવીણા છે ને મને ખેંચીને લઈ ગઈ હતી, એનું વોશિંગ મશીન બતાવવા ! ટી.વી. પણ ઓન રહી ગયું હતું.’
મેં એનો હાથ પકડી એની આંખોમાં જોયું. મારી આંખમાં પાણી આવી ગયાં. ‘આવું શું કરો છો ?’ કહી એ મને વળગી પડી. દર વખતની જેમ એણે એના ગાલ મારા ગાલ પર ઘસ્યા. મને શરમથી મરી જવાનું મન થયું. મારો પસીનો લૂછવા એ નેપ્કિન લેવા દોડી. મેં પડખું ફેરવ્યું ને મને પીઠમાં કંઈ વાગ્યું. જોઉં તો – ચોકલેટ. કેડબરી. ફ્રૂટ એન્ડ નટ્સ. મોટી ! હું સન્ન થઈ, ઊભો થઈ બાલ્કનીમાં આવી ગયો. નીચે નજર નાખી. નવી Stardust bike લઈ સોનેરી ટોપવાળું હેલ્મેટ પહેરેલું કોઈ ગેટની બહાર નીકળી રહ્યું હતું !
હાય મિષ્ટુ ! બોલ, પ્રોગ્રામ કરવો છે ને ?
મારા દિમાગમાં કાળો ધુમાડો ભરાઈ રહ્યો હતો. પૂરા ઝનૂનથી મેં બેટ શિલ્પાના માથા પર ફટકાર્યું ! – એવો વિચાર ફક્ત આવી ગયો ! પોઝિટિવ થિંકિંગની થોડી ઘણી અસર હેઠળ ખરેખર તો હું બાલ્કનીમાં જ ઊભો હતો. પણ….
દાદા સ્વામી ! આ મન તો નેગેટિવ વિચારોના કાદવનો દરિયો છે ! એના પર પોઝિટિવ થિંકિંગની કેટલી રેતી પાથરવી ? આ વિચારો જ નરક પેદા કરે છે ! સૌથી સારું પોઝિટિવ થિંકિંગ એ જ નહીં કે થિંકિંગ જ ન કરવું ? – મને આ વિચારોમાંથી મુક્તિ જોઈતી હતી ! હું બાલ્કનીની પાળી પર ચડ્યો. શિલ્પા અંદરથી કંઈ કહેતી આવી એના શબ્દો મારે કાને પડ્યા : ‘તમને ખબર છે, તમારા ફ્રેન્ડ રાહુલભાઈ છે ને એમણે એક જ SMS કર્યો હતો કોઈ ચેનલને, એમાં એમને Stardust bikeનું પ્રાઈઝ મળ્યું ! એમણે બધાને ચોકલેટ વહેંચી ! કેટબરીની ફ્રૂટ ઍન્ડ નટ્સ !……’ એના શબ્દો મારા કાન સુધી પહોંચ્યા.. રાહુલભાઈ-SMS-બાઈકનું પ્રાઈઝ-ચોકલેટ વહેંચી-ફ્રૂટ એન્ડ નટ્સ !… પણ એ શબ્દો કંઈ વિચારો જન્માવે એ પહેલાં હું કૂદી પડ્યો હતો, અને હવામાં તરવા લાગ્યો હતો, પક્ષીની જેમ ! મુક્ત ! વિચારોથી મુક્ત !
દાદા સ્વામી ! મારું બોડી અત્યારે પાણીની ટાંકી પર પડ્યું હશે ! લોહીલુહાણ ! પણ હું તમારી પાસે આ જે બન્યું એ કહેવા આવ્યો છું, કારણ કે મારે એક પ્રશ્ન પૂછવો છે ! તમને નહીં…. ઈશ્વરને ! પ્રભુને… જે આ બધું કરાવે છેને એને !…. કે…. પ્રભુ અમે તો પામર જીવ છીએ ! તમે આપેલું જીવતર જેમતેમ કરી જીવી લેવાની અમારી ફરજ બજાવીએ છીએ. તમે જ તો બધું કરાવો છો ! તો મારે તમને એક જ પ્રશ્ન પૂછવો છે કે, તમે આવું કેમ કરાવો છો ? તમે કેમ આટલું નેગેટિવ વિચારો છો ? તમેય પોઝિટિવ થિંકિંગ કેમ નથી કરતા ?
Tuesday, November 16, 2010
બાપાય ગયા હોત તો…!
‘કેમ છો સોમભાઈ ? શું ચાલે છે ?’ પશાભાઈએ પડોસમાં રહેતા સોમભાઈને આદત પ્રમાણે સ્નેહભાવે પૂછ્યું.
‘પશાભાઈ, આપણે તો બીજું શું ચાલવાનું હોય ? રોજેરોજની એ જ ઘરેડ. મિલમાં મજૂરી અને ઘેર આવીને ઘરવાળાંને ટેકો.’
‘ચલો, મંદિરે જતા આવીએ અને શાક-બાક લેતા આવીએ.’
‘હા, ચાલો.’
પશાભાઈ અને સોમભાઈ આઠ-દસ વર્ષથી શહેર બહારના પરા વિસ્તારની એક જૂની ચાલીમાં રહે. બંનેનાં મન મળી ગયેલાં. એટલે નવરાશના સમયે વાતોચીતો કર્યા કરે. એકબીજાના કામમાંય આવે. પશાભાઈ સરકારી ખાતામાં નોકરી કરે. એક દિવસ પશાભાઈએ સોમભાઈને કહ્યું :
‘સોમભાઈ, આ સામેની ખુલ્લી જમીનમાં સસ્તા ભાવે ટેનામેન્ટની સ્કીમ મુકાઈ છે. હું બધી તપાસ કરી આવ્યો છું. આપણને પોસાય એમ છે. મેં તો એક ટેનામેન્ટ નક્કી કરી દીધું છે અને પડખેવાળું તમારા માટેય રાખવાનું કહ્યું છે.’
‘પશાભાઈ, તમને તો ખબર છે કે મારી આવક ટૂંકી, એમાંય મિલો એક પછી એક બંધ પડતી જાય છે. અમારી મિલે ય ક્યારે બંધ પડી જાય એ કહેવાય નહીં. પછી ?’
‘બધું થઈ પડશે. ચાલો જોઈ આવીએ અને કંકુના કરતા આવીએ.’
સ્નેહભાવે કરાયેલા પશાભાઈના આગ્રહને વશ થઈ સોમભાઈયે મેમ્બર બન્યા. થોડા વખત પછી બંને એમાં રહેવાય જતા રહ્યા. પણ સોમભાઈની મિલ ખરેખર બંધ થઈ ગઈ. હવે ? સોમભાઈ છૂટક મજૂરી કરી પરિવારના છેડા માંડ પૂરા કરતા. આ તરફ પશાભાઈ સરકારી નોકરી કરતાં-કરતાં ઘરે સાડીઓ અને બીજા કાપડનો ધંધો કરતા. એમના દીકરા મોટા થયા અને પશાભાઈ નિવૃત્ત. એમણે નજીકમાં દુકાન લીધી અને પોતાના જૂના ધંધાને આગળ વધાર્યા. છોકરાઓય ખંતીલા. દુકાન જામી પડી. પણ, સોમભાઈની સ્થિતિ દિવસે-દિવસે કથળવા લાગી. એમનેય બે દીકરા અને ત્રણ દીકરીઓ. મોટાં થયાં. માંડ-માંડ બધાંને પરણાવી દીધાં. એમના દીકરાઓ ઝાઝું ભણ્યા નહીં અને આળસુના પીર. ખાસ કંઈ કામધંધો કરે નહીં. પશાભાઈએ એમને ડાળ્યે વળગાડવાના પ્રયાસ કર્યા પણ ઉપરથી એમને જ નુકશાની વેઠવી પડી. તોય સોમભાઈ પ્રત્યેનો એમનો સ્નેહભાવ અકબંધ રહ્યો.
રોજ સાંજે મંદિરે લઈ જવાનું એ કદી ચૂકે નહીં. પહેલા પગે ચાલતા જતા. હવે પશાભાઈ સ્કૂટર લાવેલા એટલે સ્કૂટર પાછળ બેસાડીને લઈ જાય. પશાભાઈ એમને આ રીતે સધિયારો આપે. દારિદ્ર એક વખત ઘર કરી જાય પછી એ બહુ જલ્દીથી બહાર નીકળવાનું નામ ના લે. એમાંય આળસને એની સાથે બહુ સારો સંબંધ. બિચ્ચારા સોમભાઈ ! એકલા હાથે વ્યક્તિ કેટલું ઝઝૂમી શકે ? હરામ હાડકાંના છોકરાઓનો વસ્તારેય વધવા માંડ્યો. સોમભાઈનું શરીર ઘસાતું ચાલ્યું. કેટલું વેઠી શકે ? એક-બે મોટી માંદગીએ એમને સાવ પીંખી નાખ્યા….
અને…
એક દિવસ સાંજે….
નિત્યક્રમ પ્રમાણે પશાભાઈએ સોમભાઈને સાદ દીધો : ‘ચાલો સોમભાઈ, મંદિરે જતા આવીએ અને શાક-પાંદડું લેતા આવીએ….’ સોમભાઈ આંગણાના તૂટેલા ખાટલામાં ટૂંટિયું વાળીને પડ્યા હતા.
‘પશાભાઈ..! આજે કંઈ ઠીક નથી લાગતું…. તમતમારે જતા આવો.’
‘અરે ભઈ ચાલોને….. એ બહાને જરા મન હળવું થશે….’
‘પશાભાઈ, તમારી વાત હાચી છે. તમારી જોડે આવું છું ત્યારે મન થોડું હળવું થાય છે. તમે તો યાર ભગવાનના માણસ છો. બાકી આ જમાનામાં મારા જેવા જોડે કોણ સંબંધ જાળવી રાખે ? પંડ્યનાં ય હવે મને ખાડું ઢોર સમજી મારા મોતની રાહ જોઈને બેઠાં છે. હળાહળ કળિયુગ આવ્યો છે.’
‘સોમભાઈ, મનમાં ઓછું ના લાવશો. આનું નામ જ સંસાર. સમય સમયનું કામ કરે છે. આપણે તો એના હાથનાં રમકડાં. ચાલો, કંઈ વાંધો નહીં. પાછો આવીને તમને મળું છું…..’ એમ કહી પશાભાઈએ સ્કૂટર હાંકી મૂક્યું. અડધા કલાક પછી હો-હા મચી ગઈ. લોકો હાંફળા-ફાંફળા થઈ દોડાદોડ કરતા બોલતા’તા, ‘શહેરમાં બૉંબ ધડાકા થયા છે. બહુ માણસો મરી ગયા….’ થોડીવારમાં સમાચાર આવ્યા કે પશાભાઈ પણ જે લારી આગળ શાક લેવા ઊભા હતા ત્યાં બૉંબ ફૂટ્યો અને આખી સોસાયટીમાં હાહાકાર મચી ગયો. સોમભાઈને ખબર પડી તો એ મોંફાટ રડવા માંડ્યા, ‘અરેરે…. આ શું થઈ ગયું !’
બે-ત્રણ દિવસ પછી સરકાર તરફથી જાહેરાત થઈ કે બૉંબ ધડાકામાં માર્યા ગયેલાના કુટુંબના સભ્યોને સરકાર તરફથી સાડાનવ લાખની સહાયતા મળશે. સોમભાઈનેય આ વાતની ખબર પડી. બપોરે જમીને સોમભાઈ આંગણામાં ખાટલા ઉપર આડે પડખે થયેલા. પુત્રવધૂઓએ એમ માન્યું કે બાપા સૂઈ ગયા છે પણ એ પડખું ફેરવી આંસુ વહાવતા હતા. ત્યાં જ પુત્રવધૂઓ ધીમા સ્વરે વાતો કરતી’તી જે સોમભાઈના કાને પડી.
‘બાપાય પશાકાકા જોડે રોજની જેમ શાક લેવા ગયા હોત તો…..! આપણનેય…….!’
‘હાસ્તો, પશાકાકા બચારા બોલાવાય આયા’તા તોય કહ્યું કે મને ઠીક નથી અને પડ્યા રહ્યા….’
‘શા ઝટકા પડ્યા’તા એમને ? બપોરે તો રૂપાળી ચાર રોટલીને દાળભાત ઝાપટ્યાં’તાં. રોજના કરતાં એક રોટલી વધારે માગી તે આપવી પડી, મારા ભાગની !’
‘શું કરીએ ? આપણાં ભાગ્ય જ ફૂટેલાં. બચારા પશાકાકા મરતાં મરતાંય બધાને ન્યાલ કરતા ગ્યા ! સા..ડા….ન….વ….લા…….ખ !’
સોમભાઈએ આખો વાર્તાલાપ સાંભળ્યો. હૈયું હચમચી ગયું. આંસુનું પૂર વહેવા માંડ્યું. એકલા-એકલા બબડવા માંડ્યા, ‘હે ભગવાન ! તું આટલો બધો નઠોર કેવી રીતે બની શકે ? વહુઓ હાચું જ કહે છે. હવે આ શરીરમાં બળ્યું છેય શું. મને બાળવાનાં લાકડાનાં ખરચેય બચત અને મરતાં-મરતાં કુટુંબનું કલ્યાણ થાત….’ પણ એમનાં આંસુ કોણ લૂછે ?
‘પશાભાઈ, આપણે તો બીજું શું ચાલવાનું હોય ? રોજેરોજની એ જ ઘરેડ. મિલમાં મજૂરી અને ઘેર આવીને ઘરવાળાંને ટેકો.’
‘ચલો, મંદિરે જતા આવીએ અને શાક-બાક લેતા આવીએ.’
‘હા, ચાલો.’
પશાભાઈ અને સોમભાઈ આઠ-દસ વર્ષથી શહેર બહારના પરા વિસ્તારની એક જૂની ચાલીમાં રહે. બંનેનાં મન મળી ગયેલાં. એટલે નવરાશના સમયે વાતોચીતો કર્યા કરે. એકબીજાના કામમાંય આવે. પશાભાઈ સરકારી ખાતામાં નોકરી કરે. એક દિવસ પશાભાઈએ સોમભાઈને કહ્યું :
‘સોમભાઈ, આ સામેની ખુલ્લી જમીનમાં સસ્તા ભાવે ટેનામેન્ટની સ્કીમ મુકાઈ છે. હું બધી તપાસ કરી આવ્યો છું. આપણને પોસાય એમ છે. મેં તો એક ટેનામેન્ટ નક્કી કરી દીધું છે અને પડખેવાળું તમારા માટેય રાખવાનું કહ્યું છે.’
‘પશાભાઈ, તમને તો ખબર છે કે મારી આવક ટૂંકી, એમાંય મિલો એક પછી એક બંધ પડતી જાય છે. અમારી મિલે ય ક્યારે બંધ પડી જાય એ કહેવાય નહીં. પછી ?’
‘બધું થઈ પડશે. ચાલો જોઈ આવીએ અને કંકુના કરતા આવીએ.’
સ્નેહભાવે કરાયેલા પશાભાઈના આગ્રહને વશ થઈ સોમભાઈયે મેમ્બર બન્યા. થોડા વખત પછી બંને એમાં રહેવાય જતા રહ્યા. પણ સોમભાઈની મિલ ખરેખર બંધ થઈ ગઈ. હવે ? સોમભાઈ છૂટક મજૂરી કરી પરિવારના છેડા માંડ પૂરા કરતા. આ તરફ પશાભાઈ સરકારી નોકરી કરતાં-કરતાં ઘરે સાડીઓ અને બીજા કાપડનો ધંધો કરતા. એમના દીકરા મોટા થયા અને પશાભાઈ નિવૃત્ત. એમણે નજીકમાં દુકાન લીધી અને પોતાના જૂના ધંધાને આગળ વધાર્યા. છોકરાઓય ખંતીલા. દુકાન જામી પડી. પણ, સોમભાઈની સ્થિતિ દિવસે-દિવસે કથળવા લાગી. એમનેય બે દીકરા અને ત્રણ દીકરીઓ. મોટાં થયાં. માંડ-માંડ બધાંને પરણાવી દીધાં. એમના દીકરાઓ ઝાઝું ભણ્યા નહીં અને આળસુના પીર. ખાસ કંઈ કામધંધો કરે નહીં. પશાભાઈએ એમને ડાળ્યે વળગાડવાના પ્રયાસ કર્યા પણ ઉપરથી એમને જ નુકશાની વેઠવી પડી. તોય સોમભાઈ પ્રત્યેનો એમનો સ્નેહભાવ અકબંધ રહ્યો.
રોજ સાંજે મંદિરે લઈ જવાનું એ કદી ચૂકે નહીં. પહેલા પગે ચાલતા જતા. હવે પશાભાઈ સ્કૂટર લાવેલા એટલે સ્કૂટર પાછળ બેસાડીને લઈ જાય. પશાભાઈ એમને આ રીતે સધિયારો આપે. દારિદ્ર એક વખત ઘર કરી જાય પછી એ બહુ જલ્દીથી બહાર નીકળવાનું નામ ના લે. એમાંય આળસને એની સાથે બહુ સારો સંબંધ. બિચ્ચારા સોમભાઈ ! એકલા હાથે વ્યક્તિ કેટલું ઝઝૂમી શકે ? હરામ હાડકાંના છોકરાઓનો વસ્તારેય વધવા માંડ્યો. સોમભાઈનું શરીર ઘસાતું ચાલ્યું. કેટલું વેઠી શકે ? એક-બે મોટી માંદગીએ એમને સાવ પીંખી નાખ્યા….
અને…
એક દિવસ સાંજે….
નિત્યક્રમ પ્રમાણે પશાભાઈએ સોમભાઈને સાદ દીધો : ‘ચાલો સોમભાઈ, મંદિરે જતા આવીએ અને શાક-પાંદડું લેતા આવીએ….’ સોમભાઈ આંગણાના તૂટેલા ખાટલામાં ટૂંટિયું વાળીને પડ્યા હતા.
‘પશાભાઈ..! આજે કંઈ ઠીક નથી લાગતું…. તમતમારે જતા આવો.’
‘અરે ભઈ ચાલોને….. એ બહાને જરા મન હળવું થશે….’
‘પશાભાઈ, તમારી વાત હાચી છે. તમારી જોડે આવું છું ત્યારે મન થોડું હળવું થાય છે. તમે તો યાર ભગવાનના માણસ છો. બાકી આ જમાનામાં મારા જેવા જોડે કોણ સંબંધ જાળવી રાખે ? પંડ્યનાં ય હવે મને ખાડું ઢોર સમજી મારા મોતની રાહ જોઈને બેઠાં છે. હળાહળ કળિયુગ આવ્યો છે.’
‘સોમભાઈ, મનમાં ઓછું ના લાવશો. આનું નામ જ સંસાર. સમય સમયનું કામ કરે છે. આપણે તો એના હાથનાં રમકડાં. ચાલો, કંઈ વાંધો નહીં. પાછો આવીને તમને મળું છું…..’ એમ કહી પશાભાઈએ સ્કૂટર હાંકી મૂક્યું. અડધા કલાક પછી હો-હા મચી ગઈ. લોકો હાંફળા-ફાંફળા થઈ દોડાદોડ કરતા બોલતા’તા, ‘શહેરમાં બૉંબ ધડાકા થયા છે. બહુ માણસો મરી ગયા….’ થોડીવારમાં સમાચાર આવ્યા કે પશાભાઈ પણ જે લારી આગળ શાક લેવા ઊભા હતા ત્યાં બૉંબ ફૂટ્યો અને આખી સોસાયટીમાં હાહાકાર મચી ગયો. સોમભાઈને ખબર પડી તો એ મોંફાટ રડવા માંડ્યા, ‘અરેરે…. આ શું થઈ ગયું !’
બે-ત્રણ દિવસ પછી સરકાર તરફથી જાહેરાત થઈ કે બૉંબ ધડાકામાં માર્યા ગયેલાના કુટુંબના સભ્યોને સરકાર તરફથી સાડાનવ લાખની સહાયતા મળશે. સોમભાઈનેય આ વાતની ખબર પડી. બપોરે જમીને સોમભાઈ આંગણામાં ખાટલા ઉપર આડે પડખે થયેલા. પુત્રવધૂઓએ એમ માન્યું કે બાપા સૂઈ ગયા છે પણ એ પડખું ફેરવી આંસુ વહાવતા હતા. ત્યાં જ પુત્રવધૂઓ ધીમા સ્વરે વાતો કરતી’તી જે સોમભાઈના કાને પડી.
‘બાપાય પશાકાકા જોડે રોજની જેમ શાક લેવા ગયા હોત તો…..! આપણનેય…….!’
‘હાસ્તો, પશાકાકા બચારા બોલાવાય આયા’તા તોય કહ્યું કે મને ઠીક નથી અને પડ્યા રહ્યા….’
‘શા ઝટકા પડ્યા’તા એમને ? બપોરે તો રૂપાળી ચાર રોટલીને દાળભાત ઝાપટ્યાં’તાં. રોજના કરતાં એક રોટલી વધારે માગી તે આપવી પડી, મારા ભાગની !’
‘શું કરીએ ? આપણાં ભાગ્ય જ ફૂટેલાં. બચારા પશાકાકા મરતાં મરતાંય બધાને ન્યાલ કરતા ગ્યા ! સા..ડા….ન….વ….લા…….ખ !’
સોમભાઈએ આખો વાર્તાલાપ સાંભળ્યો. હૈયું હચમચી ગયું. આંસુનું પૂર વહેવા માંડ્યું. એકલા-એકલા બબડવા માંડ્યા, ‘હે ભગવાન ! તું આટલો બધો નઠોર કેવી રીતે બની શકે ? વહુઓ હાચું જ કહે છે. હવે આ શરીરમાં બળ્યું છેય શું. મને બાળવાનાં લાકડાનાં ખરચેય બચત અને મરતાં-મરતાં કુટુંબનું કલ્યાણ થાત….’ પણ એમનાં આંસુ કોણ લૂછે ?
Friday, September 17, 2010
સ્વપ્નમાં આવી ચડે છે માતબર કન્યા સખી કેટલી ને ક્યાં સુધી જાળવવી આમન્યા સખી
‘બસ! હવે નહીં જીવી શકાય.’ વીસ વરસની જન્નત જોષીપુરાએ પૃથ્વીના વજન જેટલો ભારે ભરખમ નિસાસો નાખ્યો, ‘હવે તો મરવું એ જ એક માત્ર ઉપાય છે.’રવિવારનો દિવસ હતો. વરસાદી મોસમ હતી. આસમાન ઘેરાયેલું હતું અને જન્નત એના બેડરૂમની પથારીમાં વેરાયેલી હતી. ક્રીમ કલરના કાર્ગો થ્રી-ફોર્થ અને આછા લવંડર રંગના ટોપમાં અત્યારે એ વિશ્વસુંદરી નહીં, પણ બ્રહ્નાંડ સુંદરી લાગી રહી હતી. પણ એની મરી જવાની વાત સાંભળીને એને મળવા આવેલી એની સહેલીઓ ચિંતામાં પડી ગઇ.
‘પણ તું એક વાર એને મળીને વાત તો કર! શક્ય છે એ તારા પ્રેમનો સ્વીકાર કરે...’ પલકે જન્નતના ખુલ્લા કેશમાં આંગળીઓ ફેરવીને હૂંફ આપવાનો પ્રામાણિક પ્રયત્ન કર્યો.
નમિતાએ પોતાનો મત રજૂ કર્યો, ‘મને તો ખાતરી છે કે એ હા જ પાડશે. તારા જેવી અપ્સરા એને ત્રણ લોક અને ચૌદ ભુવનમાંય ન મળે.’
‘જો તારી હિંમત ન ચાલતી હોય તો અમને છુટ આપ, તારા દિલની વાત એ પથ્થરદિલને મળીને અમે...’ સંજનાએ ઉપાય બતાવ્યો.મોનાએ એ ઉપાયને ટૂંકો કરી દીધો, ‘તું કે’તી હોય તો હું એ જાલીમને અત્યારે જ ફોન કરું!’
જેટલી સહેલીઓ હતી એટલાં સૂચનો હતાં, સૂઝાવો હતા, ઉપાયો હતા. પણ જન્નતને ઘેરી વળેલી હતાશા એ બધાં કરતાં વધુ મોટી હતી. એ ઓશીકા ઉપર માથું ઢાળીને પડી હતી અને ટૂંકા-ટૂંકા શ્વાસ લઇને લાંબા-લાંબા નિસાસા મૂકી રહી હતી.
એની હતાશાનું કારણ અને એનાં આંસુઓનું સરનામું, એની સહેલીઓ દ્વારા ઉચ્ચારાયેલા પથ્થરદિલ અને જાલીમ જેવાં વિશેષણોનો માલિક આ બધું એક જ હતું. એ યુવાનનું નામ હતું મુકદ્દર મહેતા.
મુકદ્દર મહેતા અને જન્નત જોષીપુરા છેલ્લાં ત્રણ વરસથી એક જ કોલેજમાં એક જ કલાસમાં ભણતાં હતાં. જન્નત કોલેજની છોકરીઓ માટે આન, બાન અને શાન સમી હતી, તો મુકદ્દર છોકરાઓના ભગવાન સમો હતો. પણ અફસોસની વાત એ હતી કે આ બંને જણાં કાયમ એકબીજાની સાથે ટકરાતાં રહેતાં હતાં. બે ઉઘાડી તલવારોની જેમ એ બંનેની આંખો જ્યારે પણ ટકરાતી, એમાંથી નફરતના તણખા ઝરતા હતા.
અથડામણનો આરંભ કોલેજમાં યોજાયેલી ડિબેટથી થયો હતો. વિવાદનો વિષય હતો : જીવનસાથીની પસંદગીમાં બાહ્ય દેખાવનું મહત્વ હોવું જોઇએ કે નહીં?
પ્રારંભિક ચરણમાં એંશી જેટલા સ્પર્ધકોએ ભાગ લીધો હતો. પણ ફાઇનલમાં માત્ર બે નામો પહોંચ્યાં હતાં. જન્નત અને મુકદ્દર.આશ્ચર્યની વાત એ હતી કે બંને અંતિમ સ્પર્ધકોએ બાહ્ય વ્યક્તિત્વના મહત્વનો અસ્વીકાર કર્યો હતો પણ બંનેની દલીલો વિરોધાભાસી હતી.
જન્નતે તર્કબદ્ધ રીતે પોતાની વાત મૂકી હતી, ‘પુરુષનું વ્યક્તિત્વ ન જોવાય, એના તો માત્ર ગુણો જોવાય. એનું મુખ્ય કાર્ય પૈસા કમાવાનું છે. એના માટે પુરુષમાં આવડત છે કે નહીં તે મહત્વનું છે. જગતમાં દેખાવ જોઇને કોઇ પુરુષને નોકરીમાં રાખતું નથી, પણ એની ડિગ્રી, આવડત, પ્રામાણિકતા અને સ્વભાવ જોઇને નોકરીમાં રાખે છે.’ પછી યુવતીઓની તાળીઓના ગડગડાટ વચ્ચે એણે ચર્ચાનું સમાપન કર્યું હતું,
‘વિશ્વભરના સમાજશાસ્ત્રીઓ અને માનસશાસ્ત્રીઓ કબૂલ કરે છે કે દેખાવડા અને સ્માર્ટ પુરુષો બધા જ ચારિત્રયહીન હોય છે. જેનો પતિ કામદેવ જેવો સોહામણો હોય એની પત્ની હંમેશાં આંસુઓથી ઓશીકું ભીંજવતી રહે છે. માટે મારી તો એક જ વિનંતી છે, બહેનો, તમે કાળા કે કદરૂપા પુરુષને તમારા પતિ તરીકે વધાવી લેજો, પણ દેખાવડા પુરુષની મોહજાળમાં ક્યારેય ન ફસાશો.’
છોકરીઓની ભયંકર ચિચિયારીઓ વચ્ચે મુકદ્દર બોલવા માટે ઊભો થયો, ‘હું મારી વાત ત્યાંથી શરૂ કરીશ જ્યાં આગળ મારી મૂર્ખ પ્રતિસ્પર્ધીએ ખતમ કરી છે. એણે કહ્યું કે સુંદર પુરુષો લફરાબાજ હોય છે. હું પૂછું છું કે આ વાત માટે એની પાસે કોઇ પુરાવો છે ખરો? સત્ય તો એ છે કે સુંદર સ્ત્રીઓ જ કાયમ લફરાબાજ હોય છે. કવિની આ પંક્તિઓ આ વાતની સાબિતી છે : હુશ્નવાલે કિસી કે યાર નહીં હોતે હૈ, અગર હોતે હૈ તો વફાદાર નહીં હોતે હૈ. આપણી ભાષામાં એક નાટક આવી ગયું જેનું નામ હતું: જેની રૂપાળી વહુ, એના ભાઇબંધ સહુ! મિત્રો, જે સ્ત્રીએ પૂરી જિંદગી ઘરના રસોડામાં ચૂલો ફૂંકતા રહેવાનું છે એ માધુરી દીક્ષિત હોય કે મંગુડી હોય એનાથી શો ફરક પડવાનો છે? જ્યારે પુરુષે તો ઘરની બહાર નીકળવાનું છે, દુનિયા જીતવાની છે, સામેવાળાને આંજી દેવાના છે, આ માટે જેટલી જરૂર આવડતની છે એટલી જ આવશ્યકતા સુંદર વ્યક્તિત્વની છે.’
જન્નત માટે જેટલી તાળીઓ પડી હતી એટલી જ મુકદ્દર માટે પણ પડી. નિર્ણાયકોએ ભારે ગડમથલ બાદ બંને જણાંને સંયુક્ત વિજેતા તરીકે જાહેર કર્યા. ટ્રોફી અને ઇનામ લેવા માટે મંચ ઉપર આવેલી જન્નતે ફરી પાછો ટોણો મારી લીધો, ‘હું આજીવન કુંવારી રહીશ,પણ કોઇ કામદેવને મારા પતિ તરીકે પસંદ નહીં કરું!’
જવાબમાં મુકદ્દરે પણ ચાબખો ફટકારી લીધો, ‘મારે માત્ર મારા માટે જ લગ્ન કરવાં છે, મારા પડોશીઓ માટે નહીં, માટે હું પણ કોઇ સામાન્ય દેખાવની યુવતી જોડે લગ્ન કરીશ. રતિ જેવી રૂપમતીને તો હું નોકરાણી પણ ન બનાવું!’
સામ સામે ફૂંફાડા મારીને બેય જણાં છુટાં પડ્યાં, પણ નફરતના પડદા ઉપર શરૂ થયેલી વેરઝેરની ધારાવાહિક ટી.વી. સિરિયલ પૂરા ત્રણ ત્રણ વરસ સુધી ચાલતી જ રહી, ચાલતી જ રહી.
અને આજે કોલેજનું અંતિમ વરસ પૂરું થઇ ગયું ત્યારે જન્નતને એ વાતનો અંદાજ આવ્યો કે આ બધું ઉપરછલ્લું હતું, પોકળ હતું, અભિનય હતો, દંભ હતો, હકીકત એ હતી કે મુકદ્દર એને ગમતો હતો. એના વગર રહેવું અઘરું હતું, જીવવું અશક્ય હતું, માટે મરવું એ જ હવે તો એક અને અંતિમ ઉપાય બચ્યો હતો.
સહેલીઓએ સહાયભૂત બનવાની ઘણી દરખાસ્તો કરી, પણ જન્નતનું અભિમાન આડે આવ્યું. એણે ના પાડી દીધી. ધીમે ધીમે બધી જ છોકરીઓ ચાલી ગઇ. જન્નતે આત્મહત્યા કરવાનો મક્કમ નિર્ધારકરી નાખ્યો. એ માટે સ્યૂસાઇડ નોટ પણ લખી નાખી. એ કાગળ ગડી વાળીને મમ્મીના હાથમાં આવે એમ એમની પથારીમાં ઓશીકા નીચે દબાવીને એ ઘરની બહાર નીકળી ગઇ. સાંજના પાંચ વાગ્યા હતા. વરસાદ ચાલુ થઇ ગયો હતો. જન્નત ચાલતી-ચાલતી શહેરથી દૂર આવેલા જળાશય પાસે પહોંચી ગઇ.
‘ગૂડ બાય, મુકદ્દર!’ એ પાળી ઉપર ઊભી રહીને બબડી, ‘હું જઇ રહી છું. શક્ય હશે તો આવતા ભવે મળીશું.’
મુકદ્દરના પપ્પા સનતભાઇ બહુ મોજીલા માણસ હતા. એમણે દીકરાને બોલાવ્યો અને વાત છેડી, ‘આવો, મારા રાજકુમાર! તમારું ભણવાનું પૂરું થયું. હવે શું કરવાનો વિચાર છે?’
‘પપ્પા, વિચારું છું કે આઇ.એ.એસ.ની તૈયારી શરૂ કરું...’
‘જે કરવું હોય એ પછી કરજે, પહેલાં છોકરી પસંદ કરી લે! અહીં એકાવન ફોટોગ્રાફ્સ તારા માટે તૈયાર રાખ્યા છે. તને ગમે તે આ ઘરની રાણી! જોજે, ગમે તે એક ને જ પસંદ કરવાની છે, એકાવનને નહીં!’
મુકદ્દર હસી પડ્યો, ‘પપ્પા, ગંજીફામાં તો બાવન પત્તાં હોય છે.’
પપ્પા સમજી ગયા, ‘છે કોઇ તારા ધ્યાનમાં? તો ઊતર્યું પાનું સવા લાખનું! નામ જણાવ!’
‘પણ પપ્પા...! જે છોકરી મને ગમે છે એ મને નફરત કરે છે.’
‘અરે, તું એનું નામ બોલી નાખ! હું એનું અપહરણ કરીને પણ તારી સાથે પરણાવી દઇશ. મને એનો ફોન નંબર આપ, હું અત્યારે જ એની સાથે વાત કરું!’ મુકદ્દરે નંબર આપ્યો, સનતભાઇએ લગાડ્યો.
જન્નત છલાંગ લગાવવાની તૈયારીમાં હતી ત્યાં જ એના સેલફોનની રિંગ વાગી. સામેથી કોઇ અજાણ્યો આધેડ પુરુષ એને ધમકી આપતો હોય એમ પૂછી રહ્યો હતો, ‘એય અભિમાની છોકરી! તારે મારા દીકરા મુકદ્દરની સાથે લગ્ન કરવા છે કે... પછી હું તને તળાવમાં ડુબાવીને મારી નાખું?’ આસમાન ખાંગુ થઇને વરસતું હતું. જન્નતે જવાબ પછી આપ્યો, પહેલાં તો તળાવની ભીની લપસણી પાળ ઉપરથી પગ પાછો ખેંચી લીધો. જિંદગી એને પોતાની રમ્ય બાહોમાં ખેંચી રહી હતી
‘પણ તું એક વાર એને મળીને વાત તો કર! શક્ય છે એ તારા પ્રેમનો સ્વીકાર કરે...’ પલકે જન્નતના ખુલ્લા કેશમાં આંગળીઓ ફેરવીને હૂંફ આપવાનો પ્રામાણિક પ્રયત્ન કર્યો.
નમિતાએ પોતાનો મત રજૂ કર્યો, ‘મને તો ખાતરી છે કે એ હા જ પાડશે. તારા જેવી અપ્સરા એને ત્રણ લોક અને ચૌદ ભુવનમાંય ન મળે.’
‘જો તારી હિંમત ન ચાલતી હોય તો અમને છુટ આપ, તારા દિલની વાત એ પથ્થરદિલને મળીને અમે...’ સંજનાએ ઉપાય બતાવ્યો.મોનાએ એ ઉપાયને ટૂંકો કરી દીધો, ‘તું કે’તી હોય તો હું એ જાલીમને અત્યારે જ ફોન કરું!’
જેટલી સહેલીઓ હતી એટલાં સૂચનો હતાં, સૂઝાવો હતા, ઉપાયો હતા. પણ જન્નતને ઘેરી વળેલી હતાશા એ બધાં કરતાં વધુ મોટી હતી. એ ઓશીકા ઉપર માથું ઢાળીને પડી હતી અને ટૂંકા-ટૂંકા શ્વાસ લઇને લાંબા-લાંબા નિસાસા મૂકી રહી હતી.
એની હતાશાનું કારણ અને એનાં આંસુઓનું સરનામું, એની સહેલીઓ દ્વારા ઉચ્ચારાયેલા પથ્થરદિલ અને જાલીમ જેવાં વિશેષણોનો માલિક આ બધું એક જ હતું. એ યુવાનનું નામ હતું મુકદ્દર મહેતા.
મુકદ્દર મહેતા અને જન્નત જોષીપુરા છેલ્લાં ત્રણ વરસથી એક જ કોલેજમાં એક જ કલાસમાં ભણતાં હતાં. જન્નત કોલેજની છોકરીઓ માટે આન, બાન અને શાન સમી હતી, તો મુકદ્દર છોકરાઓના ભગવાન સમો હતો. પણ અફસોસની વાત એ હતી કે આ બંને જણાં કાયમ એકબીજાની સાથે ટકરાતાં રહેતાં હતાં. બે ઉઘાડી તલવારોની જેમ એ બંનેની આંખો જ્યારે પણ ટકરાતી, એમાંથી નફરતના તણખા ઝરતા હતા.
અથડામણનો આરંભ કોલેજમાં યોજાયેલી ડિબેટથી થયો હતો. વિવાદનો વિષય હતો : જીવનસાથીની પસંદગીમાં બાહ્ય દેખાવનું મહત્વ હોવું જોઇએ કે નહીં?
પ્રારંભિક ચરણમાં એંશી જેટલા સ્પર્ધકોએ ભાગ લીધો હતો. પણ ફાઇનલમાં માત્ર બે નામો પહોંચ્યાં હતાં. જન્નત અને મુકદ્દર.આશ્ચર્યની વાત એ હતી કે બંને અંતિમ સ્પર્ધકોએ બાહ્ય વ્યક્તિત્વના મહત્વનો અસ્વીકાર કર્યો હતો પણ બંનેની દલીલો વિરોધાભાસી હતી.
જન્નતે તર્કબદ્ધ રીતે પોતાની વાત મૂકી હતી, ‘પુરુષનું વ્યક્તિત્વ ન જોવાય, એના તો માત્ર ગુણો જોવાય. એનું મુખ્ય કાર્ય પૈસા કમાવાનું છે. એના માટે પુરુષમાં આવડત છે કે નહીં તે મહત્વનું છે. જગતમાં દેખાવ જોઇને કોઇ પુરુષને નોકરીમાં રાખતું નથી, પણ એની ડિગ્રી, આવડત, પ્રામાણિકતા અને સ્વભાવ જોઇને નોકરીમાં રાખે છે.’ પછી યુવતીઓની તાળીઓના ગડગડાટ વચ્ચે એણે ચર્ચાનું સમાપન કર્યું હતું,
‘વિશ્વભરના સમાજશાસ્ત્રીઓ અને માનસશાસ્ત્રીઓ કબૂલ કરે છે કે દેખાવડા અને સ્માર્ટ પુરુષો બધા જ ચારિત્રયહીન હોય છે. જેનો પતિ કામદેવ જેવો સોહામણો હોય એની પત્ની હંમેશાં આંસુઓથી ઓશીકું ભીંજવતી રહે છે. માટે મારી તો એક જ વિનંતી છે, બહેનો, તમે કાળા કે કદરૂપા પુરુષને તમારા પતિ તરીકે વધાવી લેજો, પણ દેખાવડા પુરુષની મોહજાળમાં ક્યારેય ન ફસાશો.’
છોકરીઓની ભયંકર ચિચિયારીઓ વચ્ચે મુકદ્દર બોલવા માટે ઊભો થયો, ‘હું મારી વાત ત્યાંથી શરૂ કરીશ જ્યાં આગળ મારી મૂર્ખ પ્રતિસ્પર્ધીએ ખતમ કરી છે. એણે કહ્યું કે સુંદર પુરુષો લફરાબાજ હોય છે. હું પૂછું છું કે આ વાત માટે એની પાસે કોઇ પુરાવો છે ખરો? સત્ય તો એ છે કે સુંદર સ્ત્રીઓ જ કાયમ લફરાબાજ હોય છે. કવિની આ પંક્તિઓ આ વાતની સાબિતી છે : હુશ્નવાલે કિસી કે યાર નહીં હોતે હૈ, અગર હોતે હૈ તો વફાદાર નહીં હોતે હૈ. આપણી ભાષામાં એક નાટક આવી ગયું જેનું નામ હતું: જેની રૂપાળી વહુ, એના ભાઇબંધ સહુ! મિત્રો, જે સ્ત્રીએ પૂરી જિંદગી ઘરના રસોડામાં ચૂલો ફૂંકતા રહેવાનું છે એ માધુરી દીક્ષિત હોય કે મંગુડી હોય એનાથી શો ફરક પડવાનો છે? જ્યારે પુરુષે તો ઘરની બહાર નીકળવાનું છે, દુનિયા જીતવાની છે, સામેવાળાને આંજી દેવાના છે, આ માટે જેટલી જરૂર આવડતની છે એટલી જ આવશ્યકતા સુંદર વ્યક્તિત્વની છે.’
જન્નત માટે જેટલી તાળીઓ પડી હતી એટલી જ મુકદ્દર માટે પણ પડી. નિર્ણાયકોએ ભારે ગડમથલ બાદ બંને જણાંને સંયુક્ત વિજેતા તરીકે જાહેર કર્યા. ટ્રોફી અને ઇનામ લેવા માટે મંચ ઉપર આવેલી જન્નતે ફરી પાછો ટોણો મારી લીધો, ‘હું આજીવન કુંવારી રહીશ,પણ કોઇ કામદેવને મારા પતિ તરીકે પસંદ નહીં કરું!’
જવાબમાં મુકદ્દરે પણ ચાબખો ફટકારી લીધો, ‘મારે માત્ર મારા માટે જ લગ્ન કરવાં છે, મારા પડોશીઓ માટે નહીં, માટે હું પણ કોઇ સામાન્ય દેખાવની યુવતી જોડે લગ્ન કરીશ. રતિ જેવી રૂપમતીને તો હું નોકરાણી પણ ન બનાવું!’
સામ સામે ફૂંફાડા મારીને બેય જણાં છુટાં પડ્યાં, પણ નફરતના પડદા ઉપર શરૂ થયેલી વેરઝેરની ધારાવાહિક ટી.વી. સિરિયલ પૂરા ત્રણ ત્રણ વરસ સુધી ચાલતી જ રહી, ચાલતી જ રહી.
અને આજે કોલેજનું અંતિમ વરસ પૂરું થઇ ગયું ત્યારે જન્નતને એ વાતનો અંદાજ આવ્યો કે આ બધું ઉપરછલ્લું હતું, પોકળ હતું, અભિનય હતો, દંભ હતો, હકીકત એ હતી કે મુકદ્દર એને ગમતો હતો. એના વગર રહેવું અઘરું હતું, જીવવું અશક્ય હતું, માટે મરવું એ જ હવે તો એક અને અંતિમ ઉપાય બચ્યો હતો.
સહેલીઓએ સહાયભૂત બનવાની ઘણી દરખાસ્તો કરી, પણ જન્નતનું અભિમાન આડે આવ્યું. એણે ના પાડી દીધી. ધીમે ધીમે બધી જ છોકરીઓ ચાલી ગઇ. જન્નતે આત્મહત્યા કરવાનો મક્કમ નિર્ધારકરી નાખ્યો. એ માટે સ્યૂસાઇડ નોટ પણ લખી નાખી. એ કાગળ ગડી વાળીને મમ્મીના હાથમાં આવે એમ એમની પથારીમાં ઓશીકા નીચે દબાવીને એ ઘરની બહાર નીકળી ગઇ. સાંજના પાંચ વાગ્યા હતા. વરસાદ ચાલુ થઇ ગયો હતો. જન્નત ચાલતી-ચાલતી શહેરથી દૂર આવેલા જળાશય પાસે પહોંચી ગઇ.
‘ગૂડ બાય, મુકદ્દર!’ એ પાળી ઉપર ઊભી રહીને બબડી, ‘હું જઇ રહી છું. શક્ય હશે તો આવતા ભવે મળીશું.’
મુકદ્દરના પપ્પા સનતભાઇ બહુ મોજીલા માણસ હતા. એમણે દીકરાને બોલાવ્યો અને વાત છેડી, ‘આવો, મારા રાજકુમાર! તમારું ભણવાનું પૂરું થયું. હવે શું કરવાનો વિચાર છે?’
‘પપ્પા, વિચારું છું કે આઇ.એ.એસ.ની તૈયારી શરૂ કરું...’
‘જે કરવું હોય એ પછી કરજે, પહેલાં છોકરી પસંદ કરી લે! અહીં એકાવન ફોટોગ્રાફ્સ તારા માટે તૈયાર રાખ્યા છે. તને ગમે તે આ ઘરની રાણી! જોજે, ગમે તે એક ને જ પસંદ કરવાની છે, એકાવનને નહીં!’
મુકદ્દર હસી પડ્યો, ‘પપ્પા, ગંજીફામાં તો બાવન પત્તાં હોય છે.’
પપ્પા સમજી ગયા, ‘છે કોઇ તારા ધ્યાનમાં? તો ઊતર્યું પાનું સવા લાખનું! નામ જણાવ!’
‘પણ પપ્પા...! જે છોકરી મને ગમે છે એ મને નફરત કરે છે.’
‘અરે, તું એનું નામ બોલી નાખ! હું એનું અપહરણ કરીને પણ તારી સાથે પરણાવી દઇશ. મને એનો ફોન નંબર આપ, હું અત્યારે જ એની સાથે વાત કરું!’ મુકદ્દરે નંબર આપ્યો, સનતભાઇએ લગાડ્યો.
જન્નત છલાંગ લગાવવાની તૈયારીમાં હતી ત્યાં જ એના સેલફોનની રિંગ વાગી. સામેથી કોઇ અજાણ્યો આધેડ પુરુષ એને ધમકી આપતો હોય એમ પૂછી રહ્યો હતો, ‘એય અભિમાની છોકરી! તારે મારા દીકરા મુકદ્દરની સાથે લગ્ન કરવા છે કે... પછી હું તને તળાવમાં ડુબાવીને મારી નાખું?’ આસમાન ખાંગુ થઇને વરસતું હતું. જન્નતે જવાબ પછી આપ્યો, પહેલાં તો તળાવની ભીની લપસણી પાળ ઉપરથી પગ પાછો ખેંચી લીધો. જિંદગી એને પોતાની રમ્ય બાહોમાં ખેંચી રહી હતી
ભીંજવું પાંપણની ભીનાશે તને,મારામાં વરસાદ દેખાશે તને
એમ.બી.બી.એસ. પાસ કર્યા પછી નૈષધ અને લક્ષ્યા બંને એક જ હોસ્પિટલમાં એક સાથે ઇન્ટર્નશીપ કરી રહ્યા હતા. બંને જણાં સાડા ચાર વરસથી સાથે જ ભણતા આવ્યા હતા. બંનેમાં ઘણી બધી બાબતો અંગે સમાનતા હતી. એમની સાથે ભણનારા અન્ય છોકરા-છોકરીઓને એ વાતની નવાઈ લાગતી હતી કે આ બેય જણાં એક-મેક માટે સર્જાયા હોવા છતાં પ્રેમમાં કેમ નથી પડતાં?! કદાચ આ સવાલનો જવાબ ‘મરીઝ’ સાહેબની આ પંક્તિમાં રહેલો હતો: ‘એ રહી ગયાં શરમમાં ને હું રહી ગયો વિવેકમાં’. હું પોતે એમની આ વાતનો સાક્ષી.
એક દિવસની વાત. સવારે આઠ વાગ્યે લક્ષ્યા માંકડ સુંદર વસ્ત્રોમાં સજ્જ થઈને ડાબા હાથમાં એપ્રોન અને જમણાં હાથમાં સ્ટેથોસ્કોપ ઝૂલાવતી હોસ્પિટલમાં પ્રવેશી. બરાબર એ જ સમયે બીજી દિશામાંથી નૈષધે હોસ્પિટલના પ્રાંગણમાં પગ મૂક્યો.
‘હાય! ગૂડ મોર્નિંગ!’ લક્ષ્યા તરફ જોઈને નૈષધે ‘વિશ’ કર્યું. જવાબમાં લક્ષ્યાએ પણ ટહુકો કર્યો, ‘વેરી ગૂડ મોિનઁગ, નૈષધ! આજ-કાલ તારી ડ્યૂટી ક્યાં ચાલી રહી છે?’
‘સર્જીકલ વિભાગમાં. તું તો ગાયનેક વિભાગમાં કામ કરે છે ને?’
‘હા, પણ તારા હાથમાં શું છે?’ લક્ષ્યાએ પૂછ્યું. જવાબમાં નૈષધે ગુલાબનું તાજું ફૂલ એની સામે ધરી દીધું.
‘ક્યાંથી લાવ્યો? ફૂલવાળાની દુકાનેથી?’
‘ના, મારા ઘરના બગીચામાં મેં જાતે ગુલાબનો છોડ વાવ્યો હતો. આજે એના પર પહેલું ગુલાબ ખીલ્યું છે. એ તોડીને હું તારા માટે...’ નૈષધે ડાંડલી સહિતનું ગુલાબ ધર્યું.
લક્ષ્યાએ આનાકાની કરી, ‘ના, મારાથી એ ન લેવાય પહેલું ફૂલ તો ભગવાનને ધરવાનું હોય.’
‘હું એ જ તો કરી રહ્યો છું!’ નૈષધના હોઠ પરથી સહજ રીતે વાક્ય સરી પડ્યું. અચાનક અને અનાયાસ સાડા ચાર વરસથી છાતીમાં ધરબાઈને પડેલી લાગણી શબ્દોના વસ્ત્ર સજીને છલકાઈ પડી. ચકમકના બે પથ્થરો એકબીજાની સાથે ઘસાય અને જેમ તણખો ઝરે એવો જ ‘સ્પાર્ક’ આ બે હૈયાં ટકરાયા અને ઝરી પડ્યો.
લક્ષ્યાએ હાથ લંબાવ્યો અને ગુલાબનું ફૂલ લઈ લીધું. પ્રેમ વ્યક્ત કરવાની પુરુષ પાસે એક હજાર તરકીબો છે, તો પ્રેમનો સ્વીકાર કરવાની સ્ત્રી પાસે એક લાખ અદાઓ હોય છે. ડૉ.. નૈષધે વાત વાતમાં કહી દીધું કે લક્ષ્યા જ એને મન ભગવાન છે, તો બદલામાં ડૉ.. લક્ષ્યાએ એક શબ્દ પણ બોલ્યા વિના માત્ર ફૂલનો સ્વીકાર કરીને જણાવી દીધું કે અને નૈષધનો પ્રસ્તાવ મંજુર છે. એ બંનેને પ્રેમમાં પડેલા જોઈને અમને બધાને પણ ‘હાશ’ થઈ.
ગુલાબનું ફૂલ તો સાંજ પડતામાં કરમાઈ ગયું, પણ બે જુવાન દિલો વચ્ચે પાંગરેલા પ્રણયનું પુષ્પ કરમાવા માટે ખીલ્યું જ ન હતું. ડૉ.. નૈષધ અને ડૉ.. લક્ષ્યા એક જ જ્ઞાતિના હતા, બંને દેખાવમાં પણ આકર્ષક હતા. બંનેના પરિવારોની સામાજિક, આર્થિક સ્થિતિ પણ એક સરખી હતી. એટલે બંનેના લગ્ન આડે કંઈ વિઘ્ન આવે એવી એક પણ શક્યતા અમને દૂર દૂર ક્ષિતજિ સુધીએ દેખાતી નહોતી.
એક દિવસ કોફી રૂમમાં અમે ત્રણ જ જણાં બેઠા હતા. મેં વાત કાઢી, ‘તમે લોકો સગાઈ ક્યારે કરો છો? ઘરે વાત કરી કે નહીં?’ડૉ.. નૈષધે માથું હલાવ્યું, ‘હા અને ના. મમ્મી-પપ્પાને થોડી ઘણી વાત કરી દીધી છે, પણ...’
‘તો પછી અડચણ શેની છે? જન્માક્ષરો મેચ નથી થતાં?’
‘જન્માક્ષરો તો મળે છે, પણ...’ ડૉ.. નૈષધે વાક્ય અધૂરું મૂકર્યું તે ડૉ.. લક્ષ્યાએ પૂરું કર્યું, ‘સર, અમારે બીજી એક વાતનું મેચિંગ કરાવવું પડે તેમ છે.’
હું ચાનો કપ પકડીને થંભી ગયો. ડૉ.. લક્ષ્યા ધીમા, પડી ગયેલા અવાજે બોલી રહી હતી, ‘જન્માક્ષર મેળવવાનો રિવાજ જુનો થઈ ગયો, સર! અમારા માટે તો બ્લડના રિપોટ્ર્સ મેળવી જોવા પડે એ સમય આવી ગયો છે. નૈષધ થેલેસેમિયા માઈનોરનો શિકાર છે, સર! એની જીદ છે કે મારે પણ થેલેસેમિયાનો બ્લડ રિપોર્ટ કઢાવી લેવો. જો હું પણ થેલેસેમિયા માઈનોર હોઉં તો અમે લગ્ન ન કરી શકીએ. જો અમે લગ્ન કરીએ તો અમારું ભાવિ બાળક થેલેસેમિયા મેજર નામની બીમારી સાથે લઈને જન્મે. અમે ડોક્ટરો થઈને આવી ભૂલ કેવી રીતે કરી શકીએ, સર?’
એમની વાતમાં કેટલો તર્ક હતો અને કેટલું સત્ય હતું એ સાબિત કરવાનું હજુ વિજ્ઞાન માટે પણ બાકી છે. એક એવું પણ અનુમાન છે કે આવા જ કારણસર અભિષેક બચ્ચન અને કરિશ્મા કપૂરની સગાઈ લગ્નમાં પરિણમતાં રહી ગઈ.
‘તો હવે શું કરશો તમે?’ મારી ચા ઠંડી પડી ગઈ હતી અને હું પણ.ડૉ.. નૈષધે માહિતી આપી, ‘સર, લક્ષ્યાએ એના બ્લડનો નમૂનો લેબોરેટરીમાં મોકલાવી દીધો છે. હવે અમને એના રિપોર્ટની પ્રતીક્ષા છે.’
‘ધારો કે લક્ષ્યા પણ થેલેસેમિયા માઈનોર પોઝિટિવ છે એવો રિપોર્ટ આવ્યો, તો? તમે શું કરશો?’ મેં પડેલા ચહેરે પૂછ્યું.
મારા મનહૂસ પ્રશ્નનો કોઈ જ ઉત્તર એ ક્ષણે તો મને ન મળ્યો. પણ એ દિવસે સાંજે ડૉ.. લક્ષ્યા છાની-માની આવીને મને એક બંધ કવર આપી ગઈ. ‘શું છે આની અંદર?’ મારો પ્રશ્ન. એનો જવાબ, ‘મારું અને નૈષધનું ભવિષ્ય. હમણાં ન વાંચશો. મારો રિપોર્ટ આવી જાય, એ પછી જ આ પરબિડીયું ખોલજો. તમને મારા સમ છે.’
‘સમ આપવાની જરૂર નથી. તારા જેવી લાગણીશીલ છોકરીનો વિશ્વાસભર્યો શબ્દ જ પૂરતો હતો.’ મેં કવર ખિસ્સામાં મૂકી દીધું. એ રાત મેં બેચેનીમાં ગુજારી દીધી. બીજો દિવસ પણ ઉચાટ લઈને ઊગ્યો. આજે બપોર સુધીમાં ડૉ.. લક્ષ્યાનો બ્લડ રિપોર્ટ આવી જવાનો હતો.
ગાયનેકનો આઉટડોર પતાવીને લગભગ દોઢ વાગ્યે હું નવરો પડ્યો. આમ તો ડૉ.. લક્ષ્યા મારા જ વિભાગમાં કામ કરતી હતી, પણ આજે સવારથી જ એ ગાયબ હતી. કદાચ રિપોર્ટ લેવા માટે ગઈ હશે. મારી ચિંતા સહનશક્તિનો કાંઠો વટાવી જાય એ પહેલાં જ ડૉ.. લક્ષ્યા ઊછળતી-કૂદતી આવી ચડી. એની પાછળ જ વાવાઝોડા જેવો નૈષધ હતો. લક્ષ્યાનાં હાથમાં લેબોરેટરીનો કાગળ હતો.
‘સિંહ કે શિયાળ? મેં પૂછવા ખાતર પૂછ્યું, એ બંનેના હાવ-ભાવ કહી આપતા હતા કે રિપોર્ટમાં શું લખેલું હશે!
ડૉ..લક્ષ્યા ઊછળી રહી હતી, ‘થેન્ક ગોડ, સર! મારો રિપોર્ટ નોર્મલ આવ્યો છે. હવે અમે લગ્ન કરી શકીશું. જો રિપોર્ટ ખરાબ આવ્યો હતો તો...? તો હું શું કરવાની હતી એ જાણવું છે, સર? મેં તમને જે કવર આપ્યું છે તે ઊઘાડૉ. તમે પણ વાંચો અને મારા નૈષધને પણ વંચાવો. એને ખબર તો પડે કે હું એને કેટલો પ્રેમ કરું છું!’
મેં ખિસ્સામાંથી કવર કાઢયું, અંદરથી કાગળ કાઢ્યો. ડૉ.. લક્ષ્યાએ લખ્યું હતું, ‘સર, મારો રિપોર્ટ ખરાબ આવ્યો છે. હું હવે નૈષધની સાથે લગ્ન નહીં કરી શકું. પણ એના વગર જીવવાની તો હું કલ્પના પણ નથી કરી શકતી. માટે હું મારી જિંદગીનો અંત લાવી રહી છું. સર, તમે નૈષધને સાચવી લેજો...’
હું અને નૈષધ આ પત્ર વાંચીને હસી પડ્યા. લક્ષ્યા પૂછી બેઠી, ‘તમે હસો છો શા માટે? શું તમને એવું લાગે છે કે મેં ખાલી અમથી મરવાની વાત લખી છે? હું સાચ્ચેજ નૈષધને પ્રેમ...’
મેં ખુલાસો કર્યો, ‘એવું નથી, બહેન! હકીકત એમ છે કે ગઈકાલે તારા ગયા પછી નૈષધ પણ મને એક કાગળ આપી ગયો હતો. જો, એણે લખ્યું છે કે લક્ષ્યાનો રિપોર્ટ ખરાબ આવશે તો પણ હું એની સાથે લગ્ન કરીશ જ! હું ક્યારેય બાળક પેદા નહીં કરું. મને વંશજ વગર ચાલશે, પણ મારી લક્ષ્યા વિના નહીં ચાલે! બોલ, લક્ષ્યા, હવે તું જ કહે, કોનો પ્રેમ ચડિયાતો?’ આજે એ ઘટનાને વરસો થઈ ગયા છે, પણ એ જુવાન યુગલ મને બહુ મોટી વાત શીખવી ગયું, ગુલાબનું ફૂલ આપવું અને સ્વીકારવું એ જ સાચો પ્રેમ નથી, પણ નિવઁશ જવાની તૈયારી સાથે પ્રેમિકાનો હાથ ઝાલવો એ સાચો પ્રેમ છે. (શીર્ષક પંક્તિ : ખલીલ ધનતેજવી)
એક દિવસની વાત. સવારે આઠ વાગ્યે લક્ષ્યા માંકડ સુંદર વસ્ત્રોમાં સજ્જ થઈને ડાબા હાથમાં એપ્રોન અને જમણાં હાથમાં સ્ટેથોસ્કોપ ઝૂલાવતી હોસ્પિટલમાં પ્રવેશી. બરાબર એ જ સમયે બીજી દિશામાંથી નૈષધે હોસ્પિટલના પ્રાંગણમાં પગ મૂક્યો.
‘હાય! ગૂડ મોર્નિંગ!’ લક્ષ્યા તરફ જોઈને નૈષધે ‘વિશ’ કર્યું. જવાબમાં લક્ષ્યાએ પણ ટહુકો કર્યો, ‘વેરી ગૂડ મોિનઁગ, નૈષધ! આજ-કાલ તારી ડ્યૂટી ક્યાં ચાલી રહી છે?’
‘સર્જીકલ વિભાગમાં. તું તો ગાયનેક વિભાગમાં કામ કરે છે ને?’
‘હા, પણ તારા હાથમાં શું છે?’ લક્ષ્યાએ પૂછ્યું. જવાબમાં નૈષધે ગુલાબનું તાજું ફૂલ એની સામે ધરી દીધું.
‘ક્યાંથી લાવ્યો? ફૂલવાળાની દુકાનેથી?’
‘ના, મારા ઘરના બગીચામાં મેં જાતે ગુલાબનો છોડ વાવ્યો હતો. આજે એના પર પહેલું ગુલાબ ખીલ્યું છે. એ તોડીને હું તારા માટે...’ નૈષધે ડાંડલી સહિતનું ગુલાબ ધર્યું.
લક્ષ્યાએ આનાકાની કરી, ‘ના, મારાથી એ ન લેવાય પહેલું ફૂલ તો ભગવાનને ધરવાનું હોય.’
‘હું એ જ તો કરી રહ્યો છું!’ નૈષધના હોઠ પરથી સહજ રીતે વાક્ય સરી પડ્યું. અચાનક અને અનાયાસ સાડા ચાર વરસથી છાતીમાં ધરબાઈને પડેલી લાગણી શબ્દોના વસ્ત્ર સજીને છલકાઈ પડી. ચકમકના બે પથ્થરો એકબીજાની સાથે ઘસાય અને જેમ તણખો ઝરે એવો જ ‘સ્પાર્ક’ આ બે હૈયાં ટકરાયા અને ઝરી પડ્યો.
લક્ષ્યાએ હાથ લંબાવ્યો અને ગુલાબનું ફૂલ લઈ લીધું. પ્રેમ વ્યક્ત કરવાની પુરુષ પાસે એક હજાર તરકીબો છે, તો પ્રેમનો સ્વીકાર કરવાની સ્ત્રી પાસે એક લાખ અદાઓ હોય છે. ડૉ.. નૈષધે વાત વાતમાં કહી દીધું કે લક્ષ્યા જ એને મન ભગવાન છે, તો બદલામાં ડૉ.. લક્ષ્યાએ એક શબ્દ પણ બોલ્યા વિના માત્ર ફૂલનો સ્વીકાર કરીને જણાવી દીધું કે અને નૈષધનો પ્રસ્તાવ મંજુર છે. એ બંનેને પ્રેમમાં પડેલા જોઈને અમને બધાને પણ ‘હાશ’ થઈ.
ગુલાબનું ફૂલ તો સાંજ પડતામાં કરમાઈ ગયું, પણ બે જુવાન દિલો વચ્ચે પાંગરેલા પ્રણયનું પુષ્પ કરમાવા માટે ખીલ્યું જ ન હતું. ડૉ.. નૈષધ અને ડૉ.. લક્ષ્યા એક જ જ્ઞાતિના હતા, બંને દેખાવમાં પણ આકર્ષક હતા. બંનેના પરિવારોની સામાજિક, આર્થિક સ્થિતિ પણ એક સરખી હતી. એટલે બંનેના લગ્ન આડે કંઈ વિઘ્ન આવે એવી એક પણ શક્યતા અમને દૂર દૂર ક્ષિતજિ સુધીએ દેખાતી નહોતી.
એક દિવસ કોફી રૂમમાં અમે ત્રણ જ જણાં બેઠા હતા. મેં વાત કાઢી, ‘તમે લોકો સગાઈ ક્યારે કરો છો? ઘરે વાત કરી કે નહીં?’ડૉ.. નૈષધે માથું હલાવ્યું, ‘હા અને ના. મમ્મી-પપ્પાને થોડી ઘણી વાત કરી દીધી છે, પણ...’
‘તો પછી અડચણ શેની છે? જન્માક્ષરો મેચ નથી થતાં?’
‘જન્માક્ષરો તો મળે છે, પણ...’ ડૉ.. નૈષધે વાક્ય અધૂરું મૂકર્યું તે ડૉ.. લક્ષ્યાએ પૂરું કર્યું, ‘સર, અમારે બીજી એક વાતનું મેચિંગ કરાવવું પડે તેમ છે.’
હું ચાનો કપ પકડીને થંભી ગયો. ડૉ.. લક્ષ્યા ધીમા, પડી ગયેલા અવાજે બોલી રહી હતી, ‘જન્માક્ષર મેળવવાનો રિવાજ જુનો થઈ ગયો, સર! અમારા માટે તો બ્લડના રિપોટ્ર્સ મેળવી જોવા પડે એ સમય આવી ગયો છે. નૈષધ થેલેસેમિયા માઈનોરનો શિકાર છે, સર! એની જીદ છે કે મારે પણ થેલેસેમિયાનો બ્લડ રિપોર્ટ કઢાવી લેવો. જો હું પણ થેલેસેમિયા માઈનોર હોઉં તો અમે લગ્ન ન કરી શકીએ. જો અમે લગ્ન કરીએ તો અમારું ભાવિ બાળક થેલેસેમિયા મેજર નામની બીમારી સાથે લઈને જન્મે. અમે ડોક્ટરો થઈને આવી ભૂલ કેવી રીતે કરી શકીએ, સર?’
એમની વાતમાં કેટલો તર્ક હતો અને કેટલું સત્ય હતું એ સાબિત કરવાનું હજુ વિજ્ઞાન માટે પણ બાકી છે. એક એવું પણ અનુમાન છે કે આવા જ કારણસર અભિષેક બચ્ચન અને કરિશ્મા કપૂરની સગાઈ લગ્નમાં પરિણમતાં રહી ગઈ.
‘તો હવે શું કરશો તમે?’ મારી ચા ઠંડી પડી ગઈ હતી અને હું પણ.ડૉ.. નૈષધે માહિતી આપી, ‘સર, લક્ષ્યાએ એના બ્લડનો નમૂનો લેબોરેટરીમાં મોકલાવી દીધો છે. હવે અમને એના રિપોર્ટની પ્રતીક્ષા છે.’
‘ધારો કે લક્ષ્યા પણ થેલેસેમિયા માઈનોર પોઝિટિવ છે એવો રિપોર્ટ આવ્યો, તો? તમે શું કરશો?’ મેં પડેલા ચહેરે પૂછ્યું.
મારા મનહૂસ પ્રશ્નનો કોઈ જ ઉત્તર એ ક્ષણે તો મને ન મળ્યો. પણ એ દિવસે સાંજે ડૉ.. લક્ષ્યા છાની-માની આવીને મને એક બંધ કવર આપી ગઈ. ‘શું છે આની અંદર?’ મારો પ્રશ્ન. એનો જવાબ, ‘મારું અને નૈષધનું ભવિષ્ય. હમણાં ન વાંચશો. મારો રિપોર્ટ આવી જાય, એ પછી જ આ પરબિડીયું ખોલજો. તમને મારા સમ છે.’
‘સમ આપવાની જરૂર નથી. તારા જેવી લાગણીશીલ છોકરીનો વિશ્વાસભર્યો શબ્દ જ પૂરતો હતો.’ મેં કવર ખિસ્સામાં મૂકી દીધું. એ રાત મેં બેચેનીમાં ગુજારી દીધી. બીજો દિવસ પણ ઉચાટ લઈને ઊગ્યો. આજે બપોર સુધીમાં ડૉ.. લક્ષ્યાનો બ્લડ રિપોર્ટ આવી જવાનો હતો.
ગાયનેકનો આઉટડોર પતાવીને લગભગ દોઢ વાગ્યે હું નવરો પડ્યો. આમ તો ડૉ.. લક્ષ્યા મારા જ વિભાગમાં કામ કરતી હતી, પણ આજે સવારથી જ એ ગાયબ હતી. કદાચ રિપોર્ટ લેવા માટે ગઈ હશે. મારી ચિંતા સહનશક્તિનો કાંઠો વટાવી જાય એ પહેલાં જ ડૉ.. લક્ષ્યા ઊછળતી-કૂદતી આવી ચડી. એની પાછળ જ વાવાઝોડા જેવો નૈષધ હતો. લક્ષ્યાનાં હાથમાં લેબોરેટરીનો કાગળ હતો.
‘સિંહ કે શિયાળ? મેં પૂછવા ખાતર પૂછ્યું, એ બંનેના હાવ-ભાવ કહી આપતા હતા કે રિપોર્ટમાં શું લખેલું હશે!
ડૉ..લક્ષ્યા ઊછળી રહી હતી, ‘થેન્ક ગોડ, સર! મારો રિપોર્ટ નોર્મલ આવ્યો છે. હવે અમે લગ્ન કરી શકીશું. જો રિપોર્ટ ખરાબ આવ્યો હતો તો...? તો હું શું કરવાની હતી એ જાણવું છે, સર? મેં તમને જે કવર આપ્યું છે તે ઊઘાડૉ. તમે પણ વાંચો અને મારા નૈષધને પણ વંચાવો. એને ખબર તો પડે કે હું એને કેટલો પ્રેમ કરું છું!’
મેં ખિસ્સામાંથી કવર કાઢયું, અંદરથી કાગળ કાઢ્યો. ડૉ.. લક્ષ્યાએ લખ્યું હતું, ‘સર, મારો રિપોર્ટ ખરાબ આવ્યો છે. હું હવે નૈષધની સાથે લગ્ન નહીં કરી શકું. પણ એના વગર જીવવાની તો હું કલ્પના પણ નથી કરી શકતી. માટે હું મારી જિંદગીનો અંત લાવી રહી છું. સર, તમે નૈષધને સાચવી લેજો...’
હું અને નૈષધ આ પત્ર વાંચીને હસી પડ્યા. લક્ષ્યા પૂછી બેઠી, ‘તમે હસો છો શા માટે? શું તમને એવું લાગે છે કે મેં ખાલી અમથી મરવાની વાત લખી છે? હું સાચ્ચેજ નૈષધને પ્રેમ...’
મેં ખુલાસો કર્યો, ‘એવું નથી, બહેન! હકીકત એમ છે કે ગઈકાલે તારા ગયા પછી નૈષધ પણ મને એક કાગળ આપી ગયો હતો. જો, એણે લખ્યું છે કે લક્ષ્યાનો રિપોર્ટ ખરાબ આવશે તો પણ હું એની સાથે લગ્ન કરીશ જ! હું ક્યારેય બાળક પેદા નહીં કરું. મને વંશજ વગર ચાલશે, પણ મારી લક્ષ્યા વિના નહીં ચાલે! બોલ, લક્ષ્યા, હવે તું જ કહે, કોનો પ્રેમ ચડિયાતો?’ આજે એ ઘટનાને વરસો થઈ ગયા છે, પણ એ જુવાન યુગલ મને બહુ મોટી વાત શીખવી ગયું, ગુલાબનું ફૂલ આપવું અને સ્વીકારવું એ જ સાચો પ્રેમ નથી, પણ નિવઁશ જવાની તૈયારી સાથે પ્રેમિકાનો હાથ ઝાલવો એ સાચો પ્રેમ છે. (શીર્ષક પંક્તિ : ખલીલ ધનતેજવી)
પીનારાને જામ ઓળખે, રાધિકાને શ્યામ ઓળખે
બેતાળીસ વરસનો સૂટેડ-બૂટેડ, સ્માર્ટ એન્ડ હેન્ડસમ સમંદર શાહ ઓફિસનું બારણું હડસેલીને અંદર ઘૂસી ગયો. ‘સન્ની એન્ટરપ્રાઇઝ’ના ચેરમેન મિ. આલોક લાકડાવાલાએ ગુસ્સાભરી નજરે આ અજાણ્યા આગંતુક સામે જોયું. પૂછ્યું, ‘તમને રીતભાતનું કંઇ ભાન છે ખરું? બહાર પટાવાળો ઊભો છે એની મારફતે તમારું વિઝિટિંગ કાર્ડ મોકલીને પછી જ્યારે હું સંમતિ આપું ત્યારે જ...’‘એ બધું સમજયા હવે!’ સમંદરે નફ્ફટાઇપૂર્વક હવામાં હાથ ઉલાળીને કહ્યું, પછી ટેબલ પાસે પડેલી ખુરશી ખેંચીને જાણે બાપના બગીચામાં બેસતો હોય એમ બેસી ગયો. ટેબલ ઉપર પડેલા આલોકના સિગારેટ-કેસમાંથી એક સિગારેટ ખેંચી કાઢી.
લાઇટર પણ આલોકનું જ. અને સિગારેટ સળગાવ્યા પછી જે પહેલા ‘કશ’નો ધુમાડો નીકળ્યો એ પણ આલોકના જ મોઢા ઉપર રવાના કર્યો.‘યુ મેનરલેસ ઇડિયટ! હાઉ કેન યુ બહિેવ લાઇક ધીસ?’ ત...ત...તમને ભાન છે કે હું ધારું તો હમણાં જ પોલીસને ફોન કરીને તમને...?’ આલોકનો અવાજ આવેગને લીધે ધ્રુજતો હતો.
સમંદર બેફિકરાઇપૂર્વક હસ્યો. ટેબલ ઉપર હાથ પછાડીને બોલ્યો, ‘ઉલ્લુના પઠ્ઠા! તારાથી કશું જ થાય તેમ નથી. બહુ મિજાજ બતાવીશ તો હમણાં હું જ તને ઉઠાવીને ઓફિસની બારીમાંથી બહાર ફેંકી દઇશ!’
આલોક પીળો પડી ગયો. સામે બેઠેલ પુરુષનો આત્મવિશ્વાસ જોઇને એ થડકી ગયો. બિઝનેસ વર્લ્ડમાં આલોક લાકડાવાલાનું બહુ મોટું નામ હતું. એના ગરમ મિજાજ વિશે શહેરમાં સેંકડો દંતકથાઓ પ્રસરેલી હતી. આવા આલોકને કોઇ અજાણ્યો આદમી એની પોતાની ઓફિસમાં ‘ઉલ્લુનો પઠ્ઠો’ કહી જાય!
ઉલ્લુનો પઠ્ઠો?! આલોક અતીતની કેડી ઉપર સરી પડ્યો. હા, યાદ આવ્યું. જ્યારે પોતે કોલેજમાં ભણતો હતો ત્યારે એક મિત્ર એને હંમેશાં ‘ઉલ્લુના પઠ્ઠા’ તરીકે સંબોધતો હતો. પણ એ તો કોલેજ પૂરી કર્યા પછી ક્યાંક અદ્રશ્ય થઇ ગયો હતો. ત્યારે આ સામે બેઠો છે કે કોણ? આલોકે ઝીણી નજર કરીને સામે બેઠેલા ‘બદમાશ’ને જોયા કર્યો. મેળ ન પડ્યો.
સમંદર હવે ખડખડાટ હસી પડ્યો, ‘સા..., આલોકિયા! તારી પાસે રૂપિયા આવ્યા પણ બુદ્ધિ ન આવી! તારા મિત્રને ન ઓળખી શક્યો? હું સમંદર શાહ.’
આલોક ઊછળી પડ્યો. ખુરશીમાંથી ઊભો થઇને દોસ્તને ભેટી પડ્યો. પણ હજુયે એના માનવામાં નહોતું આવતું કે આ સમંદર શાહ જ છે.
‘દોસ્ત, તું તો સાવ જ બદલાઇ ગયો! એ વખતે સાવ પાતળો હતો, એને બદલે અત્યારે પીપ જેવો દેખાય છે. તારા કાળા ઘૂંઘરાળા વાળ ક્યાં ગાયબ થઇ ગયા? અને તેજ પાણીદાર આંખો આગળ આ સોનેરી ફ્રેમના ચશ્માં...? સાચું કહું, યાર? તું નખશિખ બદલાઇ ગયો છે! તારાં મમ્મી-પપ્પા પણ તને પિછાણી ન શકે! લાગી શરત? સા..., તું નાટકિયો ખરો ને? કોલેજના દિવસોમાં નાટકો કરતો હતો ત્યારે નવા-નવા ગેટઅપમાં અમે તને ઓળખી શકતા ન હતા. લાગે છે કે આ પણ તારો એક તદ્દન નવો ગેટઅપ જ છે.’
સમંદરે સંતોષનો ઓડકાર ખાધો, ‘હા, આ પણ એક ગેટઅપ જ કહેવાય, દોસ્ત! કોલેજ ખતમ થઇ અને કિસ્મતે કરવટ બદલી. રંકના ઘરે જન્મેલા આ સમંદરના જીવન-નાટકનો પ્રથમ અંક પૂરો થયો અને બીજો અંક શરૂ થયો. મારું યુનિવર્સિટીની ડિગ્રીનું સર્ટિફિકેટ લઇને હું નોકરી માટે ‘ઇન્ટરવ્યૂ’ આપવા ગયો. મારી તેજિસ્વતા કંપનીના માલિકના મનમાં વસી ગઇ. એણે કહી દીધું,’ તને નોકરી નહીં આપું, પણ મારી છોકરી આપીશ! એ બુઢ્ઢો માલેતુજાર નીકળ્યો. સાઉથ આફ્રિકામાં એની હીરાની ખાણો હતી. બસ, હું ચટ્ટ મંગની, પટ્ટ બ્યાહ કરીને ઊપડી ગયો. આજે વીસ વરસ બાદ પહેલીવાર ભારતમાં આવ્યો છું.’
‘આટલાં વરસો પછી પણ તું મને ભૂલ્યો નથી?’
‘ના, અહીંથી પસાર થતો હતો ને બોર્ડ ઉપર તારું નામ વાંચ્યું કે તરત જ તને ઓળખી ગયો અને તું મને જોયા પછીયે ઓળખી ન શક્યો?’
‘તને કોઇ ન ઓળખી શકે. લાગી શરત? તને માનવામાં ન આવતું હોય તો આવતીકાલે આપણા જૂના મિત્રોની એક ડિનર-પાર્ટી ગોઠવીએ. જોઇએ એમાંથી કેટલા લોકો તને ઓળખી શકે છે!’ આલોકે તરત જ પાર્ટીમાં પૂરા બે કલાક સુધી એણે સમંદર શાહને વિદેશથી આવેલા મહેમાન તરીકે રજૂ કર્યો. કોઇ એને ઓળખી ન શક્યું. જ્યારે આલોકે ફોડ પાડ્યો, ત્યારે પાર્ટીમાં તહેલકો મચી ગયો.
બધાંના હોઠો ઉપર એક જ વાત હતી, ‘કોઇ માણસ આટલી હદે બદલાઇ જઇ શકે ખરું?’
અનિકેતે તો કહી જ નાખ્યું, ‘છોડો, યારો! આપણે બધા તો મિત્રો હતા, પણ મારી તો ચેલેન્જ છે કે જો સમંદર એની પ્રેમિકા તરસ ત્રિવેદીને આજે મળે ને, તો એ પણ આને ઓળખી ન શકે!’
બધાંએ તાળીઓ પાડીને અનિકેતની વાતને વધાવી લીધી. મોડી રાત્રે પાર્ટી પૂરી થઇ, મિત્ર છુટા પડ્યા, પણ સમંદરના દિમાગમાં એક વિચારનું વાવેતર કરતા ગયા. હોટેલમાં જતાં પહેલાં એણે આલોકને પૂછી જ લીધું, ‘તરસ ક્યાં છે એની તને જાણ છે...?’
‘છે ને! એના પપ્પાના ઘરે જ છે. એણે લગ્ન નથી કર્યા. મળવું છે એને? સરનામું યાદ છે કે ભૂલી ગયો? આપું હું?’
બીજો દિવસ. બપોરનો સમય. સમંદરના હાથની આંગળી તરસના ઘરના દ્વાર ઉપર ટકોરા મારી રહી હતી અને એના દિમાગમાં એક સવાલ સળવળતો હતો, ‘જોઉં તો ખરો કે તરસ મને ઓળખી શકે છે કે નહીં!’
તરસ પણ સમંદરને ઓળખી ન શકી. દ્વાર ઉઘાડીને એણે પૂછ્યું, ‘ઘરમાં કોઇ નથી, આપને કોનું કામ હતું?’
સમંદરે વાર્તા ઉપજાવી કાઢી, ‘હું તમારા પિતાશ્રીના મિત્રનો પુત્ર છું. વરસો પછી ઇન્ડિયા આવ્યો છું. મનમાં થયું કે લાવ, કાકાને મળું! ક્યાં છે દાસકાકા?’
પપ્પાનું નામ પડ્યું એટલે તરસે મહેમાનને ઘરમાં લીધા, ‘આવો ને, ચા-પાણી પીને જજો. પપ્પા તો સાતેક વરસ પહેલાં જ ગુજરી ગયા. ભાઇ નોકરી ઉપર ગયા છે, ભાભી પિયરમાં છે પ્રસંગ છે એટલે...’
સમંદર ઘરનું નિરીક્ષણ કરી રહ્યો. જૂના જમાનાની લાકડાની પાટ, એક નાનું ટી.વી., વ્હાઇટવોશનો મેકઅપ વાંછતી ભીંતો, જરી ગયેલા બારીના પડદા. તરસના ગોરા-ગોરા રૂપાળા દેહ ઉપર ફરી વળેલી ઉદાસી. સમંદરને લાગ્યું કે આ બધાંને માટે પોતે જ જવાબદાર છે. જો દક્ષિણ આફ્રિકાની સોનાની ખાણની લાલચે એણે આ ભલી ને ભોળી પ્રેમિકાને દગો ન આપ્યો હોત તો આજે આ ઘરની દશા આવી ન હોત.
એ પંદર-વીસ મિનિટ માંડ બેઠો. ચા પીધી. પછી જવા માટે ઊભો થયો. ત્યાં તરસે એને વિનંતી કરી, ‘તમે પાંચેક મિનિટ માટે બેસશો? હું એક પત્ર લખી નાખું. તમે બહાર નીકળીને એને ટપાલપેટીમાં નાખી દેશો તો મારો એક ફેરો બચી જશે. આમ પણ છેલ્લાં વીસ વરસથી મને ઘરની બહાર જવું ગમતું નથી.’
સમંદરે હા પાડી. તરસે એક પત્ર લખીને પરબીડિયામાં બંધ કર્યો. પછી સમંદરે વિદાય લીધી. રસ્તા પર આવીને સમંદરે ટપાલપેટી શોધી કાઢી. ડબ્બામાં નાખવા માટે કવર બહાર કાઢયું. કુતૂહલવશ સરનામું વાંચ્યું. ડઘાઇ ગયો. પત્ર એના પોતાના નામે લખાયેલો હતો. પરબીડિયા ઉપર આવું લખેલું હતું. સમંદર શાહ, લક્ષ્મી ગલી, લાલચ સોસાયટી. લોભનગરી.
એણે અંદરથી પત્ર કાઢીને વાંચ્યો : ‘સમંદર, હું કેટલી દુ:ખી છું તે જોવા માટે આવ્યો હતો? કે તું કેટલો સુખી છે તે બતાવવા માટે...? તેં તારી સાચી ઓળખાણ છુપાવી? શા માટે? તને એમ કે હું તને પિછાણી નહીં શકું? પણ એટલું યાદ રાખજે, સમંદર, કે તારા મિત્રો ભલે તને ઓળખી ન શકે, પણ મેં તો ક્યારેક તને પ્રેમ કર્યો હતો. તારા માથા પર ભલે ટાલ હોય, પણ તોયે વાળમાં આંગળીઓ ફેરવવાની તારી આદત હજુ એની એ જ છે.
બોલવાનું શરૂ કરતાં પહેલાં નીચલો હોઠ દબાવવાની તારી ટેવ ઉંમર સાથે શી રીતે બદલાવાની છે? તારા ડાબા કાન ઉપર કાપો, ઘડિયાળ જમણા કાંડે બાંધવાની તારી આદત, તારા દરેક શર્ટ ઉપર ‘એસ’નું એમ્બ્રોઇડરી કરાવવાની તારી ઘેલછા! મને બધું યાદ છે. થાપ તો તંે આજે ખાધી છે. મેં તને ભાવતી લેમન ટી પીવડાવી તોયે તું સમજી ના શક્યો કે હું તને ઓળખી ગઇ છું? એક જ વિનંતી છે, હવે પછી ક્યારેક મને મળવા ન આવતો. તારી સ્મૃતિઓના કિલ્લામાં જીવી રહેલી આ કર્મભાગી નારીની એકાંત કોટડીમાં છીંડું પાડવાનું પાપ ફરી વાર ન કરીશ.’
(શીર્ષક પંક્તિ : મુસાફિર પાલનપુરી)
લાઇટર પણ આલોકનું જ. અને સિગારેટ સળગાવ્યા પછી જે પહેલા ‘કશ’નો ધુમાડો નીકળ્યો એ પણ આલોકના જ મોઢા ઉપર રવાના કર્યો.‘યુ મેનરલેસ ઇડિયટ! હાઉ કેન યુ બહિેવ લાઇક ધીસ?’ ત...ત...તમને ભાન છે કે હું ધારું તો હમણાં જ પોલીસને ફોન કરીને તમને...?’ આલોકનો અવાજ આવેગને લીધે ધ્રુજતો હતો.
સમંદર બેફિકરાઇપૂર્વક હસ્યો. ટેબલ ઉપર હાથ પછાડીને બોલ્યો, ‘ઉલ્લુના પઠ્ઠા! તારાથી કશું જ થાય તેમ નથી. બહુ મિજાજ બતાવીશ તો હમણાં હું જ તને ઉઠાવીને ઓફિસની બારીમાંથી બહાર ફેંકી દઇશ!’
આલોક પીળો પડી ગયો. સામે બેઠેલ પુરુષનો આત્મવિશ્વાસ જોઇને એ થડકી ગયો. બિઝનેસ વર્લ્ડમાં આલોક લાકડાવાલાનું બહુ મોટું નામ હતું. એના ગરમ મિજાજ વિશે શહેરમાં સેંકડો દંતકથાઓ પ્રસરેલી હતી. આવા આલોકને કોઇ અજાણ્યો આદમી એની પોતાની ઓફિસમાં ‘ઉલ્લુનો પઠ્ઠો’ કહી જાય!
ઉલ્લુનો પઠ્ઠો?! આલોક અતીતની કેડી ઉપર સરી પડ્યો. હા, યાદ આવ્યું. જ્યારે પોતે કોલેજમાં ભણતો હતો ત્યારે એક મિત્ર એને હંમેશાં ‘ઉલ્લુના પઠ્ઠા’ તરીકે સંબોધતો હતો. પણ એ તો કોલેજ પૂરી કર્યા પછી ક્યાંક અદ્રશ્ય થઇ ગયો હતો. ત્યારે આ સામે બેઠો છે કે કોણ? આલોકે ઝીણી નજર કરીને સામે બેઠેલા ‘બદમાશ’ને જોયા કર્યો. મેળ ન પડ્યો.
સમંદર હવે ખડખડાટ હસી પડ્યો, ‘સા..., આલોકિયા! તારી પાસે રૂપિયા આવ્યા પણ બુદ્ધિ ન આવી! તારા મિત્રને ન ઓળખી શક્યો? હું સમંદર શાહ.’
આલોક ઊછળી પડ્યો. ખુરશીમાંથી ઊભો થઇને દોસ્તને ભેટી પડ્યો. પણ હજુયે એના માનવામાં નહોતું આવતું કે આ સમંદર શાહ જ છે.
‘દોસ્ત, તું તો સાવ જ બદલાઇ ગયો! એ વખતે સાવ પાતળો હતો, એને બદલે અત્યારે પીપ જેવો દેખાય છે. તારા કાળા ઘૂંઘરાળા વાળ ક્યાં ગાયબ થઇ ગયા? અને તેજ પાણીદાર આંખો આગળ આ સોનેરી ફ્રેમના ચશ્માં...? સાચું કહું, યાર? તું નખશિખ બદલાઇ ગયો છે! તારાં મમ્મી-પપ્પા પણ તને પિછાણી ન શકે! લાગી શરત? સા..., તું નાટકિયો ખરો ને? કોલેજના દિવસોમાં નાટકો કરતો હતો ત્યારે નવા-નવા ગેટઅપમાં અમે તને ઓળખી શકતા ન હતા. લાગે છે કે આ પણ તારો એક તદ્દન નવો ગેટઅપ જ છે.’
સમંદરે સંતોષનો ઓડકાર ખાધો, ‘હા, આ પણ એક ગેટઅપ જ કહેવાય, દોસ્ત! કોલેજ ખતમ થઇ અને કિસ્મતે કરવટ બદલી. રંકના ઘરે જન્મેલા આ સમંદરના જીવન-નાટકનો પ્રથમ અંક પૂરો થયો અને બીજો અંક શરૂ થયો. મારું યુનિવર્સિટીની ડિગ્રીનું સર્ટિફિકેટ લઇને હું નોકરી માટે ‘ઇન્ટરવ્યૂ’ આપવા ગયો. મારી તેજિસ્વતા કંપનીના માલિકના મનમાં વસી ગઇ. એણે કહી દીધું,’ તને નોકરી નહીં આપું, પણ મારી છોકરી આપીશ! એ બુઢ્ઢો માલેતુજાર નીકળ્યો. સાઉથ આફ્રિકામાં એની હીરાની ખાણો હતી. બસ, હું ચટ્ટ મંગની, પટ્ટ બ્યાહ કરીને ઊપડી ગયો. આજે વીસ વરસ બાદ પહેલીવાર ભારતમાં આવ્યો છું.’
‘આટલાં વરસો પછી પણ તું મને ભૂલ્યો નથી?’
‘ના, અહીંથી પસાર થતો હતો ને બોર્ડ ઉપર તારું નામ વાંચ્યું કે તરત જ તને ઓળખી ગયો અને તું મને જોયા પછીયે ઓળખી ન શક્યો?’
‘તને કોઇ ન ઓળખી શકે. લાગી શરત? તને માનવામાં ન આવતું હોય તો આવતીકાલે આપણા જૂના મિત્રોની એક ડિનર-પાર્ટી ગોઠવીએ. જોઇએ એમાંથી કેટલા લોકો તને ઓળખી શકે છે!’ આલોકે તરત જ પાર્ટીમાં પૂરા બે કલાક સુધી એણે સમંદર શાહને વિદેશથી આવેલા મહેમાન તરીકે રજૂ કર્યો. કોઇ એને ઓળખી ન શક્યું. જ્યારે આલોકે ફોડ પાડ્યો, ત્યારે પાર્ટીમાં તહેલકો મચી ગયો.
બધાંના હોઠો ઉપર એક જ વાત હતી, ‘કોઇ માણસ આટલી હદે બદલાઇ જઇ શકે ખરું?’
અનિકેતે તો કહી જ નાખ્યું, ‘છોડો, યારો! આપણે બધા તો મિત્રો હતા, પણ મારી તો ચેલેન્જ છે કે જો સમંદર એની પ્રેમિકા તરસ ત્રિવેદીને આજે મળે ને, તો એ પણ આને ઓળખી ન શકે!’
બધાંએ તાળીઓ પાડીને અનિકેતની વાતને વધાવી લીધી. મોડી રાત્રે પાર્ટી પૂરી થઇ, મિત્ર છુટા પડ્યા, પણ સમંદરના દિમાગમાં એક વિચારનું વાવેતર કરતા ગયા. હોટેલમાં જતાં પહેલાં એણે આલોકને પૂછી જ લીધું, ‘તરસ ક્યાં છે એની તને જાણ છે...?’
‘છે ને! એના પપ્પાના ઘરે જ છે. એણે લગ્ન નથી કર્યા. મળવું છે એને? સરનામું યાદ છે કે ભૂલી ગયો? આપું હું?’
બીજો દિવસ. બપોરનો સમય. સમંદરના હાથની આંગળી તરસના ઘરના દ્વાર ઉપર ટકોરા મારી રહી હતી અને એના દિમાગમાં એક સવાલ સળવળતો હતો, ‘જોઉં તો ખરો કે તરસ મને ઓળખી શકે છે કે નહીં!’
તરસ પણ સમંદરને ઓળખી ન શકી. દ્વાર ઉઘાડીને એણે પૂછ્યું, ‘ઘરમાં કોઇ નથી, આપને કોનું કામ હતું?’
સમંદરે વાર્તા ઉપજાવી કાઢી, ‘હું તમારા પિતાશ્રીના મિત્રનો પુત્ર છું. વરસો પછી ઇન્ડિયા આવ્યો છું. મનમાં થયું કે લાવ, કાકાને મળું! ક્યાં છે દાસકાકા?’
પપ્પાનું નામ પડ્યું એટલે તરસે મહેમાનને ઘરમાં લીધા, ‘આવો ને, ચા-પાણી પીને જજો. પપ્પા તો સાતેક વરસ પહેલાં જ ગુજરી ગયા. ભાઇ નોકરી ઉપર ગયા છે, ભાભી પિયરમાં છે પ્રસંગ છે એટલે...’
સમંદર ઘરનું નિરીક્ષણ કરી રહ્યો. જૂના જમાનાની લાકડાની પાટ, એક નાનું ટી.વી., વ્હાઇટવોશનો મેકઅપ વાંછતી ભીંતો, જરી ગયેલા બારીના પડદા. તરસના ગોરા-ગોરા રૂપાળા દેહ ઉપર ફરી વળેલી ઉદાસી. સમંદરને લાગ્યું કે આ બધાંને માટે પોતે જ જવાબદાર છે. જો દક્ષિણ આફ્રિકાની સોનાની ખાણની લાલચે એણે આ ભલી ને ભોળી પ્રેમિકાને દગો ન આપ્યો હોત તો આજે આ ઘરની દશા આવી ન હોત.
એ પંદર-વીસ મિનિટ માંડ બેઠો. ચા પીધી. પછી જવા માટે ઊભો થયો. ત્યાં તરસે એને વિનંતી કરી, ‘તમે પાંચેક મિનિટ માટે બેસશો? હું એક પત્ર લખી નાખું. તમે બહાર નીકળીને એને ટપાલપેટીમાં નાખી દેશો તો મારો એક ફેરો બચી જશે. આમ પણ છેલ્લાં વીસ વરસથી મને ઘરની બહાર જવું ગમતું નથી.’
સમંદરે હા પાડી. તરસે એક પત્ર લખીને પરબીડિયામાં બંધ કર્યો. પછી સમંદરે વિદાય લીધી. રસ્તા પર આવીને સમંદરે ટપાલપેટી શોધી કાઢી. ડબ્બામાં નાખવા માટે કવર બહાર કાઢયું. કુતૂહલવશ સરનામું વાંચ્યું. ડઘાઇ ગયો. પત્ર એના પોતાના નામે લખાયેલો હતો. પરબીડિયા ઉપર આવું લખેલું હતું. સમંદર શાહ, લક્ષ્મી ગલી, લાલચ સોસાયટી. લોભનગરી.
એણે અંદરથી પત્ર કાઢીને વાંચ્યો : ‘સમંદર, હું કેટલી દુ:ખી છું તે જોવા માટે આવ્યો હતો? કે તું કેટલો સુખી છે તે બતાવવા માટે...? તેં તારી સાચી ઓળખાણ છુપાવી? શા માટે? તને એમ કે હું તને પિછાણી નહીં શકું? પણ એટલું યાદ રાખજે, સમંદર, કે તારા મિત્રો ભલે તને ઓળખી ન શકે, પણ મેં તો ક્યારેક તને પ્રેમ કર્યો હતો. તારા માથા પર ભલે ટાલ હોય, પણ તોયે વાળમાં આંગળીઓ ફેરવવાની તારી આદત હજુ એની એ જ છે.
બોલવાનું શરૂ કરતાં પહેલાં નીચલો હોઠ દબાવવાની તારી ટેવ ઉંમર સાથે શી રીતે બદલાવાની છે? તારા ડાબા કાન ઉપર કાપો, ઘડિયાળ જમણા કાંડે બાંધવાની તારી આદત, તારા દરેક શર્ટ ઉપર ‘એસ’નું એમ્બ્રોઇડરી કરાવવાની તારી ઘેલછા! મને બધું યાદ છે. થાપ તો તંે આજે ખાધી છે. મેં તને ભાવતી લેમન ટી પીવડાવી તોયે તું સમજી ના શક્યો કે હું તને ઓળખી ગઇ છું? એક જ વિનંતી છે, હવે પછી ક્યારેક મને મળવા ન આવતો. તારી સ્મૃતિઓના કિલ્લામાં જીવી રહેલી આ કર્મભાગી નારીની એકાંત કોટડીમાં છીંડું પાડવાનું પાપ ફરી વાર ન કરીશ.’
(શીર્ષક પંક્તિ : મુસાફિર પાલનપુરી)
Thursday, August 19, 2010
પળપળનું એ પછીથી પાણી મપાય છે, જ્યારે કોઇનો આખરી આધાર જાય છે
એમ.બી.બી.એસ.ના છેલ્લા વરસમાં ભણતી નિશાના હાથમાં પત્ર હતો, પપ્પાનો પત્ર. પપ્પા લખતા, વહાલી નિશી, તારો પત્ર મળ્યો. છેલ્લી પરીક્ષા આડે હવે પંદર જ દિવસ બચ્યા છે અને તારી પાસેના પૈસા ખલાસ થઇ ગયા છે એ હકીકત જાણી. ગમે તેમ કરીને બારસો રૂપિયા મોકલાવું છું. આ પત્રની સાથે જ કદાચ મની ઓર્ડર મળી જશે. બેટા, તારી જરૂરિયાતો પણ હું સમજી શકું છું અને તારી મૂંઝવણ પણ. મારી તબિયતની ચિંતા ન કરીશ. તારી મમ્મી આશીર્વાદ લખાવે છે. નિર્મિત વાટ જુએ છે કે ક્યારે તારી પરીક્ષા પતે અને ક્યારે એની દીદી ડૉ.. નિશા બનીને ઘરે પાછી આવે! વધારે તો શું લખું? નિશી બેટા, સમય ખૂટી જાય, તન તૂટી જાય અને ચોપડાઓ ફાટી જાય એટલું વાંચજે! એટલું યાદ રાખજે કે તું મારી દીકરી નથી, પણ આ ગરીબ બાપે વરસોથી ઉછેરેલું સપનું છો. મારા આશીર્વાદ છે, સફળતા તારા કદમ ચૂમશે. લિ. તારા પપ્પાના શુભાશિષ.
નિશાની આંખો ઝરી પડી. એ રાજકોટની હતી અને અમદાવાદની મેડિકલ કોલેજમાં ભણતી હતી. એના પપ્પા મુગટલાલ સાવ નિમ્ન સ્તરની આર્થિક હાલતના માણસ હતા. પરિવાર નાનો હતો, પણ આવક એના કરતાંયે નાની હતી. એક કરિયાણાની હાટડીમાં તેઓ પડીકા વાળવાની નોકરી કરતા હતા. શેઠ ભલો હતો, પણ તોયે એ આપી આપીને શું આપે?! એણે છેવટે તો પગાર આપવાનો હતો, દાન નહીં.
આવી દરિદ્ર હાલતમાં જીવતા માણસને સપનાં જોવાની મનાઇ હોય છે, પણ મુગટલાલે સપનું જોયું. પરિવારમાં પતિ અને પત્ની ઉપરાંત બે સંતાનો હતા. મોટી દીકરી અને નાનો દીકરો. નિર્મિત તો હજુ છઠ્ઠા ધોરણમાં હતો, પણ નિશા બારમામાં હતી. એ ભણવામાં તેજસ્વી હતી. એટલે મુગટલાલે એને ડોક્ટર બનાવવાનો નિર્ધારકર્યો.
સપનાંનો દીપક જલતો રહેવા માટે તેલ નથી માગતો, પણ પરસેવો માગે છે. મુગટલાલે દેહમાં હતો એ બધો પરસેવો રેડવા માંડ્યો. નામાંના ચોપડા લખવાનું શરૂ કર્યું. ગીતામાં ભગવાને કહ્યું છે, ‘યા નિદ્રા સર્વભૂતાનામ્ તસ્યામ્ જાગૃતિ સંયમી.’ આ પંક્તિમાં સંયમીની જગ્યાએ ઉધ્યમી શબ્દ મૂકી દો એટલે નિશા અને મુગટલાલની તપસ્યા તાર્દશ્ય બની જાય. આખી શેરી, આખો વિસ્તાર અને આખું શહેર જ્યારે રજાઇની હૂંફમાં ઢબૂરાઇને મીઠું ઘેન માણતું હોય ત્યારે નિશા વાંચતી હોય અને મુગટલાલ હિસાબો ચીતરતા હોય.
જ્યારે પરીક્ષાનું પરિણામ બહાર પડ્યું ત્યારે મુગટલાલની આંખોમાં આંસુ હતા, ઇશ્વર પ્રત્યેના આભારના આંસુ. નિશા પૂરા શહેરમાં પ્રથમ ક્રમાંકે પાસ થઇ હતી.
પપ્પા મને મેડિકલ શાખામાં પ્રવેશ તો મળી જશે. એના માટે ડોનેશન નહીં ભરવું પડે, પણ પુસ્તકો, ફી અને અન્ય ખર્ચાઓ તો ભોગવવા જ પડશે. તમે એ બધું ક્યાંથી લાવશો? પપ્પા, હું ડોક્ટર ન બનું તો? મારા બદલે તમે ભાઇને ડોક્ટર બનાવજો. નિશાએ સાચા હૃદયપૂર્વક પપ્પાને સમજાવી જોયા.
મુગટલાલ મક્કમ હતા, ના, દીકરી! ફરી વાર ક્યારેય આવું ન બોલીશ. વિધાતાએ છઢ્ઢીના દિવસે તારા લેખમાં જ લખ્યું હશે કે તારે ડોક્ટર બનવાનું છે. એટલે તો તારે આટલા બધા માકર્સ આવ્યા. વિધાતાના લેખને ખોટા પાડનાર હું કોણ? રહી વાત રૂપિયાની. એ તો બધું થઇ રહેશે. તારો આ બાપ બેઠો છે ને!
નિશાએ એડમશિન સ્વીકારી લીધું. જ્યારે એ પહેલી વાર વેકેશનમાં ઘરે આવી ત્યારે એને ખબર પડી કે રૂપિયા રળવા માટે એકલા પપ્પા જ નહિ, એની મમ્મી પણ હાજર હતી. અભણ મા બીજું તો શું કામ કરી શકે? બાલ મંદિરમાં તેડાગરની નોકરી, વચ્ચેના સમયમાં ઘર વપરાશના નાસ્તા બનાવવાનું કામ, થોડું ઘણું, હાથસિલાઇનું કામ અને રવિવારે આખો દિવસ અગરબત્તીના કારખાનામાં મજુરી. નિશા એક પછી એક પરીક્ષા પાસ કરતી ગઇ. દરેક વેકેશનમાં જ્યારે તે હોસ્ટેલમાંથી ઘરે આવતી ત્યારે નોંધતી કે બાપ વધારે વૃદ્ધ દેખાઇ રહ્યો છે અને મમ્મી વધારે નબળી.
મમ્મી, તારા સાડલામાં આટલા બધા થીગડાં કેમ છે? એ પૂછી તો બેસતી, પણ પછી તરત જ ચૂપ થઇ જતી હતી. મમ્મીના દયામણા સ્મિતમાંથી એને જવાબ મળી જતો કે ગયા મહિને એના નવા ડ્રેસ માટે જે બસો રૂપિયા મગાવ્યા હતા તે ક્યાંથી આવ્યા હશે!
પપ્પા, તમે રોજ દુકાને જવામાં મોડું કરો છો. તમારી ઘડિયાળ ક્યાં ગઇ? એક વાર રજાઓમાં ઘરે આવેલી નિશાએ પૂછી લીધું. આ વખતે મુગટલાલે દયામણું સ્મિત કર્યું. નિશાને જવાબ મળી ગયો, પંદર દિવસ પહેલાં એણે નવા એપ્રોન અને સ્ટેથોસ્કોપ ખરીદવા માટે પૈસા મગાવ્યા હતા. એ પપ્પાની ઘડિયાળના બલિદાનમાંથી આવ્યા હતા.
સેકન્ડ એમ.બી.બી.એસ.નો ખર્ચ મમ્મીના કાંડા ઉપરની બે પાતળી, સોનાની બંગડીઓનો ભોગ લઇ ગયું અને ફાઇનલ એમ.બી.બી.એસ.નું પ્રથમ વરસ મમ્મીના ગળામાંથી મંગળસૂત્ર ખૂંચવી ગયું.
આમ કરતાં કરતાં ફાઇનલ એમ.બી.બી.એસ.નું ફાઇનલ વરસ આવી પહોંચ્યું. છેલ્લું સત્ર. છેલ્લી પરીક્ષા. પંદર દિવસ માંડ બચ્યા હતા ત્યારે નિશાને પૈસાની જરૂર પડી. ભોજન-ચા-નાસ્તો અને લોન્ડ્રીના બિલો ભરવાના બાકી હતા. એણે પપ્પાને જાણ કરી. પપ્પાએ તરત જ બારસો રૂપિયા મોકલી આપ્યા. સાથે પત્ર પણ. નિશાની આંખો વરસી પડી. એ પોતાની જાતને પૂછતી રહી, આ વખતે મમ્મીએ શું વેચ્યું હશે? દાગીનો તો હવે એક પણ બચ્યો નથી.
આ સવાલનો જવાબ કોઇની પાસે ન હતો, સિવાય વિધાતા. એ બારસો રૂપિયા મુગટલાલે ક્યાંકથી ત્રીસ ટકાના વ્યાજે ઉછીના લીધા હતા, બદલામાં મધરાત પછીની બીજા બે કલાકની ઊંઘ વેચી દીધી હતી. વધુ કામ, વધુ ઉજાગરા અને વધુ થાક. દીકરીની જાણ બહાર બાપ તૂટી રહ્યો હતો.
પરીક્ષા શરૂ થઇ. પહેલાં લેખિત પરીક્ષા હતી, બાદમાં પ્રેક્ટિકલ્સ. છેલ્લું પેપર પૂરું થયું ત્યાં જ નિશાની હોસ્ટેલનો ફોન રણકયો. રેકટરે માઠા સમાચાર આપ્યા, નિશા, દિલ કઠણ કરીને સાંભળજે! તારા પપ્પા હવે નથી રહ્યા. બપોરે એક વાગ્યે હાર્ટએટેકના કારણે...
‘હેં?! આજે બપોેરે? અને આ સમાચાર મને છેક અત્યારે..?
‘શું થાય! તારું પેપર ન રખડી પડે એટલા ખાતર તારી મમ્મીએ મને વિનંતી કરી હતી. નિશા, તારા પ્રેક્ટિકલ્સ શરૂ થવા આડે એક દિવસની વાર છે, તું અત્યારે જ નીકળી જા! તારા પહોંચ્યા પછી જ તારા પપ્પાના અગ્નિસંસ્કાર થશે. રેકટરે સાંત્વના બંધાવીને નિશાને વિદાય કરી.
રાજકોટ પહોંચીને પપ્પાના મૃતદેહને વળગીને નિશા જે રડી છે, જે રડી છે! એનો આઘાત જીરવી ન શકાય તેવો વસમો હતો. નિશા ડોક્ટર બને એવું સપનું મુગટલાલે જોયું હતું. એને સાચું પાડવા માટે એ મિડલકલાસ માણસે કોઇ ઋષિ કરે એટલું તપ કર્યું હતું અને જ્યારે સપનું સાકાર થવા આડે માત્ર ગણતરીના દિવસો બચ્યા હતા ત્યારે જ એ કમનસીબ બાપ અનંતની સફરે ઉપડી ગયો હતો.
એ રાત નિશાએ રડી રડીને પસાર કરી નાખી. મુગટલાલનો દેહ પંચમહાભૂતોમાં ભળી ગયા પછી એણે જાહેર કર્યું, કે મમ્મી હું પ્રેિકટલ્સ નહીં આપી શકું. માનસિક આઘાતે મને ભાંગી નાખી છે. કદાચ હું ભણવાનું છોડી દઉં એમ પણ બને!
માએ એને સમજાવી, તારા આઘાતને ભૂલી જા, દીકરી! જો તું પરીક્ષા નહીં આપે તો તારા પપ્પાના આત્માને જે આઘાત પહોંચશે એને વિચાર કર. નિશા બીજા દિવસે સાંજે અમદાવાદ પાછી ફરી. બધું ભૂલીને ફરી પાછી ચોપડીઓમાં ડૂબી ગઇ. હિંમત રાખીને પ્રેક્ટિકલ્સમાં હાજર રહી. ડૂસકાં દબાવીને પરીક્ષકોના સવાલોનો સામનો કર્યો. એની મહેનત, મમ્મીએ બંધાવેલી હિંમત અને આસમાનમાંથી વરસતા આશીર્વાદે એને યશ અપાવ્યો. નિશા ડોક્ટર થઇ ગઇ.
આ વાત નિશાએ આજદિન સુધી કોઇને જણાવી નથી. નાનો ભાઇ નિર્મિત તો નાદાન હતો, એને આ ઘટનાની ખબર છે, પણ પપ્પાની લાશ જોયા પછીના ચોવીસ જ કલાકમાં કારકિર્દીની સૌથી અઘરી પરીક્ષાનો સામનો કરતી દીદીની માનસિક યાતના વિશે એ તદ્દન બેખબર છે.
ડૉ.. નિશા હાલમાં સરકારી નોકરીમાં છે. સુવિધાજનક આવાસ મળેલું છે, પગાર પણ સારો છે, મમ્મીને એ સુખમાં રાખી રહી છે અને ભાઇની બોર્ડની પરીક્ષા માટે એને ટયુશનોની વ્યવસ્થાયે કરી આપી છે.
હમણાં જ આ ઘટના બની ગઇ. નિર્મિત અચાનક ચોપડીઓ ફેંકીને ઊભો થઇ ગયો. આજે મૂડ નથી. કાલે વાંચીશ, ત્યારે નિશાએ આ આખીયે ઘટના એને કહી સંભળાવી.
પછી છેલ્લે ઉમેર્યું, ભઇલા, મૂડ અને નો મૂડ આ શબ્દો માત્ર માલેતુજાર મા- બાપના ઘરે જન્મેલા નબીરાઓને જ પરવડે તેવા શબ્દો છે. આપણે તો કાદવમાં જન્મ્યા છીએ, જો કમળ બનવું હશે તો કઠોર પરિશ્રમનો કોઇ જ વિકલ્પ નથી. ગીતામાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે કહ્યું છે. તસ્યાં જાગિતઁ સંયમી. આ પંક્તિનો સાર આપણા માટે આપણા ભગવાને કર્યો છે એ જ ધ્યાનમાં લેવાનો છે, બીજો કોઇ નહીં! ચાલ, વાંચવા માંડ! મેં પણ તને ડોક્ટર બનાવવાનું સપનું જોયું છે.‘
(સત્ય ઘટના, કથાબીજ : મધુસુદન ભુવા, જુનાગઢ)
(શીર્ષક પંક્તિ: મુસાફિર પાલનપુરી)
નિશાની આંખો ઝરી પડી. એ રાજકોટની હતી અને અમદાવાદની મેડિકલ કોલેજમાં ભણતી હતી. એના પપ્પા મુગટલાલ સાવ નિમ્ન સ્તરની આર્થિક હાલતના માણસ હતા. પરિવાર નાનો હતો, પણ આવક એના કરતાંયે નાની હતી. એક કરિયાણાની હાટડીમાં તેઓ પડીકા વાળવાની નોકરી કરતા હતા. શેઠ ભલો હતો, પણ તોયે એ આપી આપીને શું આપે?! એણે છેવટે તો પગાર આપવાનો હતો, દાન નહીં.
આવી દરિદ્ર હાલતમાં જીવતા માણસને સપનાં જોવાની મનાઇ હોય છે, પણ મુગટલાલે સપનું જોયું. પરિવારમાં પતિ અને પત્ની ઉપરાંત બે સંતાનો હતા. મોટી દીકરી અને નાનો દીકરો. નિર્મિત તો હજુ છઠ્ઠા ધોરણમાં હતો, પણ નિશા બારમામાં હતી. એ ભણવામાં તેજસ્વી હતી. એટલે મુગટલાલે એને ડોક્ટર બનાવવાનો નિર્ધારકર્યો.
સપનાંનો દીપક જલતો રહેવા માટે તેલ નથી માગતો, પણ પરસેવો માગે છે. મુગટલાલે દેહમાં હતો એ બધો પરસેવો રેડવા માંડ્યો. નામાંના ચોપડા લખવાનું શરૂ કર્યું. ગીતામાં ભગવાને કહ્યું છે, ‘યા નિદ્રા સર્વભૂતાનામ્ તસ્યામ્ જાગૃતિ સંયમી.’ આ પંક્તિમાં સંયમીની જગ્યાએ ઉધ્યમી શબ્દ મૂકી દો એટલે નિશા અને મુગટલાલની તપસ્યા તાર્દશ્ય બની જાય. આખી શેરી, આખો વિસ્તાર અને આખું શહેર જ્યારે રજાઇની હૂંફમાં ઢબૂરાઇને મીઠું ઘેન માણતું હોય ત્યારે નિશા વાંચતી હોય અને મુગટલાલ હિસાબો ચીતરતા હોય.
જ્યારે પરીક્ષાનું પરિણામ બહાર પડ્યું ત્યારે મુગટલાલની આંખોમાં આંસુ હતા, ઇશ્વર પ્રત્યેના આભારના આંસુ. નિશા પૂરા શહેરમાં પ્રથમ ક્રમાંકે પાસ થઇ હતી.
પપ્પા મને મેડિકલ શાખામાં પ્રવેશ તો મળી જશે. એના માટે ડોનેશન નહીં ભરવું પડે, પણ પુસ્તકો, ફી અને અન્ય ખર્ચાઓ તો ભોગવવા જ પડશે. તમે એ બધું ક્યાંથી લાવશો? પપ્પા, હું ડોક્ટર ન બનું તો? મારા બદલે તમે ભાઇને ડોક્ટર બનાવજો. નિશાએ સાચા હૃદયપૂર્વક પપ્પાને સમજાવી જોયા.
મુગટલાલ મક્કમ હતા, ના, દીકરી! ફરી વાર ક્યારેય આવું ન બોલીશ. વિધાતાએ છઢ્ઢીના દિવસે તારા લેખમાં જ લખ્યું હશે કે તારે ડોક્ટર બનવાનું છે. એટલે તો તારે આટલા બધા માકર્સ આવ્યા. વિધાતાના લેખને ખોટા પાડનાર હું કોણ? રહી વાત રૂપિયાની. એ તો બધું થઇ રહેશે. તારો આ બાપ બેઠો છે ને!
નિશાએ એડમશિન સ્વીકારી લીધું. જ્યારે એ પહેલી વાર વેકેશનમાં ઘરે આવી ત્યારે એને ખબર પડી કે રૂપિયા રળવા માટે એકલા પપ્પા જ નહિ, એની મમ્મી પણ હાજર હતી. અભણ મા બીજું તો શું કામ કરી શકે? બાલ મંદિરમાં તેડાગરની નોકરી, વચ્ચેના સમયમાં ઘર વપરાશના નાસ્તા બનાવવાનું કામ, થોડું ઘણું, હાથસિલાઇનું કામ અને રવિવારે આખો દિવસ અગરબત્તીના કારખાનામાં મજુરી. નિશા એક પછી એક પરીક્ષા પાસ કરતી ગઇ. દરેક વેકેશનમાં જ્યારે તે હોસ્ટેલમાંથી ઘરે આવતી ત્યારે નોંધતી કે બાપ વધારે વૃદ્ધ દેખાઇ રહ્યો છે અને મમ્મી વધારે નબળી.
મમ્મી, તારા સાડલામાં આટલા બધા થીગડાં કેમ છે? એ પૂછી તો બેસતી, પણ પછી તરત જ ચૂપ થઇ જતી હતી. મમ્મીના દયામણા સ્મિતમાંથી એને જવાબ મળી જતો કે ગયા મહિને એના નવા ડ્રેસ માટે જે બસો રૂપિયા મગાવ્યા હતા તે ક્યાંથી આવ્યા હશે!
પપ્પા, તમે રોજ દુકાને જવામાં મોડું કરો છો. તમારી ઘડિયાળ ક્યાં ગઇ? એક વાર રજાઓમાં ઘરે આવેલી નિશાએ પૂછી લીધું. આ વખતે મુગટલાલે દયામણું સ્મિત કર્યું. નિશાને જવાબ મળી ગયો, પંદર દિવસ પહેલાં એણે નવા એપ્રોન અને સ્ટેથોસ્કોપ ખરીદવા માટે પૈસા મગાવ્યા હતા. એ પપ્પાની ઘડિયાળના બલિદાનમાંથી આવ્યા હતા.
સેકન્ડ એમ.બી.બી.એસ.નો ખર્ચ મમ્મીના કાંડા ઉપરની બે પાતળી, સોનાની બંગડીઓનો ભોગ લઇ ગયું અને ફાઇનલ એમ.બી.બી.એસ.નું પ્રથમ વરસ મમ્મીના ગળામાંથી મંગળસૂત્ર ખૂંચવી ગયું.
આમ કરતાં કરતાં ફાઇનલ એમ.બી.બી.એસ.નું ફાઇનલ વરસ આવી પહોંચ્યું. છેલ્લું સત્ર. છેલ્લી પરીક્ષા. પંદર દિવસ માંડ બચ્યા હતા ત્યારે નિશાને પૈસાની જરૂર પડી. ભોજન-ચા-નાસ્તો અને લોન્ડ્રીના બિલો ભરવાના બાકી હતા. એણે પપ્પાને જાણ કરી. પપ્પાએ તરત જ બારસો રૂપિયા મોકલી આપ્યા. સાથે પત્ર પણ. નિશાની આંખો વરસી પડી. એ પોતાની જાતને પૂછતી રહી, આ વખતે મમ્મીએ શું વેચ્યું હશે? દાગીનો તો હવે એક પણ બચ્યો નથી.
આ સવાલનો જવાબ કોઇની પાસે ન હતો, સિવાય વિધાતા. એ બારસો રૂપિયા મુગટલાલે ક્યાંકથી ત્રીસ ટકાના વ્યાજે ઉછીના લીધા હતા, બદલામાં મધરાત પછીની બીજા બે કલાકની ઊંઘ વેચી દીધી હતી. વધુ કામ, વધુ ઉજાગરા અને વધુ થાક. દીકરીની જાણ બહાર બાપ તૂટી રહ્યો હતો.
પરીક્ષા શરૂ થઇ. પહેલાં લેખિત પરીક્ષા હતી, બાદમાં પ્રેક્ટિકલ્સ. છેલ્લું પેપર પૂરું થયું ત્યાં જ નિશાની હોસ્ટેલનો ફોન રણકયો. રેકટરે માઠા સમાચાર આપ્યા, નિશા, દિલ કઠણ કરીને સાંભળજે! તારા પપ્પા હવે નથી રહ્યા. બપોરે એક વાગ્યે હાર્ટએટેકના કારણે...
‘હેં?! આજે બપોેરે? અને આ સમાચાર મને છેક અત્યારે..?
‘શું થાય! તારું પેપર ન રખડી પડે એટલા ખાતર તારી મમ્મીએ મને વિનંતી કરી હતી. નિશા, તારા પ્રેક્ટિકલ્સ શરૂ થવા આડે એક દિવસની વાર છે, તું અત્યારે જ નીકળી જા! તારા પહોંચ્યા પછી જ તારા પપ્પાના અગ્નિસંસ્કાર થશે. રેકટરે સાંત્વના બંધાવીને નિશાને વિદાય કરી.
રાજકોટ પહોંચીને પપ્પાના મૃતદેહને વળગીને નિશા જે રડી છે, જે રડી છે! એનો આઘાત જીરવી ન શકાય તેવો વસમો હતો. નિશા ડોક્ટર બને એવું સપનું મુગટલાલે જોયું હતું. એને સાચું પાડવા માટે એ મિડલકલાસ માણસે કોઇ ઋષિ કરે એટલું તપ કર્યું હતું અને જ્યારે સપનું સાકાર થવા આડે માત્ર ગણતરીના દિવસો બચ્યા હતા ત્યારે જ એ કમનસીબ બાપ અનંતની સફરે ઉપડી ગયો હતો.
એ રાત નિશાએ રડી રડીને પસાર કરી નાખી. મુગટલાલનો દેહ પંચમહાભૂતોમાં ભળી ગયા પછી એણે જાહેર કર્યું, કે મમ્મી હું પ્રેિકટલ્સ નહીં આપી શકું. માનસિક આઘાતે મને ભાંગી નાખી છે. કદાચ હું ભણવાનું છોડી દઉં એમ પણ બને!
માએ એને સમજાવી, તારા આઘાતને ભૂલી જા, દીકરી! જો તું પરીક્ષા નહીં આપે તો તારા પપ્પાના આત્માને જે આઘાત પહોંચશે એને વિચાર કર. નિશા બીજા દિવસે સાંજે અમદાવાદ પાછી ફરી. બધું ભૂલીને ફરી પાછી ચોપડીઓમાં ડૂબી ગઇ. હિંમત રાખીને પ્રેક્ટિકલ્સમાં હાજર રહી. ડૂસકાં દબાવીને પરીક્ષકોના સવાલોનો સામનો કર્યો. એની મહેનત, મમ્મીએ બંધાવેલી હિંમત અને આસમાનમાંથી વરસતા આશીર્વાદે એને યશ અપાવ્યો. નિશા ડોક્ટર થઇ ગઇ.
આ વાત નિશાએ આજદિન સુધી કોઇને જણાવી નથી. નાનો ભાઇ નિર્મિત તો નાદાન હતો, એને આ ઘટનાની ખબર છે, પણ પપ્પાની લાશ જોયા પછીના ચોવીસ જ કલાકમાં કારકિર્દીની સૌથી અઘરી પરીક્ષાનો સામનો કરતી દીદીની માનસિક યાતના વિશે એ તદ્દન બેખબર છે.
ડૉ.. નિશા હાલમાં સરકારી નોકરીમાં છે. સુવિધાજનક આવાસ મળેલું છે, પગાર પણ સારો છે, મમ્મીને એ સુખમાં રાખી રહી છે અને ભાઇની બોર્ડની પરીક્ષા માટે એને ટયુશનોની વ્યવસ્થાયે કરી આપી છે.
હમણાં જ આ ઘટના બની ગઇ. નિર્મિત અચાનક ચોપડીઓ ફેંકીને ઊભો થઇ ગયો. આજે મૂડ નથી. કાલે વાંચીશ, ત્યારે નિશાએ આ આખીયે ઘટના એને કહી સંભળાવી.
પછી છેલ્લે ઉમેર્યું, ભઇલા, મૂડ અને નો મૂડ આ શબ્દો માત્ર માલેતુજાર મા- બાપના ઘરે જન્મેલા નબીરાઓને જ પરવડે તેવા શબ્દો છે. આપણે તો કાદવમાં જન્મ્યા છીએ, જો કમળ બનવું હશે તો કઠોર પરિશ્રમનો કોઇ જ વિકલ્પ નથી. ગીતામાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે કહ્યું છે. તસ્યાં જાગિતઁ સંયમી. આ પંક્તિનો સાર આપણા માટે આપણા ભગવાને કર્યો છે એ જ ધ્યાનમાં લેવાનો છે, બીજો કોઇ નહીં! ચાલ, વાંચવા માંડ! મેં પણ તને ડોક્ટર બનાવવાનું સપનું જોયું છે.‘
(સત્ય ઘટના, કથાબીજ : મધુસુદન ભુવા, જુનાગઢ)
(શીર્ષક પંક્તિ: મુસાફિર પાલનપુરી)
Tuesday, August 10, 2010
THINKING OF YOU
I sit here quietly and watch the sun set
Thinking of someone that I've never met
I wonder does she think of me too
Needless to say I am thinking of you
Wanting to hold you, to see your face
To take you away to a better place
You feel so right, too good to be true
I just can't stop thinking of you
My friends say that I might regret
Losing my heart to a girl I've not met
I say there is nothing I can do
I cannot help thinking of you
I believe you were made special for me
But wonder if that could possibly be
I'm tired of being so alone and blue
But I always smile when thinking of you
Thinking of someone that I've never met
I wonder does she think of me too
Needless to say I am thinking of you
Wanting to hold you, to see your face
To take you away to a better place
You feel so right, too good to be true
I just can't stop thinking of you
My friends say that I might regret
Losing my heart to a girl I've not met
I say there is nothing I can do
I cannot help thinking of you
I believe you were made special for me
But wonder if that could possibly be
I'm tired of being so alone and blue
But I always smile when thinking of you
Gitanjali
1
When thou commandest me to sing it seems that my heart would break with pride;
and I look to thy face,
and tears come to my eyes.
All that is harsh and dissonant in my life
melts into one sweet harmony
and my adoration spreads wings
like a glad bird on its flight across the sea.
I know thou takest pleasure in my singing.
I know that only as a singer
I come before thy presence.
I touch by the edge
of the far-spreading wings of my song
thy feet
which I could never aspire to reach.
Drunk with the joy of singing
I forget myself
and call thee friend
who art my lord.
2
I know not how thou singest,
my master!
I ever listen in silent amazement.
The light of thy music illumines the world.
The life breath of thy music
runs from sky to sky.
The holy stream of thy music
breaks through all stony obstacles
and rushes on.
My heart longs
to join in thy song,
but vainly struggles for a voice.
I would speak,
but speech breaks not into song,
and I cry out baffled.
Ah, thou hast made my heart
captive in the endless meshes
of thy music, my master!
3
Life of my life,
I shall ever try to keep
my body pure,
knowing that thy living touch
is upon all my limbs.
I shall ever try
to keep all untruths
out from my thoughts,
knowing that thou art that truth
which has kindled
the light of reason in my mind.
I shall ever try
to drive all evils away
from my heart and
keep my love in flower,
knowing that thou hast thy seat
in the inmost shrine
of my heart.
And it shall be my endeavour
to reveal thee in my actions,
knowing it is thy power
gives me strength to act.
4
I ask for a moment's indulgence
to sit by thy side.
The works that I have in hand
I will finish afterwards.
Away from the sight of thy face
my heart knows no rest nor respite,
and my work becomes
an endless toil
in a shoreless sea of toil.
Today the summer has come
at my window
with its sighs and murmurs;
and the bees are plying their minstrelsy
at the court of the flowering grove.
Now it is time to sit quite,
face to face with thee,
and to sing dedication of life
in this silent and overflowing leisure.
5
Pluck this little flower and take it,
delay not!
I fear lest it droop
and drop into the dust.
I may not find a place
in thy garland,
but honour it with a touch of pain
from thy hand and pluck it.
I fear lest the day end
before I am aware,
and the time of offering go by.
Though its colour be not deep
and its smell be faint,
use this flower in thy service
and pluck it while there is time.
6
My song has put off
her adornments.
She has no pride
of dress and decoration.
Ornaments would mar our union;
they would come
between thee and me;
their jingling would drown thy whispers.
My poet's vanity dies
in shame before thy sight.
O master poet,
I have sat down at thy feet.
Only let me make
my life simple and straight,
like a flute of reed
for thee to fill with music.
7
O Fool,
try to carry thyself
upon thy own shoulders!
O beggar,
to come beg at thy own door!
Leave all thy burdens
on his hands who can bear all,
and never look behind in regret.
Thy desire at once
puts out the light
from the lamp it touches with its breath.
It is unholy
take not thy gifts
through its unclean hands.
Accept only
what is offered by sacred love.
8
The time that my journey takes
is long and the way of it long.
I came out on the chariot
of the first gleam of light,
and pursued my voyage
through the wildernesses of worlds
leaving my track
on many a star and planet.
It is the most distant course
that comes nearest to thyself,
and that training is the most intricate
which leads
to the utter simplicity of a tune.
The traveller has to knock
at every alien door
to come to his own,
and one has to wander
through all the outer worlds
to reach
the innermost shrine at the end.
My eyes strayed
far and wide
before I shut them
and said `Here art thou!'
The question and the cry
`Oh, where?'
melt into tears of a thousand streams
and deluge the world
with the flood of the assurance
`I am!'
9
The song that I came to sing
remains unsung to this day.
I have spent my days
in stringing and in unstringing
my instrument.
The time has not come true,
the words have not been rightly said;
only there is the agony
of wishing in my heart.
The blossom has not opened;
only the wind is sighing by.
I have not seen his face,
nor have I listened to his voice;
only I have heard
his gentle footsteps
from the road before my house.
The livelong day has passed
in spreading his seat on the floor;
but the lamp has not been lit
and I cannot ask him
into my house.
I live in the hope
of meeting with him;
but this meeting is not yet.
10
My desires are many
and my cry is pitiful,
but ever didst thou save me
by hard refusals;
and this strong mercy
has been wrought into my life
through and through.
Day by day
thou art making me
worthy of the simple,
great gifts
that thou gavest to me unasked
this sky and the light,
this body and the life
and the mind
saving me
from perils of overmuch desire.
There are times
when I languidly linger
and times
when I awaken and hurry
in search of my goal;
but cruelly thou hidest
thyself from before me.
Day by day
thou art making me
worthy of thy full acceptance
by refusing me ever and anon,
saving me
from perils of weak,
uncertain desire.
11
I am here
to sing thee songs.
In this hall of thine
I have a corner seat.
In thy world
I have no work to do;
my useless life
can only break out
in tunes without a purpose.
When the hour strikes
for thy silent worship
at the dark temple of midnight,
command me, my master,
to stand before thee to sing.
When in the morning air
the golden harp is tuned,
honour me,
commanding my presence.
12
I have had my invitation
to this world's festival,
and thus my life
has been blessed.
My eyes have seen
and my ears have heard.
It was my part
at this feast
to play upon my instrument,
and I have done all I could.
Now, I ask,
has the time come at last
when I may go in
and see thy face
and offer thee
my silent salutation?
13
I am only waiting for love
to give myself up
at last into his hands.
That is why
it is so late
and why I have been guilty
of such omissions.
They come with their laws
and their codes
to bind me fast;
but I evade them ever,
for I am only waiting for love
to give myself up
at last into his hands.
People blame me
and call me heedless;
I doubt not
they are right in their blame.
The market day is over
and work is all done
for the busy.
Those who came
to call me in vain
have gone back in anger.
I am only waiting for love
to give myself up
at last into his hands.
14
If thou speakest not
I will fill my heart
with thy silence
and endure it.
I will keep still
and wait like the night
with starry vigil
and its head bent
low with patience.
The morning will surely come,
the darkness will vanish,
and thy voice pour down
in golden streams
breaking through the sky.
Then thy words
will take wings
in songs from every one
of my birds' nests,
and thy melodies
will break forth in flowers
in all my forest groves.
15
On the day
when the lotus bloomed,
alas,
my mind was straying,
and I knew it not.
My basket was empty
and the flower
remained unheeded.
Only now and again
a sadness fell upon me,
and I started up from my dream
and felt a sweet trace
of a strange fragrance
in the south wind.
That vague sweetness
made my heart ache
with longing
and it seemed to me
that it was
the eager breath of the summer
seeking for its completion.
I knew not then
that it was so near,
that it was mine,
and that this perfect sweetness
had blossomed
in the depth of my own heart.
16
Art thou abroad
on this stormy night
on thy journey of love,
my friend?
The sky groans like one in despair.
I have no sleep tonight.
Ever and again I open my door
and look out on the darkness,
my friend!
I can see nothing before me.
I wonder where lies thy path!
By what dim shore
of the ink-black river,
by what far edge
of the frowning forest,
through what mazy depth of gloom
art thou threading
thy course to come to me,
my friend?
17
If the day is done,
if birds sing no more,
if the wind has flagged tired,
then draw the veil of darkness
thick upon me,
even as thou hast wrapt
the earth with the coverlet of sleep
and tenderly closed the petals
of the drooping lotus at dusk.
From the traveller,
whose sack of provisions is empty
before the voyage is ended,
whose garment is torn and dust laden,
whose strength is exhausted,
remove shame and poverty,
and renew his life
like a flower under the cover
of thy kindly night.
18
In the night of weariness
let me give myself up
to sleep without struggle,
resting my trust upon thee.
Let me not force
my flagging spirit
into a poor preparation
for thy worship.
It is thou who drawest
the veil of night
upon the tired eyes
of the day
to renew its sight
in a fresher gladness of awakening.
19
Light, oh where is the light?
Kindle it
with the burning fire of desire!
There is the lamp
but never a flicker of a flame
is such thy fate, my heart?
Ah, death were better by far for thee!
Misery knocks at thy door,
and her message is
that thy lord is wakeful,
and he calls thee
to the love-tryst
through the darkness of night.
The sky is overcast
with clouds
and the rain is ceaseless.
I know not
what this is that stirs in me
I know not its meaning.
A moment's flash
of lightning drags down
a deeper gloom on my sight,
and my heart gropes
for the path
to where the music
of the night calls me.
Light, oh where is the light!
Kindle it
with the burning fire of desire!
It thunders
and the wind rushes
screaming through the void.
The night is black
as a black stone.
Let not the hours
pass by in the dark.
Kindle the lamp of love with thy life.
20
Obstinate are the trammels,
but my heart aches
when I try to break them.
Freedom is all I want,
but to hope for it
I feel ashamed.
I am certain
that priceless wealth is in thee,
and that thou art
my best friend,
but I have not
the heart to sweep away
the tinsel that fills my room
The shroud
that covers me
is a shroud of dust and death;
I hate it, yet hug it in love.
My debts are large,
my failures great,
my shame secret and heavy;
yet when I come
to ask for my good,
I quake in fear
lest my prayer be granted.
21
By all means
they try to hold me secure
who love me in this world.
But it is otherwise
with thy love
which is greater than theirs,
and thou keepest me free.
Lest I forget them
they never venture
to leave me alone.
But day passes by
after day and thou art not seen.
If I call not thee
in my prayers,
if I keep not thee
in my heart,
thy love for me
still waits for my love.
22
Let only that little be left of me
whereby I may name thee my all.
Let only that little be left
of my will whereby
I may feel thee on every side,
and come to thee in everything,
and offer to thee my love
every moment.
Let only that little be left of me
whereby I may never hide thee.
Let only that little
of my fetters be left
whereby I am bound
with thy will,
and thy purpose
is carried out in my life
and that is the fetter of thy love.
23
Where the mind is without fear
and the head is held high;
Where knowledge is free;
Where the world
has not been broken up
into fragments by narrow domestic walls;
Where words come out
from the depth of truth;
Where tireless striving
stretches its arms towards perfection;
Where the clear stream
of reason has not lost its way
into the dreary desert sand of dead habit;
Where the mind is led forward
by thee into ever-widening
thought and action
Into that heaven of freedom,
my Father,
let my country awake.
24
This is my prayer to thee, my lord
strike, strike at the root
of penury in my heart.
Give me the strength
lightly to bear
my joys and sorrows.
Give me the strength
to make my love
fruitful in service.
Give me the strength
never to disown the poor
or bend my knees
before insolent might.
Give me the strength
to raise my mind high
above daily trifles.
And give me the strength
to surrender my strength
to thy will with love.
25
That I want thee, only thee
let my heart repeat
without end.
All desires
that distract me,
day and night,
are false and empty to the core.
As the night keeps
hidden in its gloom
the petition for light,
even thus in the depth
of my unconsciousness rings the cry
`I want thee, only thee'.
As the storm
still seeks its end in peace
when it strikes
against peace with all its might,
even thus my rebellion
strikes against thy love
and still its cry is
`I want thee, only thee'.
26
When the heart is hard
and parched up,
come upon me
with a shower of mercy.
When grace is lost from life,
come with a burst of song.
When tumultuous work
raises its din on all sides
shutting me out from beyond,
come to me,
my lord of silence,
with thy peace and rest.
When my beggarly heart
sits crouched,
shut up in a corner,
break open the door,
my king,
and come with the ceremony of a king.
When desire blinds
the mind with delusion and dust,
O thou holy one,
thou wakeful,
come with thy light and thy thunder.
27
This is my delight,
thus to wait and watch
at the wayside
where shadow chases light
and the rain comes
in the wake of the summer.
Messengers,
with tidings from unknown skies,
greet me
and speed along the road.
My heart is glad within,
and the breath
of the passing breeze is sweet.
From dawn till dusk
I sit here before my door,
and I know
that of a sudden
the happy moment
will arrive when I shall see.
In the meanwhile
I smile
and I sing all alone.
In the meanwhile
the air is filling
with the perfume of promise.
28
I know not
from what distant time
thou art ever coming
nearer to meet me.
Thy sun and stars
can never keep thee
hidden from me for aye.
In many a morning and eve
thy footsteps have been heard
and thy messenger has come
within my heart
and called me in secret.
I know not
only why today
my life is all astir,
and a feeling
of tremulous joy
is passing through my heart.
It is as if the time
were come
to wind up my work,
and I feel in the air
a faint smell
of thy sweet presence.
29
The night is nearly spent
waiting for him in vain.
I fear lest in the morning
he suddenly come to my door
when I have fallen asleep
wearied out.
Oh friends,
leave the way open to him
forbid him not.
If the sounds of his steps
does not wake me,
do not try to rouse me,
I pray.
I wish not to be called
from my sleep
by the clamorous choir of birds,
by the riot of wind
at the festival of morning light.
Let me sleep undisturbed
even if my lord comes
of a sudden to my door.
Ah, my sleep, precious sleep,
which only waits
for his touch to vanish.
Ah, my closed eyes
that would open their lids
only to the light of his smile
when he stands before me
like a dream emerging
from darkness of sleep.
Let him appear
before my sight
as the first of all lights and all forms.
The first thrill of joy
to my awakened soul
let it come from his glance.
And let my return to myself
be immediate return to him.
30
I thought I should ask of thee
but I dared not
the rose wreath
thou hadst on thy neck.
Thus I waited for the morning,
when thou didst depart,
to find a few fragments
on the bed.
And like a beggar
I searched in the dawn
only for a stray petal or two.
Ah me, what is it I find?
What token left of thy love?
It is no flower, no spices,
no vase of perfumed water.
It is thy mighty sword,
flashing as a flame,
heavy as a bolt of thunder.
The young light of morning
comes through the window
and spread itself upon thy bed.
The morning bird twitters and asks,
`Woman, what hast thou got?'
No, it is no flower, nor spices,
nor vase of perfumed water
it is thy dreadful sword.
I sit and muse in wonder,
what gift is this of thine.
I can find no place to hide it.
I am ashamed to wear it,
frail as I am,
and it hurts me
when press it to my bosom.
Yet shall I bear
in my heart this honour
of the burden of pain,
this gift of thine.
From now there shall be
no fear left for me
in this world,
and thou shalt be victorious
in all my strife.
Thou hast left death
for my companion
and I shall crown him
with my life.
Thy sword is with me
to cut asunder my bonds,
and there shall be
no fear left for me in the world.
From now I leave off
all petty decorations.
Lord of my heart,
no more shall there be
for me waiting and weeping in corners,
no more coyness
and sweetness of demeanour.
Thou hast given me
thy sword for adornment.
No more doll's decorations for me!
31
Let all the strains of joy
mingle in my last song
the joy that makes the earth
flow over
in the riotous excess of the grass,
the joy that sets the twin brothers,
life and death,
dancing over the wide world,
the joy that sweeps in
with the tempest,
shaking and waking all life with laughter,
the joy that sits still
with its tears
on the open red lotus of pain,
and the joy
that throws everything
it has upon the dust,
and knows not a word.
32
Yes, I know,
this is nothing but thy love,
O beloved of my heart
this golden light
that dances upon the leaves,
these idle clouds
sailing across the sky,
this passing breeze
leaving its coolness upon my forehead.
The morning light
has flooded my eyes
this is thy message to my heart.
Thy face is bent from above,
thy eyes look down on my eyes,
and my heart has touched thy feet.
33
Thou hast made me
known to friends
whom I knew not.
Thou hast given me
seats in homes
not my own.
Thou hast brought
the distant near
and made a brother
of the stranger.
I am uneasy at heart
when I have to leave
my accustomed shelter;
I forget that there abides
the old in the new,
and that there also thou abidest.
Through birth and death,
in this world or in others,
wherever thou leadest me
it is thou, the same,
the one companion
of my endless life
who ever linkest my heart
with bonds of joy
to the unfamiliar.
When one knows thee,
then alien there is none,
then no door is shut.
Oh, grant me my prayer
that I may never lose
the bliss of the touch
of the one in the play of many.
34
She who ever had remained
in the depth of my being,
in the twilight
of gleams and of glimpses;
she who never opened
her veils in the morning light,
will be my last gift to thee,
my God,
folded in my final song.
Words have wooed
yet failed to win her;
persuasion has stretched to her
its eager arms in vain.
I have roamed
from country to country
keeping her in the core of my heart,
and around her
have risen and fallen
the growth and decay of my life.
Over my thoughts and actions,
my slumbers and dreams,
she reigned
yet dwelled alone and apart.
many a man knocked
at my door and asked for her
and turned away in despair.
There was none in the world
who ever saw her face to face,
and she remained
in her loneliness
waiting for thy recognition.
35
Deliverance is
not for me
in renunciation.
I feel the embrace
of freedom
in a thousand bonds of delight.
Thou ever pourest for me
the fresh draught of thy wine
of various colours and fragrance,
filling this earthen vessel to the brim.
My world will light
its hundred different lamps
with thy flame
and place them
before the altar of thy temple.
No, I will never shut
the doors of my senses.
The delights of sight and hearing
and touch will bear thy delight.
Yes, all my illusions
will burn into illumination of joy,
and all my desires
ripen into fruits of love.
36
If it is not my portion
to meet thee in this life
then let me ever feel
that I have missed thy sight.
let me not forget for a moment,
let me carry the pangs
of this sorrow in my dreams
and in my wakeful hours.
As my days pass
in the crowded market of this world
and my hands grow full
with the daily profits,
let me ever feel
that I have gained nothing
let me not forget for a moment,
let me carry the pangs
of this sorrow in my dreams
and in my wakeful hours.
When I sit by the roadside,
tired and panting,
when I spread my bed
low in the dust,
let me ever feel
that the long journey is still before me
let me not forget a moment,
let me carry the pangs
of this sorrow in my dreams
and in my wakeful hours.
When my rooms
have been decked out
and the flutes sound
and the laughter there is loud,
let me ever feel
that I have not invited thee to my house—
-let me not forget for a moment,
let me carry the pangs
of this sorrow in my dreams
and in my wakeful hours.
37
It is the pang of separation
that spreads
throughout the world
and gives birth
to shapes innumerable
in the infinite sky.
It is this sorrow of separation
that gazes in silence
all nights from star to star
and becomes lyric
among rustling leaves
in rainy darkness of July.
It is this overspreading pain
that deepens into loves and desires,
into sufferings and joy in human homes;
and this it is
that ever melts and flows
in songs through my poet's heart.
38
In desperate hope
I go and search for her
in all the corners of my room;
I find her not.
My house is small
and what once has gone from it
can never be regained.
But infinite is thy mansion, my lord,
and seeking her
I have to come to thy door.
I stand under the golden canopy
of thine evening sky
and I lift my eager eyes to thy face.
I have come
to the brink of eternity
from which nothing can vanish
no hope, no happiness,
no vision of a face seen through tears.
Oh, dip my emptied life
into that ocean,
plunge it into the deepest fullness.
Let me for once
feel that lost sweet touch
in the allness of the universe.
39
On the day
when death will knock at thy door
what wilt thou offer to him?
Oh, I will set before my guest
the full vessel of my life
I will never let him go
with empty hands.
All the sweet vintage
of all my autumn days and summer nights,
all the earnings and gleanings
of my busy life
will I place before him
at the close of my days
when death will knock at my door.
40
O thou the last fulfilment of life,
Death, my death,
come and whisper to me!
Day after day
I have kept watch for thee;
for thee have I borne
the joys and pangs of life.
All that I am,
that I have, that I hope
and all my love
have ever flowed towards thee
in depth of secrecy.
One final glance
from thine eyes
and my life
will be ever thine own.
The flowers have been woven
and the garland is ready
for the bridegroom.
After the wedding
the bride shall leave her home
and meet her lord
alone in the solitude of night.
41
I know
that the day will come
when my sight of this earth
shall be lost,
and life will take
its leave in silence,
drawing the last curtain
over my eyes.
Yet stars will watch at night,
and morning rise as before,
and hours heave like sea waves
casting up pleasures and pains.
When I think
of this end of my moments,
the barrier of the moments breaks
and I see
by the light of death thy world
with its careless treasures.
Rare is its lowliest seat,
rare is its meanest of lives.
Things that I longed
for in vain and things that I got
let them pass.
Let me
but truly possess
the things that I ever spurned
and overlooked.
42
When my play was with thee
I never questioned who thou wert.
I knew nor shyness nor fear,
my life was boisterous.
In the early morning
thou wouldst call me from my sleep
like my own comrade
and lead me running
from glade to glade.
On those days
I never cared to know
the meaning of songs
thou sangest to me.
Only my voice
took up the tunes,
and my heart danced in their cadence.
Now, when the playtime is over,
what is this sudden sight
that is come upon me?
The world with eyes bent
upon thy feet stands
in awe with all its silent stars.
43
I dive down into the depth
of the ocean of forms,
hoping to gain
the perfect pearl of the formless.
No more sailing
from harbour to harbour
with this my weather-beaten boat.
The days are long passed
when my sport
was to be tossed on waves.
And now I am eager
to die into the deathless.
Into the audience hall
by the fathomless abyss
where swells up the music
of toneless strings
I shall take this harp of my life.
I shall tune it
to the notes of forever,
and when it has sobbed out
its last utterance,
lay down my silent harp
at the feet of the silent.
When thou commandest me to sing it seems that my heart would break with pride;
and I look to thy face,
and tears come to my eyes.
All that is harsh and dissonant in my life
melts into one sweet harmony
and my adoration spreads wings
like a glad bird on its flight across the sea.
I know thou takest pleasure in my singing.
I know that only as a singer
I come before thy presence.
I touch by the edge
of the far-spreading wings of my song
thy feet
which I could never aspire to reach.
Drunk with the joy of singing
I forget myself
and call thee friend
who art my lord.
2
I know not how thou singest,
my master!
I ever listen in silent amazement.
The light of thy music illumines the world.
The life breath of thy music
runs from sky to sky.
The holy stream of thy music
breaks through all stony obstacles
and rushes on.
My heart longs
to join in thy song,
but vainly struggles for a voice.
I would speak,
but speech breaks not into song,
and I cry out baffled.
Ah, thou hast made my heart
captive in the endless meshes
of thy music, my master!
3
Life of my life,
I shall ever try to keep
my body pure,
knowing that thy living touch
is upon all my limbs.
I shall ever try
to keep all untruths
out from my thoughts,
knowing that thou art that truth
which has kindled
the light of reason in my mind.
I shall ever try
to drive all evils away
from my heart and
keep my love in flower,
knowing that thou hast thy seat
in the inmost shrine
of my heart.
And it shall be my endeavour
to reveal thee in my actions,
knowing it is thy power
gives me strength to act.
4
I ask for a moment's indulgence
to sit by thy side.
The works that I have in hand
I will finish afterwards.
Away from the sight of thy face
my heart knows no rest nor respite,
and my work becomes
an endless toil
in a shoreless sea of toil.
Today the summer has come
at my window
with its sighs and murmurs;
and the bees are plying their minstrelsy
at the court of the flowering grove.
Now it is time to sit quite,
face to face with thee,
and to sing dedication of life
in this silent and overflowing leisure.
5
Pluck this little flower and take it,
delay not!
I fear lest it droop
and drop into the dust.
I may not find a place
in thy garland,
but honour it with a touch of pain
from thy hand and pluck it.
I fear lest the day end
before I am aware,
and the time of offering go by.
Though its colour be not deep
and its smell be faint,
use this flower in thy service
and pluck it while there is time.
6
My song has put off
her adornments.
She has no pride
of dress and decoration.
Ornaments would mar our union;
they would come
between thee and me;
their jingling would drown thy whispers.
My poet's vanity dies
in shame before thy sight.
O master poet,
I have sat down at thy feet.
Only let me make
my life simple and straight,
like a flute of reed
for thee to fill with music.
7
O Fool,
try to carry thyself
upon thy own shoulders!
O beggar,
to come beg at thy own door!
Leave all thy burdens
on his hands who can bear all,
and never look behind in regret.
Thy desire at once
puts out the light
from the lamp it touches with its breath.
It is unholy
take not thy gifts
through its unclean hands.
Accept only
what is offered by sacred love.
8
The time that my journey takes
is long and the way of it long.
I came out on the chariot
of the first gleam of light,
and pursued my voyage
through the wildernesses of worlds
leaving my track
on many a star and planet.
It is the most distant course
that comes nearest to thyself,
and that training is the most intricate
which leads
to the utter simplicity of a tune.
The traveller has to knock
at every alien door
to come to his own,
and one has to wander
through all the outer worlds
to reach
the innermost shrine at the end.
My eyes strayed
far and wide
before I shut them
and said `Here art thou!'
The question and the cry
`Oh, where?'
melt into tears of a thousand streams
and deluge the world
with the flood of the assurance
`I am!'
9
The song that I came to sing
remains unsung to this day.
I have spent my days
in stringing and in unstringing
my instrument.
The time has not come true,
the words have not been rightly said;
only there is the agony
of wishing in my heart.
The blossom has not opened;
only the wind is sighing by.
I have not seen his face,
nor have I listened to his voice;
only I have heard
his gentle footsteps
from the road before my house.
The livelong day has passed
in spreading his seat on the floor;
but the lamp has not been lit
and I cannot ask him
into my house.
I live in the hope
of meeting with him;
but this meeting is not yet.
10
My desires are many
and my cry is pitiful,
but ever didst thou save me
by hard refusals;
and this strong mercy
has been wrought into my life
through and through.
Day by day
thou art making me
worthy of the simple,
great gifts
that thou gavest to me unasked
this sky and the light,
this body and the life
and the mind
saving me
from perils of overmuch desire.
There are times
when I languidly linger
and times
when I awaken and hurry
in search of my goal;
but cruelly thou hidest
thyself from before me.
Day by day
thou art making me
worthy of thy full acceptance
by refusing me ever and anon,
saving me
from perils of weak,
uncertain desire.
11
I am here
to sing thee songs.
In this hall of thine
I have a corner seat.
In thy world
I have no work to do;
my useless life
can only break out
in tunes without a purpose.
When the hour strikes
for thy silent worship
at the dark temple of midnight,
command me, my master,
to stand before thee to sing.
When in the morning air
the golden harp is tuned,
honour me,
commanding my presence.
12
I have had my invitation
to this world's festival,
and thus my life
has been blessed.
My eyes have seen
and my ears have heard.
It was my part
at this feast
to play upon my instrument,
and I have done all I could.
Now, I ask,
has the time come at last
when I may go in
and see thy face
and offer thee
my silent salutation?
13
I am only waiting for love
to give myself up
at last into his hands.
That is why
it is so late
and why I have been guilty
of such omissions.
They come with their laws
and their codes
to bind me fast;
but I evade them ever,
for I am only waiting for love
to give myself up
at last into his hands.
People blame me
and call me heedless;
I doubt not
they are right in their blame.
The market day is over
and work is all done
for the busy.
Those who came
to call me in vain
have gone back in anger.
I am only waiting for love
to give myself up
at last into his hands.
14
If thou speakest not
I will fill my heart
with thy silence
and endure it.
I will keep still
and wait like the night
with starry vigil
and its head bent
low with patience.
The morning will surely come,
the darkness will vanish,
and thy voice pour down
in golden streams
breaking through the sky.
Then thy words
will take wings
in songs from every one
of my birds' nests,
and thy melodies
will break forth in flowers
in all my forest groves.
15
On the day
when the lotus bloomed,
alas,
my mind was straying,
and I knew it not.
My basket was empty
and the flower
remained unheeded.
Only now and again
a sadness fell upon me,
and I started up from my dream
and felt a sweet trace
of a strange fragrance
in the south wind.
That vague sweetness
made my heart ache
with longing
and it seemed to me
that it was
the eager breath of the summer
seeking for its completion.
I knew not then
that it was so near,
that it was mine,
and that this perfect sweetness
had blossomed
in the depth of my own heart.
16
Art thou abroad
on this stormy night
on thy journey of love,
my friend?
The sky groans like one in despair.
I have no sleep tonight.
Ever and again I open my door
and look out on the darkness,
my friend!
I can see nothing before me.
I wonder where lies thy path!
By what dim shore
of the ink-black river,
by what far edge
of the frowning forest,
through what mazy depth of gloom
art thou threading
thy course to come to me,
my friend?
17
If the day is done,
if birds sing no more,
if the wind has flagged tired,
then draw the veil of darkness
thick upon me,
even as thou hast wrapt
the earth with the coverlet of sleep
and tenderly closed the petals
of the drooping lotus at dusk.
From the traveller,
whose sack of provisions is empty
before the voyage is ended,
whose garment is torn and dust laden,
whose strength is exhausted,
remove shame and poverty,
and renew his life
like a flower under the cover
of thy kindly night.
18
In the night of weariness
let me give myself up
to sleep without struggle,
resting my trust upon thee.
Let me not force
my flagging spirit
into a poor preparation
for thy worship.
It is thou who drawest
the veil of night
upon the tired eyes
of the day
to renew its sight
in a fresher gladness of awakening.
19
Light, oh where is the light?
Kindle it
with the burning fire of desire!
There is the lamp
but never a flicker of a flame
is such thy fate, my heart?
Ah, death were better by far for thee!
Misery knocks at thy door,
and her message is
that thy lord is wakeful,
and he calls thee
to the love-tryst
through the darkness of night.
The sky is overcast
with clouds
and the rain is ceaseless.
I know not
what this is that stirs in me
I know not its meaning.
A moment's flash
of lightning drags down
a deeper gloom on my sight,
and my heart gropes
for the path
to where the music
of the night calls me.
Light, oh where is the light!
Kindle it
with the burning fire of desire!
It thunders
and the wind rushes
screaming through the void.
The night is black
as a black stone.
Let not the hours
pass by in the dark.
Kindle the lamp of love with thy life.
20
Obstinate are the trammels,
but my heart aches
when I try to break them.
Freedom is all I want,
but to hope for it
I feel ashamed.
I am certain
that priceless wealth is in thee,
and that thou art
my best friend,
but I have not
the heart to sweep away
the tinsel that fills my room
The shroud
that covers me
is a shroud of dust and death;
I hate it, yet hug it in love.
My debts are large,
my failures great,
my shame secret and heavy;
yet when I come
to ask for my good,
I quake in fear
lest my prayer be granted.
21
By all means
they try to hold me secure
who love me in this world.
But it is otherwise
with thy love
which is greater than theirs,
and thou keepest me free.
Lest I forget them
they never venture
to leave me alone.
But day passes by
after day and thou art not seen.
If I call not thee
in my prayers,
if I keep not thee
in my heart,
thy love for me
still waits for my love.
22
Let only that little be left of me
whereby I may name thee my all.
Let only that little be left
of my will whereby
I may feel thee on every side,
and come to thee in everything,
and offer to thee my love
every moment.
Let only that little be left of me
whereby I may never hide thee.
Let only that little
of my fetters be left
whereby I am bound
with thy will,
and thy purpose
is carried out in my life
and that is the fetter of thy love.
23
Where the mind is without fear
and the head is held high;
Where knowledge is free;
Where the world
has not been broken up
into fragments by narrow domestic walls;
Where words come out
from the depth of truth;
Where tireless striving
stretches its arms towards perfection;
Where the clear stream
of reason has not lost its way
into the dreary desert sand of dead habit;
Where the mind is led forward
by thee into ever-widening
thought and action
Into that heaven of freedom,
my Father,
let my country awake.
24
This is my prayer to thee, my lord
strike, strike at the root
of penury in my heart.
Give me the strength
lightly to bear
my joys and sorrows.
Give me the strength
to make my love
fruitful in service.
Give me the strength
never to disown the poor
or bend my knees
before insolent might.
Give me the strength
to raise my mind high
above daily trifles.
And give me the strength
to surrender my strength
to thy will with love.
25
That I want thee, only thee
let my heart repeat
without end.
All desires
that distract me,
day and night,
are false and empty to the core.
As the night keeps
hidden in its gloom
the petition for light,
even thus in the depth
of my unconsciousness rings the cry
`I want thee, only thee'.
As the storm
still seeks its end in peace
when it strikes
against peace with all its might,
even thus my rebellion
strikes against thy love
and still its cry is
`I want thee, only thee'.
26
When the heart is hard
and parched up,
come upon me
with a shower of mercy.
When grace is lost from life,
come with a burst of song.
When tumultuous work
raises its din on all sides
shutting me out from beyond,
come to me,
my lord of silence,
with thy peace and rest.
When my beggarly heart
sits crouched,
shut up in a corner,
break open the door,
my king,
and come with the ceremony of a king.
When desire blinds
the mind with delusion and dust,
O thou holy one,
thou wakeful,
come with thy light and thy thunder.
27
This is my delight,
thus to wait and watch
at the wayside
where shadow chases light
and the rain comes
in the wake of the summer.
Messengers,
with tidings from unknown skies,
greet me
and speed along the road.
My heart is glad within,
and the breath
of the passing breeze is sweet.
From dawn till dusk
I sit here before my door,
and I know
that of a sudden
the happy moment
will arrive when I shall see.
In the meanwhile
I smile
and I sing all alone.
In the meanwhile
the air is filling
with the perfume of promise.
28
I know not
from what distant time
thou art ever coming
nearer to meet me.
Thy sun and stars
can never keep thee
hidden from me for aye.
In many a morning and eve
thy footsteps have been heard
and thy messenger has come
within my heart
and called me in secret.
I know not
only why today
my life is all astir,
and a feeling
of tremulous joy
is passing through my heart.
It is as if the time
were come
to wind up my work,
and I feel in the air
a faint smell
of thy sweet presence.
29
The night is nearly spent
waiting for him in vain.
I fear lest in the morning
he suddenly come to my door
when I have fallen asleep
wearied out.
Oh friends,
leave the way open to him
forbid him not.
If the sounds of his steps
does not wake me,
do not try to rouse me,
I pray.
I wish not to be called
from my sleep
by the clamorous choir of birds,
by the riot of wind
at the festival of morning light.
Let me sleep undisturbed
even if my lord comes
of a sudden to my door.
Ah, my sleep, precious sleep,
which only waits
for his touch to vanish.
Ah, my closed eyes
that would open their lids
only to the light of his smile
when he stands before me
like a dream emerging
from darkness of sleep.
Let him appear
before my sight
as the first of all lights and all forms.
The first thrill of joy
to my awakened soul
let it come from his glance.
And let my return to myself
be immediate return to him.
30
I thought I should ask of thee
but I dared not
the rose wreath
thou hadst on thy neck.
Thus I waited for the morning,
when thou didst depart,
to find a few fragments
on the bed.
And like a beggar
I searched in the dawn
only for a stray petal or two.
Ah me, what is it I find?
What token left of thy love?
It is no flower, no spices,
no vase of perfumed water.
It is thy mighty sword,
flashing as a flame,
heavy as a bolt of thunder.
The young light of morning
comes through the window
and spread itself upon thy bed.
The morning bird twitters and asks,
`Woman, what hast thou got?'
No, it is no flower, nor spices,
nor vase of perfumed water
it is thy dreadful sword.
I sit and muse in wonder,
what gift is this of thine.
I can find no place to hide it.
I am ashamed to wear it,
frail as I am,
and it hurts me
when press it to my bosom.
Yet shall I bear
in my heart this honour
of the burden of pain,
this gift of thine.
From now there shall be
no fear left for me
in this world,
and thou shalt be victorious
in all my strife.
Thou hast left death
for my companion
and I shall crown him
with my life.
Thy sword is with me
to cut asunder my bonds,
and there shall be
no fear left for me in the world.
From now I leave off
all petty decorations.
Lord of my heart,
no more shall there be
for me waiting and weeping in corners,
no more coyness
and sweetness of demeanour.
Thou hast given me
thy sword for adornment.
No more doll's decorations for me!
31
Let all the strains of joy
mingle in my last song
the joy that makes the earth
flow over
in the riotous excess of the grass,
the joy that sets the twin brothers,
life and death,
dancing over the wide world,
the joy that sweeps in
with the tempest,
shaking and waking all life with laughter,
the joy that sits still
with its tears
on the open red lotus of pain,
and the joy
that throws everything
it has upon the dust,
and knows not a word.
32
Yes, I know,
this is nothing but thy love,
O beloved of my heart
this golden light
that dances upon the leaves,
these idle clouds
sailing across the sky,
this passing breeze
leaving its coolness upon my forehead.
The morning light
has flooded my eyes
this is thy message to my heart.
Thy face is bent from above,
thy eyes look down on my eyes,
and my heart has touched thy feet.
33
Thou hast made me
known to friends
whom I knew not.
Thou hast given me
seats in homes
not my own.
Thou hast brought
the distant near
and made a brother
of the stranger.
I am uneasy at heart
when I have to leave
my accustomed shelter;
I forget that there abides
the old in the new,
and that there also thou abidest.
Through birth and death,
in this world or in others,
wherever thou leadest me
it is thou, the same,
the one companion
of my endless life
who ever linkest my heart
with bonds of joy
to the unfamiliar.
When one knows thee,
then alien there is none,
then no door is shut.
Oh, grant me my prayer
that I may never lose
the bliss of the touch
of the one in the play of many.
34
She who ever had remained
in the depth of my being,
in the twilight
of gleams and of glimpses;
she who never opened
her veils in the morning light,
will be my last gift to thee,
my God,
folded in my final song.
Words have wooed
yet failed to win her;
persuasion has stretched to her
its eager arms in vain.
I have roamed
from country to country
keeping her in the core of my heart,
and around her
have risen and fallen
the growth and decay of my life.
Over my thoughts and actions,
my slumbers and dreams,
she reigned
yet dwelled alone and apart.
many a man knocked
at my door and asked for her
and turned away in despair.
There was none in the world
who ever saw her face to face,
and she remained
in her loneliness
waiting for thy recognition.
35
Deliverance is
not for me
in renunciation.
I feel the embrace
of freedom
in a thousand bonds of delight.
Thou ever pourest for me
the fresh draught of thy wine
of various colours and fragrance,
filling this earthen vessel to the brim.
My world will light
its hundred different lamps
with thy flame
and place them
before the altar of thy temple.
No, I will never shut
the doors of my senses.
The delights of sight and hearing
and touch will bear thy delight.
Yes, all my illusions
will burn into illumination of joy,
and all my desires
ripen into fruits of love.
36
If it is not my portion
to meet thee in this life
then let me ever feel
that I have missed thy sight.
let me not forget for a moment,
let me carry the pangs
of this sorrow in my dreams
and in my wakeful hours.
As my days pass
in the crowded market of this world
and my hands grow full
with the daily profits,
let me ever feel
that I have gained nothing
let me not forget for a moment,
let me carry the pangs
of this sorrow in my dreams
and in my wakeful hours.
When I sit by the roadside,
tired and panting,
when I spread my bed
low in the dust,
let me ever feel
that the long journey is still before me
let me not forget a moment,
let me carry the pangs
of this sorrow in my dreams
and in my wakeful hours.
When my rooms
have been decked out
and the flutes sound
and the laughter there is loud,
let me ever feel
that I have not invited thee to my house—
-let me not forget for a moment,
let me carry the pangs
of this sorrow in my dreams
and in my wakeful hours.
37
It is the pang of separation
that spreads
throughout the world
and gives birth
to shapes innumerable
in the infinite sky.
It is this sorrow of separation
that gazes in silence
all nights from star to star
and becomes lyric
among rustling leaves
in rainy darkness of July.
It is this overspreading pain
that deepens into loves and desires,
into sufferings and joy in human homes;
and this it is
that ever melts and flows
in songs through my poet's heart.
38
In desperate hope
I go and search for her
in all the corners of my room;
I find her not.
My house is small
and what once has gone from it
can never be regained.
But infinite is thy mansion, my lord,
and seeking her
I have to come to thy door.
I stand under the golden canopy
of thine evening sky
and I lift my eager eyes to thy face.
I have come
to the brink of eternity
from which nothing can vanish
no hope, no happiness,
no vision of a face seen through tears.
Oh, dip my emptied life
into that ocean,
plunge it into the deepest fullness.
Let me for once
feel that lost sweet touch
in the allness of the universe.
39
On the day
when death will knock at thy door
what wilt thou offer to him?
Oh, I will set before my guest
the full vessel of my life
I will never let him go
with empty hands.
All the sweet vintage
of all my autumn days and summer nights,
all the earnings and gleanings
of my busy life
will I place before him
at the close of my days
when death will knock at my door.
40
O thou the last fulfilment of life,
Death, my death,
come and whisper to me!
Day after day
I have kept watch for thee;
for thee have I borne
the joys and pangs of life.
All that I am,
that I have, that I hope
and all my love
have ever flowed towards thee
in depth of secrecy.
One final glance
from thine eyes
and my life
will be ever thine own.
The flowers have been woven
and the garland is ready
for the bridegroom.
After the wedding
the bride shall leave her home
and meet her lord
alone in the solitude of night.
41
I know
that the day will come
when my sight of this earth
shall be lost,
and life will take
its leave in silence,
drawing the last curtain
over my eyes.
Yet stars will watch at night,
and morning rise as before,
and hours heave like sea waves
casting up pleasures and pains.
When I think
of this end of my moments,
the barrier of the moments breaks
and I see
by the light of death thy world
with its careless treasures.
Rare is its lowliest seat,
rare is its meanest of lives.
Things that I longed
for in vain and things that I got
let them pass.
Let me
but truly possess
the things that I ever spurned
and overlooked.
42
When my play was with thee
I never questioned who thou wert.
I knew nor shyness nor fear,
my life was boisterous.
In the early morning
thou wouldst call me from my sleep
like my own comrade
and lead me running
from glade to glade.
On those days
I never cared to know
the meaning of songs
thou sangest to me.
Only my voice
took up the tunes,
and my heart danced in their cadence.
Now, when the playtime is over,
what is this sudden sight
that is come upon me?
The world with eyes bent
upon thy feet stands
in awe with all its silent stars.
43
I dive down into the depth
of the ocean of forms,
hoping to gain
the perfect pearl of the formless.
No more sailing
from harbour to harbour
with this my weather-beaten boat.
The days are long passed
when my sport
was to be tossed on waves.
And now I am eager
to die into the deathless.
Into the audience hall
by the fathomless abyss
where swells up the music
of toneless strings
I shall take this harp of my life.
I shall tune it
to the notes of forever,
and when it has sobbed out
its last utterance,
lay down my silent harp
at the feet of the silent.
प्रतीक्षा - हरिवंशराय बच्चन
मौन रात इस भांति कि जैसे, कोई गत वीणा पर बज कर,
अभी-अभी सोई खोई-सी, सपनों में तारों पर सिर धर
और दिशाओं से प्रतिध्वनियाँ, जाग्रत सुधियों-सी आती हैं,
कान तुम्हारे तान कहीं से यदि सुन पाते, तब क्या होता?
तुमने कब दी बात रात के सूने में तुम आने वाले,
पर ऐसे ही वक्त प्राण मन, मेरे हो उठते मतवाले,
साँसें घूमघूम फिरफिर से, असमंजस के क्षण गिनती हैं,
मिलने की घड़ियाँ तुम निश्चित, यदि कर जाते तब क्या होता?
उत्सुकता की अकुलाहट में, मैंने पलक पाँवड़े डाले,
अम्बर तो मशहूर कि सब दिन, रहता अपने होश सम्हाले,
तारों की महफिल ने अपनी आँख बिछा दी किस आशा से,
मेरे मौन कुटी को आते तुम दिख जाते तब क्या होता?
बैठ कल्पना करता हूँ, पगचाप तुम्हारी मग से आती,
रगरग में चेतनता घुलकर, आँसू के कणसी झर जाती,
नमक डलीसा गल अपनापन, सागर में घुलमिलसा जाता,
अपनी बाँहों में भरकर प्रिय, कण्ठ लगाते तब क्या होता?
अभी-अभी सोई खोई-सी, सपनों में तारों पर सिर धर
और दिशाओं से प्रतिध्वनियाँ, जाग्रत सुधियों-सी आती हैं,
कान तुम्हारे तान कहीं से यदि सुन पाते, तब क्या होता?
तुमने कब दी बात रात के सूने में तुम आने वाले,
पर ऐसे ही वक्त प्राण मन, मेरे हो उठते मतवाले,
साँसें घूमघूम फिरफिर से, असमंजस के क्षण गिनती हैं,
मिलने की घड़ियाँ तुम निश्चित, यदि कर जाते तब क्या होता?
उत्सुकता की अकुलाहट में, मैंने पलक पाँवड़े डाले,
अम्बर तो मशहूर कि सब दिन, रहता अपने होश सम्हाले,
तारों की महफिल ने अपनी आँख बिछा दी किस आशा से,
मेरे मौन कुटी को आते तुम दिख जाते तब क्या होता?
बैठ कल्पना करता हूँ, पगचाप तुम्हारी मग से आती,
रगरग में चेतनता घुलकर, आँसू के कणसी झर जाती,
नमक डलीसा गल अपनापन, सागर में घुलमिलसा जाता,
अपनी बाँहों में भरकर प्रिय, कण्ठ लगाते तब क्या होता?
यमराज का इस्तीफा
एक दिन
यमदेव ने दे दिया
अपना इस्तीफा।
मच गया हाहाकार
बिगड़ गया सब
संतुलन,
करने के लिए
स्थिति का आकलन,
इन्द्र देव ने देवताओं
की आपात सभा
बुलाई
और फिर यमराज
को कॉल लगाई।
'डायल किया गया
नंबर कृपया जाँच लें'
कि आवाज तब सुनाई।
नये-नये ऑफ़र
देखकर नम्बर बदलने की
यमराज की इस आदत पर
इन्द्रदेव को खुन्दक आई,
पर मामले की नाजुकता
को देखकर,
मन की बात उन्होने
मन में ही दबाई।
किसी तरह यमराज
का नया नंबर मिला,
फिर से फोन
लगाया गया तो
'तुझसे है मेरा नाता
पुराना कोई' का
मोबाईल ने
कॉलर टयून सुनाया।
सुन-सुन कर ये
सब बोर हो गये
ऐसा लगा शायद
यमराज जी सो गये।
तहकीकात करने पर
पता लगा,
यमदेव पृथ्वीलोक
में रोमिंग पे हैं,
शायद इसलिए,
नहीं दे रहे हैं
हमारी कॉल पे ध्यान,
क्योंकि बिल भरने
में निकल जाती है
उनकी भी जान।
अन्त में किसी
तरह यमराज
हुये इन्द्र के दरबार
में पेश,
इन्द्रदेव ने तब
पूछा-यम
क्या है ये
इस्तीफे का केस?
यमराज जी तब
मुँह खोले
और बोले-
हे इंद्रदेव।
'मल्टीप्लैक्स' में
जब भी जाता हूँ,
'भैंसे' की पार्किंग
न होने की वजह से
बिन फिल्म देखे,
ही लौट के आता हूँ।
'बरिस्ता' और 'मैकडोन्लड'
वाले तो देखते ही देखते
इज्जत उतार
देते हैं और
सबके सामने ही
ढ़ाबे में जाकर
खाने-की सलाह
दे देते हैं।
मौत के अपने
काम पर जब
पृथ्वीलोक जाता हूँ
'भैंसे' पर मुझे
देखकर पृथ्वीवासी
भी हँसते हैं
और कार न होने
के ताने कसते हैं।
भैंसे पर बैठे-बैठे
झटके बड़े रहे हैं
वायुमार्ग में भी
अब ट्रैफिक बढ़ रहे हैं।
रफ्तार की इस दुनिया
का मैं भैंसे से
कैसे करूँगा पीछा।
आप कुछ समझ रहे हो
या कुछ और दूँ शिक्षा।
और तो और, देखो
रम्भा के पास है
'टोयटा'
और उर्वशी को है
आपने 'एसेन्ट' दिया,
फिर मेरे साथ
ये अन्याय क्यों किया?
हे इन्द्रदेव।
मेरे इस दु:ख को
समझो और
चार पहिए की
जगह
चार पैरों वाला
दिया है कह
कर अब मुझे न
बहलाओ,
और जल्दी से
'मर्सिडीज़' मुझे
दिलाओ।
वरना मेरा
इस्तीफा
अपने साथ
ही लेकर जाओ।
और मौत का
ये काम
अब किसी और से
करवाओ।
यमदेव ने दे दिया
अपना इस्तीफा।
मच गया हाहाकार
बिगड़ गया सब
संतुलन,
करने के लिए
स्थिति का आकलन,
इन्द्र देव ने देवताओं
की आपात सभा
बुलाई
और फिर यमराज
को कॉल लगाई।
'डायल किया गया
नंबर कृपया जाँच लें'
कि आवाज तब सुनाई।
नये-नये ऑफ़र
देखकर नम्बर बदलने की
यमराज की इस आदत पर
इन्द्रदेव को खुन्दक आई,
पर मामले की नाजुकता
को देखकर,
मन की बात उन्होने
मन में ही दबाई।
किसी तरह यमराज
का नया नंबर मिला,
फिर से फोन
लगाया गया तो
'तुझसे है मेरा नाता
पुराना कोई' का
मोबाईल ने
कॉलर टयून सुनाया।
सुन-सुन कर ये
सब बोर हो गये
ऐसा लगा शायद
यमराज जी सो गये।
तहकीकात करने पर
पता लगा,
यमदेव पृथ्वीलोक
में रोमिंग पे हैं,
शायद इसलिए,
नहीं दे रहे हैं
हमारी कॉल पे ध्यान,
क्योंकि बिल भरने
में निकल जाती है
उनकी भी जान।
अन्त में किसी
तरह यमराज
हुये इन्द्र के दरबार
में पेश,
इन्द्रदेव ने तब
पूछा-यम
क्या है ये
इस्तीफे का केस?
यमराज जी तब
मुँह खोले
और बोले-
हे इंद्रदेव।
'मल्टीप्लैक्स' में
जब भी जाता हूँ,
'भैंसे' की पार्किंग
न होने की वजह से
बिन फिल्म देखे,
ही लौट के आता हूँ।
'बरिस्ता' और 'मैकडोन्लड'
वाले तो देखते ही देखते
इज्जत उतार
देते हैं और
सबके सामने ही
ढ़ाबे में जाकर
खाने-की सलाह
दे देते हैं।
मौत के अपने
काम पर जब
पृथ्वीलोक जाता हूँ
'भैंसे' पर मुझे
देखकर पृथ्वीवासी
भी हँसते हैं
और कार न होने
के ताने कसते हैं।
भैंसे पर बैठे-बैठे
झटके बड़े रहे हैं
वायुमार्ग में भी
अब ट्रैफिक बढ़ रहे हैं।
रफ्तार की इस दुनिया
का मैं भैंसे से
कैसे करूँगा पीछा।
आप कुछ समझ रहे हो
या कुछ और दूँ शिक्षा।
और तो और, देखो
रम्भा के पास है
'टोयटा'
और उर्वशी को है
आपने 'एसेन्ट' दिया,
फिर मेरे साथ
ये अन्याय क्यों किया?
हे इन्द्रदेव।
मेरे इस दु:ख को
समझो और
चार पहिए की
जगह
चार पैरों वाला
दिया है कह
कर अब मुझे न
बहलाओ,
और जल्दी से
'मर्सिडीज़' मुझे
दिलाओ।
वरना मेरा
इस्तीफा
अपने साथ
ही लेकर जाओ।
और मौत का
ये काम
अब किसी और से
करवाओ।
वैराग्य -मुँशी प्रेमचँद
मुँशी शालिग्राम बनारस के पुराने रईस थे। जीवन-वृति वकालत थी और पैतृक सम्पत्ति भी अधिक थी। दशाश्वमेध घाट पर उनका वैभवान्वित गृह आकाश को स्पर्श करता था। उदार ऐसे कि पचीस-तीस हजार की वाषिर्क आय भी व्यय को पूरी न होती थी। साधु-ब्राहमणों के बड़े श्रद्वावान थे। वे जो कुछ कमाते, वह स्वयं ब्रह्रमभोज और साधुओं के भंडारे एवं सत्यकार्य में व्यय हो जाता। नगर में कोई साधु-महात्मा आ जाये, वह मुंशी जी का अतिथि। संस्कृत के ऐसे विद्वान कि बड़े-बड़े पंडित उनका लोहा मानते थे वेदान्तीय सिद्वान्तों के वे अनुयायी थे। उनके चित्त की प्रवृति वैराग्य की ओर थी।
मुंशीजी को स्वभावत: बच्चों से बहुत प्रेम था। मुहल्ले-भर के बच्चे उनके प्रेम-वारि से अभिसिंचित होते रहते थे। जब वे घर से निकलते थे तब बालाकों का एक दल उसके साथ होता था। एक दिन कोई पाषाण-हृदय माता अपने बच्वे को मार थी। लड़का बिलख-बिलखकर रो रहा था। मुंशी जी से न रहा गया। दौड़े, बच्चे को गोद में उठा लिया और स्त्री के सम्मुख अपना सिर झुक दिया। स्त्री ने उस दिन से अपने लड़के को न मारने की शपथ खा ली जो मनुष्य दूसरो के बालकों का ऐसा स्नेही हो, वह अपने बालक को कितना प्यार करेगा, सो अनुमान से बाहर है। जब से पुत्र पैदा हुआ, मुंशी जी संसार के सब कार्यो से अलग हो गये। कहीं वे लड़के को हिंडोल में झुला रहे हैं और प्रसन्न हो रहे हैं। कहीं वे उसे एक सुन्दर सैरगाड़ी में बैठाकर स्वयं खींच रहे हैं। एक क्षण के लिए भी उसे अपने पास से दूर नहीं करते थे। वे बच्चे के स्नेह में अपने को भूल गये थे।
सुवामा ने लड़के का नाम प्रतापचन्द्र रखा था। जैसा नाम था वैसे ही उसमें गुण भी थे। वह अत्यन्त प्रतिभाशाली और रुपवान था। जब वह बातें करता, सुनने वाले मुग्ध हो जाते। भव्य ललाट दमक-दमक करता था। अंग ऐसे पुष्ट कि द्विगुण डीलवाले लड़कों को भी वह कुछ न समझता था। इस अल्प आयु ही में उसका मुख-मण्डल ऐसा दिव्य और ज्ञानमय था कि यदि वह अचानक किसी अपरिचित मनुष्य के सामने आकर खड़ा हो जाता तो वह विस्मय से ताकने लगता था।
इस प्रकार हंसते-खेलते छ: वर्ष व्यतीत हो गये। आनंद के दिन पवन की भांति सन्न-से निकल जाते हैं और पता भी नहीं चलता। वे दुर्भाग्य के दिन और विपत्ति की रातें हैं, जो काटे नहीं कटतीं। प्रताप को पैदा हुए अभी कितने दिन हुए। बधाई की मनोहारिणी ध्वनि कानों मे गूंज रही थी छठी वर्षगांठ आ पहुंची। छठे वर्ष का अंत दुर्दिनों का श्रीगणेश था। मुंशी शालिग्राम का सांसारिक सम्बन्ध केवल दिखावटी था। वह निष्काम और निस्सम्बद्व जीवन व्यतीत करते थे। यद्यपि प्रकट वह सामान्य संसारी मनुष्यों की भांति संसार के क्लेशों से क्लेशित और सुखों से हर्षित दृष्टिगोचर होते थे, तथापि उनका मन सर्वथा उस महान और आनन्दपूर्व शांति का सुख-भोग करता था, जिस पर दु:ख के झोंकों और सुख की थपकियों का कोई प्रभाव नहीं पड़ता है।
माघ का महीना था। प्रयाग में कुम्भ का मेला लगा हुआ था। रेलगाड़ियों में यात्री रुई की भांति भर-भरकर प्रयाग पहुंचाये जाते थे। अस्सी-अस्सी बरस के वृद्व-जिनके लिए वर्षो से उठना कठिन हो रहा था- लंगड़ाते, लाठियां टेकते मंजिल तै करके प्रयागराज को जा रहे थे। बड़े-बड़े साधु-महात्मा, जिनके दर्शनो की इच्छा लोगों को हिमालय की अंधेरी गुफाओं में खींच ले जाती थी, उस समय गंगाजी की पवित्र तरंगों से गले मिलने के लिए आये हुए थे। मुंशी शालिग्राम का भी मन ललचाया। सुवाम से बोले- कल स्नान है।
सुवामा - सारा मुहल्ला सूना हो गया। कोई मनुष्य नहीं दीखता।
मुंशी - तुम चलना स्वीकार नहीं करती, नहीं तो बड़ा आनंद होता। ऐसा मेला तुमने कभी नहीं देखा होगा।
सुवामा - ऐसे मेला से मेरा जी घबराता है।
मुंशी - मेरा जी तो नहीं मानता। जब से सुना कि स्वामी परमानन्द जी आये हैं तब से उनके दर्शन के लिए चित्त उद्विग्न हो रहा है।
सुवामा पहले तो उनके जाने पर सहमत न हुई, पर जब देखा कि यह रोके न रुकेंगे, तब विवश होकर मान गयी। उसी दिन मुंशी जी ग्यारह बजे रात को प्रयागराज चले गये। चलते समय उन्होंने प्रताप के मुख का चुम्बन किया और स्त्री को प्रेम से गले लगा लिया। सुवामा ने उस समय देखा कि उनके नेञ सजल हैं। उसका कलेजा धक से हो गया। जैसे चैत्र मास में काली घटाओं को देखकर कृषक का हृदय कॉंपने लगता है, उसी भाती मुंशीजी ने नेत्रों का अश्रुपूर्ण देखकर सुवामा कम्पित हुई। अश्रु की वे बूंदें वैराग्य और त्याग का अगाघ समुद्र थीं। देखने में वे जैसे नन्हे जल के कण थीं, पर थीं वे कितनी गंभीर और विस्तीर्ण।
उधर मुंशी जी घर के बाहर निकले और इधर सुवामा ने एक ठंडी श्वास ली। किसी ने उसके हृदय में यह कहा कि अब तुझे अपने पति के दर्शन न होंगे। एक दिन बीता, दो दिन बीते, चौथा दिन आया और रात हो गयी, यहा तक कि पूरा सप्ताह बीत गया, पर मुंशी जी न आये। तब तो सुवामा को आकुलता होने लगी। तार दिये, आदमी दौड़ाये, पर कुछ पता न चला। दूसरा सप्ताह भी इसी प्रयत्न में समाप्त हो गया। मुंशी जी के लौटने की जो कुछ आशा शेष थी, वह सब मिट्टी में मिल गयी। मुंशी जी का अदृश्य होना उनके कुटुम्ब मात्र के लिए ही नहीं, वरन सारे नगर के लिए एक शोकपूर्ण घटना थी। हाटों में दुकानों पर, हथाइयो में अर्थात चारों और यही वार्तालाप होता था। जो सुनता, वही शोक करता- क्या धनी, क्या निर्धन। यह शौक सबको था। उसके कारण चारों और उत्साह फैला रहता था। अब एक उदासी छा गयी। जिन गलियों से वे बालकों का झुण्ड लेकर निकलते थे, वहां अब धूल उड़ रही थी। बच्चे बराबर उनके पास आने के लिए रोते और हठ करते थे। उन बेचारों को यह सुध कहां थी कि अब प्रमोद सभा भंग हो गयी है। उनकी माताएं ऑंचल से मुख ढांप-ढांपकर रोतीं मानों उनका सगा प्रेमी मर गया है।
वैसे तो मुंशी जी के गुप्त हो जाने का रोना सभी रोते थे। परन्तु सब से गाढ़े आंसू, उन आढतियों और महाजनों के नेत्रों से गिरते थे, जिनके लेने-देने का लेखा अभी नहीं हुआ था। उन्होंने दस-बारह दिन जैसे-जैसे करके काटे, पश्चात एक-एक करके लेखा के पत्र दिखाने लगे। किसी ब्रहृनभोज मे सौ रुपये का घी आया है और मूल्य नहीं दिया गया। कही से दो-सौ का मैदा आया हुआ है। बजाज का सहस्रों का लेखा है। मन्दिर बनवाते समय एक महाजन के बीस सहस्र ऋण लिया था, वह अभी वैसे ही पड़ा हुआ है लेखा की तो यह दशा थी। सामग्री की यह दशा कि एक उत्तम गृह और तत्सम्बन्धिनी सामग्रियों के अतिरिक्त कोई वस्त न थी, जिससे कोई बड़ी रकम खड़ी हो सके। भू-सम्पत्ति बेचने के अतिरिक्त अन्य कोई उपाय न था, जिससे धन प्राप्त करके ऋण चुकाया जाए।
बेचारी सुवामा सिर नीचा किए हुए चटाई पर बैठी थी और प्रतापचन्द्र अपने लकड़ी के घोड़े पर सवार आंगन में टख-टख कर रहा था कि पण्डित मोटेराम शास्त्री - जो कुल के पुरोहित थे - मुस्कराते हुए भीतर आये। उन्हें प्रसन्न देखकर निराश सुवामा चौंककर उठ बैठी कि शायद यह कोई शुभ समाचार लाये हैं। उनके लिए आसन बिछा दिया और आशा-भरी दृष्टि से देखने लगी। पण्डितजी आसान पर बैठे और सुंघनी सूंघते हुए बोले तुमने महाजनों का लेखा देखा?
सुवामा ने निराशापूर्ण शब्दों में कहा-हां, देखा तो।
मोटेराम-रकम बड़ी गहरी है। मुंशीजी ने आगा-पीछा कुछ न सोचा, अपने यहां कुछ हिसाब-किताब न रखा।
सुवामा-हां अब तो यह रकम गहरी है, नहीं तो इतने रुपये क्या, एक-एक भोज में उठ गये हैं।
मोटेराम-सब दिन समान नहीं बीतते।
सुवामा-अब तो जो ईश्वर करेगा सो होगा, क्या कर सकती हूं।
मोटेराम- हां ईश्वर की इच्छा तो मूल ही है, मगर तुमने भी कुछ सोचा है ?
सुवामा-हां गांव बेच डालूंगी।
मोटेराम-राम-राम। यह क्या कहती हो ? भूमि बिक गयी, तो फिर बात क्या रह जायेगी?
मोटेराम- भला, पृथ्वी हाथ से निकल गयी, तो तुम लोगों का जीवन निर्वाह कैसे होगा?
सुवामा-हमारा ईश्वर मालिक है। वही बेड़ा पार करेगा।
मोटेराम यह तो बड़े अफसोस की बात होगी कि ऐसे उपकारी पुरुष के लड़के-बाले दु:ख भोगें।
सुवामा-ईश्वर की यही इच्छा है, तो किसी का क्या बस?
मोटेराम-भला, मैं एक युक्ति बता दूं कि सांप भी मर जाए और लाठी भी न टूटे।
सुवामा- हां, बतलाइए बड़ा उपकार होगा।
मोटेराम-पहले तो एक दरख्वास्त लिखवाकर कलक्टर साहिब को दे दो कि मालगुलारी माफ की जाये। बाकी रुपये का बन्दोबस्त हमारे ऊपर छोड दो। हम जो चाहेंगे करेंगे, परन्तु इलाके पर आंच ना आने पायेगी।
सुवामा-कुछ प्रकट भी तो हो, आप इतने रुपये कहां से लायेंगी?
मोटेराम- तुम्हारे लिए रुपये की क्या कमी है? मुंशी जी के नाम पर बिना लिखा-पढ़ी के पचास हजार रुपये का बन्दोस्त हो जाना कोई बड़ी बात नहीं है। सच तो यह है कि रुपया रखा हुआ है, तुम्हारे मुंह से ‘हां’ निकलने की देरी है।
सुवामा- नगर के भद्र-पुरुषों ने एकत्र किया होगा?
मोटेराम- हां, बात-की-बात में रुपया एकत्र हो गया। साहब का इशारा बहुत था।
सुवामा-कर-मुक्ति के लिए प्रार्थना-पञ मुझसे न लिखवाया जाएगा और मैं अपने स्वामी के नाम ऋण ही लेना चाहती हूं। मैं सबका एक-एक पैसा अपने गांवों ही से चुका दूंगी।
यह कहकर सुवामा ने रुखाई से मुंह फेर लिया और उसके पीले तथा शोकान्वित बदन पर क्रोध-सा झलकने लगा। मोटेराम ने देखा कि बात बिगड़ना चाहती है, तो संभलकर बोले- अच्छा, जैसे तुम्हारी इच्छा। इसमें कोई जबरदस्ती नहीं है। मगर यदि हमने तुमको किसी प्रकार का दु:ख उठाते देखा, तो उस दिन प्रलय हो जायेगा। बस, इतना समझ लो।
सुवामा-तो आप क्या यह चाहते हैं कि मैं अपने पति के नाम पर दूसरों की कृतज्ञता का भार रखूं? मैं इसी घर में जल मरुंगी, अनशन करते-करते मर जाऊंगी, पर किसी की उपकृत न बनूंगी।
मोटेराम-छि:छि:। तुम्हारे ऊपर निहोरा कौन कर सकता है? कैसी बात मुख से निकालती है? ऋण लेने में कोई लाज नहीं है। कौन रईस है जिस पर लाख दो-लाख का ऋण न हो?
सुवामा- मुझे विश्वास नहीं होता कि इस ऋण में निहोरा है।
मोटेराम- सुवामा, तुम्हारी बुद्वि कहां गयी? भला, सब प्रकार के दु:ख उठा लोगी पर क्या तुम्हें इस बालक पर दया नहीं आती?
मोटेराम की यह चोट बहुत कड़ी लगी। सुवामा सजलनयना हो गई। उसने पुत्र की ओर करुणा-भरी दृष्टि से देखा। इस बच्चे के लिए मैंने कौन-कौन सी तपस्या नहीं की? क्या उसके भाग्य में दु:ख ही बदा है। जो अमोला जलवायु के प्रखर झोंकों से बचाता जाता था, जिस पर सूर्य की प्रचण्ड किरणें न पड़ने पाती थीं, जो स्नेह-सुधा से अभी सिंचित रहता था, क्या वह आज इस जलती हुई धूप और इस आग की लपट में मुरझायेगा? सुवामा कई मिनट तक इसी चिन्ता में बैठी रही। मोटेराम मन-ही-मन प्रसन्न हो रहे थे कि अब सफलीभूत हुआ। इतने में सुवामा ने सिर उठाकर कहा-जिसके पिता ने लाखों को जिलाया-खिलाया, वह दूसरों का आश्रित नहीं बन सकता। यदि पिता का धर्म उसका सहायक होगा, तो स्वयं दस को खिलाकर खायेगा। लड़के को बुलाते हुए ‘बेटा। तनिक यहां आओ। कल से तुम्हारी मिठाई, दूध, घी सब बन्द हो जायेंगे। रोओगे तो नहीं?’ यह कहकर उसने बेटे को प्यार से बैठा लिया और उसके गुलाबी गालों का पसीना पोंछकर चुम्बन कर लिया।
प्रताप- क्या कहा? कल से मिठाई बन्द होगी? क्यों क्या हलवाई की दुकान पर मिठाई नहीं है?
सुवामा-मिठाई तो है, पर उसका रुपया कौन देगा?
प्रताप- हम बड़े होंगे, तो उसको बहुत-सा रुपया देंगे। चल, टख। टख। देख मां, कैसा तेज घोड़ा है।
सुवामा की आंखों में फिर जल भर आया। ‘हा हन्त। इस सौन्दर्य और सुकुमारता की मूर्ति पर अभी से दरिद्रता की आपत्तियां आ जायेंगी। नहीं नहीं, मैं स्वयं सब भोग लूंगी। परन्तु अपने प्राण-प्यारे बच्चे के ऊपर आपत्ति की परछाहीं तक न आने दूंगी।’ माता तो यह सोच रही थी और प्रताप अपने हठी और मुंहजोर घोड़े पर चढ़ने में पूर्ण शक्ति से लीन हो रहा था। बच्चे मन के राजा होते हैं।
अभिप्राय यह कि मोटेराम ने बहुत जाल फैलाया। विविध प्रकार का वाक्चातुर्य दिखलाया, परन्तु सुवामा ने एक बार ‘नहीं करके ‘हां’ न की। उसकी इस आत्मरक्षा का समाचार जिसने सुना, धन्य-धन्य कहा। लोगों के मन में उसकी प्रतिष्टा दूनी हो गयी। उसने वही किया, जो ऐसे संतोषपूर्ण और उदार-हृदय मनुष्य की स्त्री को करना उचित था।
इसके पन्द्रहवें दिन इलाका नीलामा पर चढ़ा। पचास सहस्र रुपये प्राप्त हुए कुल ऋण चुका दिया गया। घर का अनावश्यक सामान बेच दिया गया। मकान में भी सुवामा ने भीतर से ऊंची-ऊंची दीवारें खिंचवा कर दो अलग-अलग खण्ड कर दिये। एक में आप रहने लगी और दूसरा भाड़े पर उठा दिया।
मुंशीजी को स्वभावत: बच्चों से बहुत प्रेम था। मुहल्ले-भर के बच्चे उनके प्रेम-वारि से अभिसिंचित होते रहते थे। जब वे घर से निकलते थे तब बालाकों का एक दल उसके साथ होता था। एक दिन कोई पाषाण-हृदय माता अपने बच्वे को मार थी। लड़का बिलख-बिलखकर रो रहा था। मुंशी जी से न रहा गया। दौड़े, बच्चे को गोद में उठा लिया और स्त्री के सम्मुख अपना सिर झुक दिया। स्त्री ने उस दिन से अपने लड़के को न मारने की शपथ खा ली जो मनुष्य दूसरो के बालकों का ऐसा स्नेही हो, वह अपने बालक को कितना प्यार करेगा, सो अनुमान से बाहर है। जब से पुत्र पैदा हुआ, मुंशी जी संसार के सब कार्यो से अलग हो गये। कहीं वे लड़के को हिंडोल में झुला रहे हैं और प्रसन्न हो रहे हैं। कहीं वे उसे एक सुन्दर सैरगाड़ी में बैठाकर स्वयं खींच रहे हैं। एक क्षण के लिए भी उसे अपने पास से दूर नहीं करते थे। वे बच्चे के स्नेह में अपने को भूल गये थे।
सुवामा ने लड़के का नाम प्रतापचन्द्र रखा था। जैसा नाम था वैसे ही उसमें गुण भी थे। वह अत्यन्त प्रतिभाशाली और रुपवान था। जब वह बातें करता, सुनने वाले मुग्ध हो जाते। भव्य ललाट दमक-दमक करता था। अंग ऐसे पुष्ट कि द्विगुण डीलवाले लड़कों को भी वह कुछ न समझता था। इस अल्प आयु ही में उसका मुख-मण्डल ऐसा दिव्य और ज्ञानमय था कि यदि वह अचानक किसी अपरिचित मनुष्य के सामने आकर खड़ा हो जाता तो वह विस्मय से ताकने लगता था।
इस प्रकार हंसते-खेलते छ: वर्ष व्यतीत हो गये। आनंद के दिन पवन की भांति सन्न-से निकल जाते हैं और पता भी नहीं चलता। वे दुर्भाग्य के दिन और विपत्ति की रातें हैं, जो काटे नहीं कटतीं। प्रताप को पैदा हुए अभी कितने दिन हुए। बधाई की मनोहारिणी ध्वनि कानों मे गूंज रही थी छठी वर्षगांठ आ पहुंची। छठे वर्ष का अंत दुर्दिनों का श्रीगणेश था। मुंशी शालिग्राम का सांसारिक सम्बन्ध केवल दिखावटी था। वह निष्काम और निस्सम्बद्व जीवन व्यतीत करते थे। यद्यपि प्रकट वह सामान्य संसारी मनुष्यों की भांति संसार के क्लेशों से क्लेशित और सुखों से हर्षित दृष्टिगोचर होते थे, तथापि उनका मन सर्वथा उस महान और आनन्दपूर्व शांति का सुख-भोग करता था, जिस पर दु:ख के झोंकों और सुख की थपकियों का कोई प्रभाव नहीं पड़ता है।
माघ का महीना था। प्रयाग में कुम्भ का मेला लगा हुआ था। रेलगाड़ियों में यात्री रुई की भांति भर-भरकर प्रयाग पहुंचाये जाते थे। अस्सी-अस्सी बरस के वृद्व-जिनके लिए वर्षो से उठना कठिन हो रहा था- लंगड़ाते, लाठियां टेकते मंजिल तै करके प्रयागराज को जा रहे थे। बड़े-बड़े साधु-महात्मा, जिनके दर्शनो की इच्छा लोगों को हिमालय की अंधेरी गुफाओं में खींच ले जाती थी, उस समय गंगाजी की पवित्र तरंगों से गले मिलने के लिए आये हुए थे। मुंशी शालिग्राम का भी मन ललचाया। सुवाम से बोले- कल स्नान है।
सुवामा - सारा मुहल्ला सूना हो गया। कोई मनुष्य नहीं दीखता।
मुंशी - तुम चलना स्वीकार नहीं करती, नहीं तो बड़ा आनंद होता। ऐसा मेला तुमने कभी नहीं देखा होगा।
सुवामा - ऐसे मेला से मेरा जी घबराता है।
मुंशी - मेरा जी तो नहीं मानता। जब से सुना कि स्वामी परमानन्द जी आये हैं तब से उनके दर्शन के लिए चित्त उद्विग्न हो रहा है।
सुवामा पहले तो उनके जाने पर सहमत न हुई, पर जब देखा कि यह रोके न रुकेंगे, तब विवश होकर मान गयी। उसी दिन मुंशी जी ग्यारह बजे रात को प्रयागराज चले गये। चलते समय उन्होंने प्रताप के मुख का चुम्बन किया और स्त्री को प्रेम से गले लगा लिया। सुवामा ने उस समय देखा कि उनके नेञ सजल हैं। उसका कलेजा धक से हो गया। जैसे चैत्र मास में काली घटाओं को देखकर कृषक का हृदय कॉंपने लगता है, उसी भाती मुंशीजी ने नेत्रों का अश्रुपूर्ण देखकर सुवामा कम्पित हुई। अश्रु की वे बूंदें वैराग्य और त्याग का अगाघ समुद्र थीं। देखने में वे जैसे नन्हे जल के कण थीं, पर थीं वे कितनी गंभीर और विस्तीर्ण।
उधर मुंशी जी घर के बाहर निकले और इधर सुवामा ने एक ठंडी श्वास ली। किसी ने उसके हृदय में यह कहा कि अब तुझे अपने पति के दर्शन न होंगे। एक दिन बीता, दो दिन बीते, चौथा दिन आया और रात हो गयी, यहा तक कि पूरा सप्ताह बीत गया, पर मुंशी जी न आये। तब तो सुवामा को आकुलता होने लगी। तार दिये, आदमी दौड़ाये, पर कुछ पता न चला। दूसरा सप्ताह भी इसी प्रयत्न में समाप्त हो गया। मुंशी जी के लौटने की जो कुछ आशा शेष थी, वह सब मिट्टी में मिल गयी। मुंशी जी का अदृश्य होना उनके कुटुम्ब मात्र के लिए ही नहीं, वरन सारे नगर के लिए एक शोकपूर्ण घटना थी। हाटों में दुकानों पर, हथाइयो में अर्थात चारों और यही वार्तालाप होता था। जो सुनता, वही शोक करता- क्या धनी, क्या निर्धन। यह शौक सबको था। उसके कारण चारों और उत्साह फैला रहता था। अब एक उदासी छा गयी। जिन गलियों से वे बालकों का झुण्ड लेकर निकलते थे, वहां अब धूल उड़ रही थी। बच्चे बराबर उनके पास आने के लिए रोते और हठ करते थे। उन बेचारों को यह सुध कहां थी कि अब प्रमोद सभा भंग हो गयी है। उनकी माताएं ऑंचल से मुख ढांप-ढांपकर रोतीं मानों उनका सगा प्रेमी मर गया है।
वैसे तो मुंशी जी के गुप्त हो जाने का रोना सभी रोते थे। परन्तु सब से गाढ़े आंसू, उन आढतियों और महाजनों के नेत्रों से गिरते थे, जिनके लेने-देने का लेखा अभी नहीं हुआ था। उन्होंने दस-बारह दिन जैसे-जैसे करके काटे, पश्चात एक-एक करके लेखा के पत्र दिखाने लगे। किसी ब्रहृनभोज मे सौ रुपये का घी आया है और मूल्य नहीं दिया गया। कही से दो-सौ का मैदा आया हुआ है। बजाज का सहस्रों का लेखा है। मन्दिर बनवाते समय एक महाजन के बीस सहस्र ऋण लिया था, वह अभी वैसे ही पड़ा हुआ है लेखा की तो यह दशा थी। सामग्री की यह दशा कि एक उत्तम गृह और तत्सम्बन्धिनी सामग्रियों के अतिरिक्त कोई वस्त न थी, जिससे कोई बड़ी रकम खड़ी हो सके। भू-सम्पत्ति बेचने के अतिरिक्त अन्य कोई उपाय न था, जिससे धन प्राप्त करके ऋण चुकाया जाए।
बेचारी सुवामा सिर नीचा किए हुए चटाई पर बैठी थी और प्रतापचन्द्र अपने लकड़ी के घोड़े पर सवार आंगन में टख-टख कर रहा था कि पण्डित मोटेराम शास्त्री - जो कुल के पुरोहित थे - मुस्कराते हुए भीतर आये। उन्हें प्रसन्न देखकर निराश सुवामा चौंककर उठ बैठी कि शायद यह कोई शुभ समाचार लाये हैं। उनके लिए आसन बिछा दिया और आशा-भरी दृष्टि से देखने लगी। पण्डितजी आसान पर बैठे और सुंघनी सूंघते हुए बोले तुमने महाजनों का लेखा देखा?
सुवामा ने निराशापूर्ण शब्दों में कहा-हां, देखा तो।
मोटेराम-रकम बड़ी गहरी है। मुंशीजी ने आगा-पीछा कुछ न सोचा, अपने यहां कुछ हिसाब-किताब न रखा।
सुवामा-हां अब तो यह रकम गहरी है, नहीं तो इतने रुपये क्या, एक-एक भोज में उठ गये हैं।
मोटेराम-सब दिन समान नहीं बीतते।
सुवामा-अब तो जो ईश्वर करेगा सो होगा, क्या कर सकती हूं।
मोटेराम- हां ईश्वर की इच्छा तो मूल ही है, मगर तुमने भी कुछ सोचा है ?
सुवामा-हां गांव बेच डालूंगी।
मोटेराम-राम-राम। यह क्या कहती हो ? भूमि बिक गयी, तो फिर बात क्या रह जायेगी?
मोटेराम- भला, पृथ्वी हाथ से निकल गयी, तो तुम लोगों का जीवन निर्वाह कैसे होगा?
सुवामा-हमारा ईश्वर मालिक है। वही बेड़ा पार करेगा।
मोटेराम यह तो बड़े अफसोस की बात होगी कि ऐसे उपकारी पुरुष के लड़के-बाले दु:ख भोगें।
सुवामा-ईश्वर की यही इच्छा है, तो किसी का क्या बस?
मोटेराम-भला, मैं एक युक्ति बता दूं कि सांप भी मर जाए और लाठी भी न टूटे।
सुवामा- हां, बतलाइए बड़ा उपकार होगा।
मोटेराम-पहले तो एक दरख्वास्त लिखवाकर कलक्टर साहिब को दे दो कि मालगुलारी माफ की जाये। बाकी रुपये का बन्दोबस्त हमारे ऊपर छोड दो। हम जो चाहेंगे करेंगे, परन्तु इलाके पर आंच ना आने पायेगी।
सुवामा-कुछ प्रकट भी तो हो, आप इतने रुपये कहां से लायेंगी?
मोटेराम- तुम्हारे लिए रुपये की क्या कमी है? मुंशी जी के नाम पर बिना लिखा-पढ़ी के पचास हजार रुपये का बन्दोस्त हो जाना कोई बड़ी बात नहीं है। सच तो यह है कि रुपया रखा हुआ है, तुम्हारे मुंह से ‘हां’ निकलने की देरी है।
सुवामा- नगर के भद्र-पुरुषों ने एकत्र किया होगा?
मोटेराम- हां, बात-की-बात में रुपया एकत्र हो गया। साहब का इशारा बहुत था।
सुवामा-कर-मुक्ति के लिए प्रार्थना-पञ मुझसे न लिखवाया जाएगा और मैं अपने स्वामी के नाम ऋण ही लेना चाहती हूं। मैं सबका एक-एक पैसा अपने गांवों ही से चुका दूंगी।
यह कहकर सुवामा ने रुखाई से मुंह फेर लिया और उसके पीले तथा शोकान्वित बदन पर क्रोध-सा झलकने लगा। मोटेराम ने देखा कि बात बिगड़ना चाहती है, तो संभलकर बोले- अच्छा, जैसे तुम्हारी इच्छा। इसमें कोई जबरदस्ती नहीं है। मगर यदि हमने तुमको किसी प्रकार का दु:ख उठाते देखा, तो उस दिन प्रलय हो जायेगा। बस, इतना समझ लो।
सुवामा-तो आप क्या यह चाहते हैं कि मैं अपने पति के नाम पर दूसरों की कृतज्ञता का भार रखूं? मैं इसी घर में जल मरुंगी, अनशन करते-करते मर जाऊंगी, पर किसी की उपकृत न बनूंगी।
मोटेराम-छि:छि:। तुम्हारे ऊपर निहोरा कौन कर सकता है? कैसी बात मुख से निकालती है? ऋण लेने में कोई लाज नहीं है। कौन रईस है जिस पर लाख दो-लाख का ऋण न हो?
सुवामा- मुझे विश्वास नहीं होता कि इस ऋण में निहोरा है।
मोटेराम- सुवामा, तुम्हारी बुद्वि कहां गयी? भला, सब प्रकार के दु:ख उठा लोगी पर क्या तुम्हें इस बालक पर दया नहीं आती?
मोटेराम की यह चोट बहुत कड़ी लगी। सुवामा सजलनयना हो गई। उसने पुत्र की ओर करुणा-भरी दृष्टि से देखा। इस बच्चे के लिए मैंने कौन-कौन सी तपस्या नहीं की? क्या उसके भाग्य में दु:ख ही बदा है। जो अमोला जलवायु के प्रखर झोंकों से बचाता जाता था, जिस पर सूर्य की प्रचण्ड किरणें न पड़ने पाती थीं, जो स्नेह-सुधा से अभी सिंचित रहता था, क्या वह आज इस जलती हुई धूप और इस आग की लपट में मुरझायेगा? सुवामा कई मिनट तक इसी चिन्ता में बैठी रही। मोटेराम मन-ही-मन प्रसन्न हो रहे थे कि अब सफलीभूत हुआ। इतने में सुवामा ने सिर उठाकर कहा-जिसके पिता ने लाखों को जिलाया-खिलाया, वह दूसरों का आश्रित नहीं बन सकता। यदि पिता का धर्म उसका सहायक होगा, तो स्वयं दस को खिलाकर खायेगा। लड़के को बुलाते हुए ‘बेटा। तनिक यहां आओ। कल से तुम्हारी मिठाई, दूध, घी सब बन्द हो जायेंगे। रोओगे तो नहीं?’ यह कहकर उसने बेटे को प्यार से बैठा लिया और उसके गुलाबी गालों का पसीना पोंछकर चुम्बन कर लिया।
प्रताप- क्या कहा? कल से मिठाई बन्द होगी? क्यों क्या हलवाई की दुकान पर मिठाई नहीं है?
सुवामा-मिठाई तो है, पर उसका रुपया कौन देगा?
प्रताप- हम बड़े होंगे, तो उसको बहुत-सा रुपया देंगे। चल, टख। टख। देख मां, कैसा तेज घोड़ा है।
सुवामा की आंखों में फिर जल भर आया। ‘हा हन्त। इस सौन्दर्य और सुकुमारता की मूर्ति पर अभी से दरिद्रता की आपत्तियां आ जायेंगी। नहीं नहीं, मैं स्वयं सब भोग लूंगी। परन्तु अपने प्राण-प्यारे बच्चे के ऊपर आपत्ति की परछाहीं तक न आने दूंगी।’ माता तो यह सोच रही थी और प्रताप अपने हठी और मुंहजोर घोड़े पर चढ़ने में पूर्ण शक्ति से लीन हो रहा था। बच्चे मन के राजा होते हैं।
अभिप्राय यह कि मोटेराम ने बहुत जाल फैलाया। विविध प्रकार का वाक्चातुर्य दिखलाया, परन्तु सुवामा ने एक बार ‘नहीं करके ‘हां’ न की। उसकी इस आत्मरक्षा का समाचार जिसने सुना, धन्य-धन्य कहा। लोगों के मन में उसकी प्रतिष्टा दूनी हो गयी। उसने वही किया, जो ऐसे संतोषपूर्ण और उदार-हृदय मनुष्य की स्त्री को करना उचित था।
इसके पन्द्रहवें दिन इलाका नीलामा पर चढ़ा। पचास सहस्र रुपये प्राप्त हुए कुल ऋण चुका दिया गया। घर का अनावश्यक सामान बेच दिया गया। मकान में भी सुवामा ने भीतर से ऊंची-ऊंची दीवारें खिंचवा कर दो अलग-अलग खण्ड कर दिये। एक में आप रहने लगी और दूसरा भाड़े पर उठा दिया।
चीलें
चील ने फिर से झपट्टा मारा है। ऊपर, आकाश में मण्डरा रही थी जब सहसा, अर्धवृत्त बनाती हुई तेजी से नीचे उतरी और एक ही झपट्टे में, मांस के लोथड़े क़ो पंजों में दबोच कर फिर से वैसा ही अर्द्ववृत्त बनाती हुई ऊपर चली गई। वह कब्रगाह के ऊंचे मुनारे पर जा बैठी है और अपनी पीली चोंच, मांस के लोथडे में बार-बार गाड़ने लगी है।
कब्रगाह के इर्द-गिर्द दूर तक फैले पार्क में हल्की हल्की धुंध फैली है। वायुमण्डल में अनिश्चय सा डोल रहा है। पुरानी कब्रगाह के खंडहर जगह-जगह बिखरे पडे़ हैं। इस धुंधलके में उसका गोल गुंबद और भी ज्यादा वृहदाकार नजर आता है। यह मकबरा किसका है, मैं जानते हुए भी बार-बार भूल जाता हूँ। वातावरण में फैली धुंध के बावजूद, इस गुम्बद का साया घास के पूरे मैदान को ढके हुए है जहाँ मैं बैठा हूँ जिससे वायुमण्डल में सूनापन और भी ज्यादा बढ ग़या है, और मैं और भी ज्यादा अकेला महसूस करने लगा हूँ।
चील मुनारे पर से उड़ कर फिर से आकाश में मंडराने लगी है, फिर से न जाने किस शिकार पर निकली है। अपनी चोंच नीची किए, अपनी पैनी आँखें धरती पर लगाए, फिर से चक्कर काटने लगी है, मुझे लगने लगा है जैसे उसके डैने लम्बे होते जा रहे हैं और उसका आकार किसी भयावह जंतु के आकार की भांति फूलता जा रहा है। न जाने वह अपना निशाना बांधती हुई कब उतरे, कहाँ उतरे। उसे देखते हुए मैं त्रस्त सा महसूस करने लगा हूँ।
किसी जानकार ने एक बार मुझसे कहा था कि हम आकाश में मंडराती चीलों को तो देख सकते हैं पर इन्हीं की भांति वायुमण्डल में मंडराती उन अदृश्य 'चीलों' को नहीं देख सकते जो वैसे ही नीचे उतर कर झपट्टा मारती हैं और एक ही झपट्टे में इन्सान को लहु-लुहान करके या तो वहीं फेंक जाती हैं, या उसके जीवन की दिशा मोड़ देती हैं। उसने यह भी कहा था कि जहाँ चील की आँखें अपने लक्ष्य को देख कर वार करती हैं, वहाँ वे अदृश्य चीलें अंधी होती हैं, और अंधाधुंध हमला करती हैं। उन्हें झपट्टा मारते हम देख नहीं पाते और हमें लगने लगता है कि जो कुछ भी हुआ है, उसमें हम स्वयं कहीं दोषी रहे होंगे। हम जो हर घटना को कारण की कसौटी पर परखते रहे हैं, हम समझने लगते हैं कि अपने सर्वनाश में हम स्वयं कहीं जिम्मेदार रहे होंगे। उसकी बातें सुनते हुए मैं और भी ज्यादा विचलित महसूस करने लगा था।
उसने कहा था, 'जिस दिन मेरी पत्नी का देहान्त हुआ, मैं अपने मित्रों के साथ, बगल वाले कमरे में बैठा बतिया रहा था। मैं समझे बैठा था कि वह अंदर सो रही है। मैं एक बार उसे बुलाने भी गया था कि आओ, बाहर आकर हमारे पास बैठो। मुझे क्या मालूम था कि मुझसे पहले ही कोई अदृश्य जंतु अन्दर घुस आया है और उसने मेरी पत्नी को अपनी जकड़ में ले रखा है। हम सारा वक्त इन अदृश्य जंतुओं में घिरे रहते है।'
अरे, यह क्या! शोभा? शोभा पार्क में आई है! हाँ, हाँ, शोभा ही तो है। झाड़ियों के बीचों-बीच वह धीरे-धीरे एक ओर बढ़ती आ रही है। वह कब यहाँ आई है और किस ओर से इसका मुझे पता ही नहीं चला।
मेरे अन्दर ज्वार सा उठा। मैं बहुत दिन बाद उसे देख रहा था।
शोभा दुबली हो गई है, तनिक झुक कर चलने लगी है, पर उसकी चाल में अभी भी पहले सी कमनीयता है, वही धीमी चाल, वही बांकापन, जिसमें उसके समूचे व्यक्तित्व की छवि झलकती है। धीरे-धीरे चलती हुई वह घास का मैदान लांघ रही है। आज भी बालों में लाल रंग का फूल ढंके हुए है।
शोभा, अब भी तुम्हारे होंठों पर वही स्निग्ध सी मुस्कान खेल रही होगी जिसे देखते मैं थकता नहीं था, होंठों के कोनों में दबी-सिमटी मुस्कान। ऐसी मुस्कान तो तभी होंठों पर खेल सकती है जब तुम्हारे मन में किन्हीं अलौकिक भावनाओं के फूल खिल रहे हों।
मन चाहा, भाग कर तुम्हारे पास पहुँच जाऊँ और पूछूं, शोभा, अब तुम कैसी हो?
बीते दिन क्यों कभी लौट कर नहीं आते? पूरा कालखण्ड न भी आए, एक दिन ही आ जाए, एक घड़ी ही, जब मैं तुम्हें अपने निकट पा सकूँ, तुम्हारे समूचे व्यक्तित्व की महक से सराबोर हो सकूँ।
मैं उठ खड़ा हुआ और उसकी ओर जाने लगा। मैं झाड़ियों, पेड़ों के बीच छिप कर आगे बढूंगा ताकि उसकी नजर मुझ पर न पडे़। मुझे डर था कि यदि उसने मुझे देख लिया तो वह जैसे-तैसे कदम बढ़ाती, लम्बे-लम्बे डग भरती पार्क से बाहर निकल जाएगी।
जीवन की यह विडम्बना ही है कि जहाँ स्त्री से बढ़ कर कोई जीव कोमल नहीं होता, वहाँ स्त्री से बढ़कर कोई जीव निष्ठुर भी नहीं होता। मैं कभी-कभी हमारे सम्बन्धों को लेकर क्षुब्ध भी हो उठता हूँ। कई बार तुम्हारी ओर से मेरे आत्म-सम्मान को धक्का लग चुका है।
हमारे विवाह के कुछ ही समय बाद तुम मुझे इस बात का अहसास कराने लगी थी यह विवाह तुम्हारी अपेक्षाओं के अनुरूप नहीं हुआ है और तुम्हारी ओर से हमारे आपसी सम्बन्धों में एक प्रकार का ठण्डापन आने लगा था। पर मैं उन दिनों तुम पर निछावर था, मतवाला बना घूमता था। हमारे बीच किसी बात को लेकर मनमुटाव हो जाता, और तुम रूठ जाती, तो मैं तुम्हें मनाने की भरसक चेष्ठा किया करता, तुम्हें हँसाने की। अपने दोनों कान पकड़ लेता, 'कहो तो दण्डवत लेटकर जमीन पर नाक से लकीरें भी खींच दूँ, जीभ निकाल कर बार-बार सिर हिलाऊं?' और तुम, पहले तो मुँह फुलाए मेरी ओर देखती रहती, फिर सहसा खिलखिला कर हँसने लगती, बिल्कुल बच्चों की तरह जैसे तुम हँसा करती थी और कहती, 'चलो, माफ कर दिया।'
और मैं तुम्हें बाहों में भर लेता था। मैं तुम्हारी टुनटुनाती आवाज सुनते नहीं थकता था, मेरी आँखें तुम्हारे चेहरे पर तुम्हारी खिली पेशानी पर लगी रहती और मैं तुम्हारे मन के भाव पढ़ता रहता।
स्त्री-पुरूष सम्बन्धों में कुछ भी तो स्पष्ट नहीं होता, कुछ भी तो तर्क-संगत नहीं होता। भावनाओं के संसार के अपने नियम हैं, या शायद कोई भी नियम नहीं।
हमारे बीच सम्बन्धों की खाई चौड़ी होती गई, फैलती गई। तुम अक्सर कहने लगी थी, 'मुझे इस शादी में क्या मिला?' और मैं जवाब में तुनक कर कहता, 'मैंने कौन से ऐसे अपराध किए हैं कि तुम सारा वक्त मुँह फुलाए रहो और मैं सारा वक्त तुम्हारी दिलजोई करता रहूँ? अगर एक साथ रहना तुम्हें फल नहीं रहा था तो पहले ही मुझे छोड़ जाती। तुम मुझे क्यों नहीं छोड़ कर चली गई? तब न तो हर आये दिन तुम्हें उलाहनें देने पड़ते और न ही मुझे सुनने पड़ते। अगर गृहस्थी में तुम मेरे साथ घिसटती रही हो, तो इसका दोषी मैं नहीं हूँ, स्वयं तुम हो। तुम्हारी बेरूखी मुझे सालती रहती है, फिर भी अपनी जगह अपने को पीड़ित दुखियारी समझती रहती हो।'
मन हुआ, मैं उसके पीछे न जाऊँ। लौट आऊँ, और बेंच पर बैठ कर अपने मन को शांत करूँ। कैसी मेरी मन:स्थिति बन गई है। अपने को कोसता हूँ तो भी व्याकुल, और जो तुम्हें कोसता हूँ तो भी व्याकुल। मेरा सांस फूल रहा था, फिर भी मैं तुम्हारी ओर देखता खड़ा रहा।
सारा वक्त तुम्हारा मुँह ताकते रहना, सारा वक्त लीपा-पोती करते रहना, अपने को हर बात के लिए दोषी ठहराते रहना, मेरी बहुत बड़ी भूल थी।
पटरी पर से उतर जाने के बाद हमारा गृहस्थ जीवन घिसटने लगा था। पर जहाँ शिकवे-शिकायत, खीझ, खिंचाव, असहिष्णुता, नुकीले कंकड़-पत्थरों की तरह हमारी भावनाओं को छीलने-काटने लगे थे, वहीं कभी-कभी विवाहित जीवन के आरम्भिक दिनों जैसी सहज-सद्भावना भी हर-हराते सागर के बीच किसी झिलमिलाते द्वीप की भांति हमारे जीवन में सुख के कुछ क्षण भी भर देती।
पर कुल मिलाकर हमारे आपसी सम्बन्धों में ठण्डापन आ गया था। तुम्हारी मुस्कान अपना जादू खो बैठी थी, तुम्हारी खुली पेशानी कभी-कभी संकरी लगने लगी थी, और जिस तरह बात सुनते हुए तुम सामने की ओर देखती रहती, लगता तुम्हारे पल्ले कुछ भी नहीं पड़ रहा है। नाक-नक्श वही थे, अदाएँ भी वही थीं, पर उनका जादू गायब हो गया था। जब शोभा आँखें मिचमिचाती है- मैं मन ही मन कहता- तू बड़ी मूर्ख लगती है।
मैंने फिर से नजर उठा कर देखा। शोभा नजर नहीं आई। क्या वह फिर से पेड़ों-झाड़ियों के बीच आँखों से ओझल हो गई है? देर तक उस ओर देखते रहने पर भी जब वह नजर नहीं आई, तो मैं उठ खड़ा हुआ। मुझे लगा जैसे वह वहाँ पर नहीं है। मुझे झटका सा लगा। क्या मैं सपना तो नहीं देख रहा था? क्या शोभा वहाँ पर थी भी या मुझे धोखा हुआ है? मैं देर तक आँखें गाडे़ उस ओर देखता रहा जिस ओर वह मुझे नजर आई थी।
सहसा मुझे फिर से उसकी झलक मिली। ऐसा पहली बार नहीं हो रहा था। पहले भी वह आँखों से ओझल होती रही थी। मुझे फिर से रोमांच सा हो आया। हर बार जब वह आँखों से ओझल हो जाती, तो मेरे अन्दर उठने वाली तरह-तरह की भावनाओं के बावजूद, पार्क पर सूनापन सा उतर आता। पर अबकी बार उस पर नजर पड़ते ही मन विचलित सा हो उठा। शोभा पार्क में से निकल जाती तो?
एक आवेग मेरे अन्दर फिर से उठा। उसे मिल पाने के लिए दिल में ऐसी छटपटाहट सी उठी कि सभी शिकवे-शिकायत, कचरे की भांति उस आवेग में बह से गए। सभी मन-मुटाव भूल गए। यह कैसे हुआ कि शोभा फिर से मुझे विवाहित जीवन के पहले दिनों वाली शोभा नजर आने लगी थी। उसके व्यक्तित्व का सारा आकर्षण फिर से लौट आया था। और मेरा दिल फिर से भर-भर आया। मन में बार-बार यही आवाज उठती, 'मैं तुम्हें खो नहीं सकता। मैं तुम्हें कभी खो नहीं सकता।'
यह कैसे हुआ कि पहले वाली भावनाएँ मेरे अन्दर पूरे वेग से फिर से उठने लगी थीं।
मैंने फिर से शोभा की ओर कदम बढा दिए।
हाँ, एक बार मेरे मन में सवाल जरूर उठा, कहीं मैं फिर से अपने को धोखा तो नहीं दे रहा हूँ? क्या मालूम वह फिर से मुझे ठुकरा दे?
पर नहीं, मुझे लग रहा था मानो विवाहोपरांत, क्लेश और कलह का सारा कालखण्ड झूठा था, माना वह कभी था ही नहीं। मैं वर्षो बाद तुम्हें उन्हीं आँखों से देख रहा था जिन आँखों से तुम्हें पहली बार देखा था। मैं फिर से तुम्हें बाहों में भर पाने के लिए आतुर और अधीर हो उठा था।
तुम धीरे-धीरे झाड़ियों के बीच आगे बढ़ती जा रही थी। तुम पहले की तुलना में दुबला गई थी और मुझे बड़ी निरीह और अकेली सी लग रही थी। अबकी बार तुम पर नज़र पड़ते ही मेरे मन का सारा क्षोभ, बालू की भीत की भांति भुरभुरा कर गिर गया था। तुम इतनी दुबली, इतनी निसहाय सी लग रही थी कि मैं बेचैन हो उठा और अपने को धिक्कराने लगा। तुम्हारी सुनक सी काया कभी एक झाड़ी क़े पीछे तो कभी दूसरी झाड़ी क़े पीछे छिप जाती। आज भी तुम बालों में लाल रंग का फूल टांकना नहीं भूली थी।
स्त्रियाँ मन से झुब्ध और बेचैन रहते हुए भी, बन-संवर कर रहना नहीं भूलतीं। स्त्री मन से व्याकुल भी होगी तो भी साफ-सुथरे कपडे़ पहने, संवरे-संभले बाल, नख-शिख से दुरूस्त होकर बाहर निकलेगी। जबकि पुरूष, भाग्य का एक ही थपेड़ा खाने पर फूहड़ हो जाता है। बाल उलझे हुए, मुँह पर बढ़ती दाढ़ई, क़पडे़ मुचडे हए और आँखो में वीरानी लिए, भिखमंगों की तरह घर से बाहर निकलेगा। जिन दिनों हमारे बीच मनमुटाव होता और तुम अपने भाग्य को कोसती हुई घर से बाहर निकल जाती थी, तब भी ढंग के कपडे़ पहनना और चुस्त-दुरूस्त बन कर जाना नहीं भूलती थी। ऐसे दिनो में भी तुम बाहर आंगन में लगे गुलाब के पौधे में से छोटा सा लाल फूल बालों में टांकना नहीं भूलती थी। जबकि मैं दिन भर हांफता, किसी जानवर की तरह एक कमरे से दूसरे कमरे में चक्कर काटता रहता था।
तुम्हारी शॉल, तुम्हारे दायें कंधे पर से खिसक गई थी और उसका सिरा जमीन पर तुम्हारे पीछे-घिसटने लगा था, पर तुम्हें इसका भास नहीं हुआ क्योंकि तुम पहले की ही भांति धीरे-धीरे चलती जा रही थी, कंधे तनिक आगे को झुके हुए। कंधे पर से शॉल खिसक जाने से तुम्हारी सुडौल गर्दन और अधिक स्पष्ट नजर आने लगी थी। क्या मालूम तुम किन विचारों में खोयी चली जा रही हो। क्या मालूम हमारे बारे में, हमारे सम्बन्ध-विच्छेद के बारे में ही सोच रही हो। कौन जाने किसी अंत: प्रेरणावश, मुझे ही पार्क में मिल जाने की आशा लेकर तुम यहाँ चली आई हो। कौन जाने तुम्हारे दिल में भी ऐसी ही कसक ऐसी ही छटपटाहट उठी हो, जैसी मेरे दिल में। क्या मालूम भाग्य हम दोनों पर मेहरबान हो गया हो और नहीं तो मैं तुम्हारी आवाज तो सुन पाऊँगा, तुम्हे आँख भर देख तो पाऊँगा। अगर मैं इतना बेचैन हूँ तो तुम भी तो निपट अकेली हो और न जाने कहां भटक रही हो। आखिरी बार, सम्बन्ध- विच्छेद से पहले, तुम एकटक मेरी ओर देखती रही थी। तब तुम्हारी आँखें मुझे बड़ी-बड़ी सी लगी थीं, पर मैं उनका भाव नहीं समझ पाया था। तुम क्यों मेरी ओर देख रही थी और क्या सोच रही थी, क्यों नहीं तुमने मुँह से कुछ भी कहा? मुझे लगा था तुम्हारी सभी शिकायतें सिमट कर तुम्हारी आँखों के भाव में आ गए थे। तुम मुझे नि:स्पंद मूर्ति जैसी लगी थी, और उस शाम मानो तुमने मुझे छोड़ जाने का फैसला कर लिया था।
मैं नियमानुसार शाम को घूमने चला गया था। दिल और दिमाग पर भले ही कितना ही बोझ हो, मैं अपना नियम नहीं तोड़ता। लगभग डेढ घण्टे के बाद जब में घर वापस लौटा तो डयोढी में कदम रखते ही मुझे अपना घर सूना-सूना लगा था। और अन्दर जाने पर पता चलता कि तुम जा चुकी हो। तभी मुझे तुम्हारी वह एकटक नजर याद आई थी? मेरी ओर देखती हुई।
तुम्हें घर में न पाकर पहले तो मेरे आत्म-सम्मान को धक्का-सा लगा था कि तुम जाने से पहले न जाने क्या सोचती रही हो, अपने मन की बात मुँह तक नहीं लाई। पर शीघ्र ही उस वीराने घर में बैठा मैं मानो अपना सिर धुनने लगा था। घर भांय-भांय करने लगा था।
अब तुम धीरे-धीरे घास के मैदान को छोड़ कर चौड़ी पगडण्डी पर आ गई थी जो मकबरे की प्रदक्षिणा करती हुई-सी पार्क के प्रवेश द्वारा की ओर जाने वाले रास्ते से जा मिलती है। शीघ्र ही तुम चलती हुई पार्क के फाटक तक जा पहुँचोगी और आंखों से ओझल हो जाओगी।
तुम मकबरे का कोना काट कर उस चौकोर मैदान की ओर जाने लगी हो जहाँ बहुत से बेंच रखे रहते हैं और बड़ी उम्र के थके हारे लोग सुस्ताने के लिए बैठ जाते हैं।
कुछ दूर जाने के बाद तुम फिर से ठिठकी थी मोड़ आ गया था और मोड़ क़ाटने से पहले तुमने मुड़कर देखा था। क्या तुम मेरी ओर देख रही हो? क्या तुम्हें इस बात की आहट मिल गई है कि मैं पार्क में पहुँचा हुआ हूँ और धीरे-धीरे तुम्हारे पीछे चला आ रहा हूँ?
क्या सचमुच इसी कारण ठिठक कर खड़ी हो गई हो, इस अपेक्षा से कि मैं भाग कर तुम से जा मिलूँगा? क्या यह मेरा भ्रम ही है या तुम्हारा स्त्री-सुलभ संकोच कि तुम चाहते हुए भी मेरी ओर कदम नहीं बढ़ाओगी?
पर कुछ क्षण तक ठिठके रहने के बार तुम फिर से पार्क के फाटक की ओर बढ़ने लगी थी।
मैंने तुम्हारी और कदम बढ़ा दिए। मुझे लगा जैसे मेरे पास गिने-चुने कुछ क्षण ही रह गए हैं जब मैं तुमसे मिल सकता हूँ। अब नहीं मिल पाया तो कभी नहीं मिल पाऊँगा। और न जाने क्यों, यह सोच कर मेरा गला रूंधने लगा था।
पर मैं अभी भी कुछ ही कदम आगे की और बढ़ा पाया था कि जमीन पर किसी भागते साये ने मेरा रास्ता काट दिया। लम्बा-चौड़ा साया, तैरता हुआ सा, मेरे रास्ते को काट कर निकल गया था। मैंने नजर ऊपर उठाई और मेरा दिल बैठ गया। चील हमारे सिर के ऊपर मंडराए जा रही थी। क्या यह चील ही हैं? पर उसके डैने कितने बड़े हैं और पीली चोंच लम्बी, आगे को मुड़ी हुई। और उसकी छोटी-छोटी पैनी आँखों में भयावह सी चमक है।
चील आकाश में हमारे ऊपर चक्कर काटने लगी थी और उसका साया बार-बार मेरा रास्ता काट रहा था।
हाय, यह कहीं तुमपर न झपट पडे़। मैं बदहवस सा तुम्हारी ओर दौड़ने लगा, मन चाहा, चिल्ला कर तुम्हें सावधान कर दूँ, पर डैने फैलाये चील को मंडराता देख कर मैं इतना त्रस्त हो उठा था कि मुँह में से शब्द निकल नहीं पा रहे थे। मेरा गला सूख रहा था और पांव बोझिल हो रहे थे। मैं जल्दी तुम तक पहुँचना चाहता था मुझे लगा जैसे मैं साये को लांघ ही नहीं पा रहा हूँ। चील जरूर नीचे आने लगी होगी। जो उसका साया इतना फैलता जा रहा है कि मैं उसे लांघ ही नहीं सकता।
मेरे मस्तिष्क में एक ही वाक्य बार-बार घूम रहा था, कि तुम्हें उस मंडराती चील के बारे में सावधान कर दूँ और तुमसे कहूँ कि जितनी जल्दी पार्क में से निकल सकती हो, निकल जाओ।
मेरी सांस धौंकनी की तरह चलने लगी थी, और मुँह से एक शब्द भी नहीं फूट पा रहा था।
बाहर जाने वाले फाटक से थोड़ा हटकर, दायें हाथ एक ऊँचा सा मुनारा है जिस पर कभी मकबरे की रखवाली करनेवाला पहरेदार खड़ा रहता होगा। अब वह मुनार भी टूटी-फूटी हालत में है।
जिस समय मैं साये को लांघ पाने को भरसक चेष्टा कर रहा था उस समय मुझे लगा था जैसे तुम चलती हुई उस मुनारे के पीछे जा पहुँची हो, क्षण भर के लिए मैं आश्वस्त सा हो गया। तुम्हें अपने सिर के ऊपर मंडराते खतरे का आभास हो गया होगा। न भी हुआ हो तो भी तुमने बाहर निकलने का जो रास्ता अपनाया था, वह अधिक सुरक्षित था।
मैं थक गया था। मेरी सांस बुरी तरह से फूली हुई थी। लाचार, मैं उसी मुनारे के निकट एक पत्थर पर हांफता हुआ बैठ गया। कुछ भी मेरे बस नहीं रह गया था। पर मैं सोच रहा था कि ज्योंही तुम मुनारे के पीछे से निकल कर सामने आओगी, मैं चिल्ला कर तुम्हें पार्क में से निकल भागने का आग्रह करूँगा। चील अब भी सिर पर मंडराये जा रही थी।
तभी मुझे लगा तुम मुनारे के पीछे से बाहर आई हो। हवा के झोंके से तुम्हारी साड़ी क़ा पल्लू और हवा में अठखेली सी करती हुई तुम सीधा फाटक की ओर बढ़ने लगी हो।
'शोभा!' मैं चिल्लाया।
पर तुम बहुत आगे बढ़ चुकी थी, लगभग फाटक के पास पहुँच चुकी थी। तुम्हारी साड़ी क़ा पल्लू अभी भी हवा में फरफरा रहा थ। बालों में लाल फूल बड़ा खिला-खिला लग रहा था।
मैं उठ खड़ा हुआ और जैसे तैसे कदम बढ़ता हुआ तुम्हारी ओर जाने लगा। मैं तुमसे कहना चाहता था, 'अच्छा हुआ जो तुम चील के पंजों से बच कर निकल गई हो, शोभा।'
फाटक के पास तुम रूकी थी, और मुझे लगा था जैसे मेरी ओर देख कर मुस्कराई हो और फिर पीठ मोड़ ली थी और आँखों से ओझल हो गई थी।
मैं भागता हुआ फाटक के पास पहुँचा था। फाटक के पास मैदान में हल्की-हल्की धूल उड़ रही थी और पार्क में आने वाले लोगों के लिए चौड़ा, खुला रास्ता भांय-भांय कर रहा था।
तुम पार्क में से सही सलामत निकल गई हो, यह सोच कर मैं आश्वस्त सा महसूस करने लगा था। मैंने नजर उठा कर ऊपर की ओर देखा। चील वहाँ पर नहीं था। चील जा चुकी थी। आसमान साफ था और हल्की-हल्की धुंध के बावजूद उसकी नीलिमा जैसे लौट आई थी।
कब्रगाह के इर्द-गिर्द दूर तक फैले पार्क में हल्की हल्की धुंध फैली है। वायुमण्डल में अनिश्चय सा डोल रहा है। पुरानी कब्रगाह के खंडहर जगह-जगह बिखरे पडे़ हैं। इस धुंधलके में उसका गोल गुंबद और भी ज्यादा वृहदाकार नजर आता है। यह मकबरा किसका है, मैं जानते हुए भी बार-बार भूल जाता हूँ। वातावरण में फैली धुंध के बावजूद, इस गुम्बद का साया घास के पूरे मैदान को ढके हुए है जहाँ मैं बैठा हूँ जिससे वायुमण्डल में सूनापन और भी ज्यादा बढ ग़या है, और मैं और भी ज्यादा अकेला महसूस करने लगा हूँ।
चील मुनारे पर से उड़ कर फिर से आकाश में मंडराने लगी है, फिर से न जाने किस शिकार पर निकली है। अपनी चोंच नीची किए, अपनी पैनी आँखें धरती पर लगाए, फिर से चक्कर काटने लगी है, मुझे लगने लगा है जैसे उसके डैने लम्बे होते जा रहे हैं और उसका आकार किसी भयावह जंतु के आकार की भांति फूलता जा रहा है। न जाने वह अपना निशाना बांधती हुई कब उतरे, कहाँ उतरे। उसे देखते हुए मैं त्रस्त सा महसूस करने लगा हूँ।
किसी जानकार ने एक बार मुझसे कहा था कि हम आकाश में मंडराती चीलों को तो देख सकते हैं पर इन्हीं की भांति वायुमण्डल में मंडराती उन अदृश्य 'चीलों' को नहीं देख सकते जो वैसे ही नीचे उतर कर झपट्टा मारती हैं और एक ही झपट्टे में इन्सान को लहु-लुहान करके या तो वहीं फेंक जाती हैं, या उसके जीवन की दिशा मोड़ देती हैं। उसने यह भी कहा था कि जहाँ चील की आँखें अपने लक्ष्य को देख कर वार करती हैं, वहाँ वे अदृश्य चीलें अंधी होती हैं, और अंधाधुंध हमला करती हैं। उन्हें झपट्टा मारते हम देख नहीं पाते और हमें लगने लगता है कि जो कुछ भी हुआ है, उसमें हम स्वयं कहीं दोषी रहे होंगे। हम जो हर घटना को कारण की कसौटी पर परखते रहे हैं, हम समझने लगते हैं कि अपने सर्वनाश में हम स्वयं कहीं जिम्मेदार रहे होंगे। उसकी बातें सुनते हुए मैं और भी ज्यादा विचलित महसूस करने लगा था।
उसने कहा था, 'जिस दिन मेरी पत्नी का देहान्त हुआ, मैं अपने मित्रों के साथ, बगल वाले कमरे में बैठा बतिया रहा था। मैं समझे बैठा था कि वह अंदर सो रही है। मैं एक बार उसे बुलाने भी गया था कि आओ, बाहर आकर हमारे पास बैठो। मुझे क्या मालूम था कि मुझसे पहले ही कोई अदृश्य जंतु अन्दर घुस आया है और उसने मेरी पत्नी को अपनी जकड़ में ले रखा है। हम सारा वक्त इन अदृश्य जंतुओं में घिरे रहते है।'
अरे, यह क्या! शोभा? शोभा पार्क में आई है! हाँ, हाँ, शोभा ही तो है। झाड़ियों के बीचों-बीच वह धीरे-धीरे एक ओर बढ़ती आ रही है। वह कब यहाँ आई है और किस ओर से इसका मुझे पता ही नहीं चला।
मेरे अन्दर ज्वार सा उठा। मैं बहुत दिन बाद उसे देख रहा था।
शोभा दुबली हो गई है, तनिक झुक कर चलने लगी है, पर उसकी चाल में अभी भी पहले सी कमनीयता है, वही धीमी चाल, वही बांकापन, जिसमें उसके समूचे व्यक्तित्व की छवि झलकती है। धीरे-धीरे चलती हुई वह घास का मैदान लांघ रही है। आज भी बालों में लाल रंग का फूल ढंके हुए है।
शोभा, अब भी तुम्हारे होंठों पर वही स्निग्ध सी मुस्कान खेल रही होगी जिसे देखते मैं थकता नहीं था, होंठों के कोनों में दबी-सिमटी मुस्कान। ऐसी मुस्कान तो तभी होंठों पर खेल सकती है जब तुम्हारे मन में किन्हीं अलौकिक भावनाओं के फूल खिल रहे हों।
मन चाहा, भाग कर तुम्हारे पास पहुँच जाऊँ और पूछूं, शोभा, अब तुम कैसी हो?
बीते दिन क्यों कभी लौट कर नहीं आते? पूरा कालखण्ड न भी आए, एक दिन ही आ जाए, एक घड़ी ही, जब मैं तुम्हें अपने निकट पा सकूँ, तुम्हारे समूचे व्यक्तित्व की महक से सराबोर हो सकूँ।
मैं उठ खड़ा हुआ और उसकी ओर जाने लगा। मैं झाड़ियों, पेड़ों के बीच छिप कर आगे बढूंगा ताकि उसकी नजर मुझ पर न पडे़। मुझे डर था कि यदि उसने मुझे देख लिया तो वह जैसे-तैसे कदम बढ़ाती, लम्बे-लम्बे डग भरती पार्क से बाहर निकल जाएगी।
जीवन की यह विडम्बना ही है कि जहाँ स्त्री से बढ़ कर कोई जीव कोमल नहीं होता, वहाँ स्त्री से बढ़कर कोई जीव निष्ठुर भी नहीं होता। मैं कभी-कभी हमारे सम्बन्धों को लेकर क्षुब्ध भी हो उठता हूँ। कई बार तुम्हारी ओर से मेरे आत्म-सम्मान को धक्का लग चुका है।
हमारे विवाह के कुछ ही समय बाद तुम मुझे इस बात का अहसास कराने लगी थी यह विवाह तुम्हारी अपेक्षाओं के अनुरूप नहीं हुआ है और तुम्हारी ओर से हमारे आपसी सम्बन्धों में एक प्रकार का ठण्डापन आने लगा था। पर मैं उन दिनों तुम पर निछावर था, मतवाला बना घूमता था। हमारे बीच किसी बात को लेकर मनमुटाव हो जाता, और तुम रूठ जाती, तो मैं तुम्हें मनाने की भरसक चेष्ठा किया करता, तुम्हें हँसाने की। अपने दोनों कान पकड़ लेता, 'कहो तो दण्डवत लेटकर जमीन पर नाक से लकीरें भी खींच दूँ, जीभ निकाल कर बार-बार सिर हिलाऊं?' और तुम, पहले तो मुँह फुलाए मेरी ओर देखती रहती, फिर सहसा खिलखिला कर हँसने लगती, बिल्कुल बच्चों की तरह जैसे तुम हँसा करती थी और कहती, 'चलो, माफ कर दिया।'
और मैं तुम्हें बाहों में भर लेता था। मैं तुम्हारी टुनटुनाती आवाज सुनते नहीं थकता था, मेरी आँखें तुम्हारे चेहरे पर तुम्हारी खिली पेशानी पर लगी रहती और मैं तुम्हारे मन के भाव पढ़ता रहता।
स्त्री-पुरूष सम्बन्धों में कुछ भी तो स्पष्ट नहीं होता, कुछ भी तो तर्क-संगत नहीं होता। भावनाओं के संसार के अपने नियम हैं, या शायद कोई भी नियम नहीं।
हमारे बीच सम्बन्धों की खाई चौड़ी होती गई, फैलती गई। तुम अक्सर कहने लगी थी, 'मुझे इस शादी में क्या मिला?' और मैं जवाब में तुनक कर कहता, 'मैंने कौन से ऐसे अपराध किए हैं कि तुम सारा वक्त मुँह फुलाए रहो और मैं सारा वक्त तुम्हारी दिलजोई करता रहूँ? अगर एक साथ रहना तुम्हें फल नहीं रहा था तो पहले ही मुझे छोड़ जाती। तुम मुझे क्यों नहीं छोड़ कर चली गई? तब न तो हर आये दिन तुम्हें उलाहनें देने पड़ते और न ही मुझे सुनने पड़ते। अगर गृहस्थी में तुम मेरे साथ घिसटती रही हो, तो इसका दोषी मैं नहीं हूँ, स्वयं तुम हो। तुम्हारी बेरूखी मुझे सालती रहती है, फिर भी अपनी जगह अपने को पीड़ित दुखियारी समझती रहती हो।'
मन हुआ, मैं उसके पीछे न जाऊँ। लौट आऊँ, और बेंच पर बैठ कर अपने मन को शांत करूँ। कैसी मेरी मन:स्थिति बन गई है। अपने को कोसता हूँ तो भी व्याकुल, और जो तुम्हें कोसता हूँ तो भी व्याकुल। मेरा सांस फूल रहा था, फिर भी मैं तुम्हारी ओर देखता खड़ा रहा।
सारा वक्त तुम्हारा मुँह ताकते रहना, सारा वक्त लीपा-पोती करते रहना, अपने को हर बात के लिए दोषी ठहराते रहना, मेरी बहुत बड़ी भूल थी।
पटरी पर से उतर जाने के बाद हमारा गृहस्थ जीवन घिसटने लगा था। पर जहाँ शिकवे-शिकायत, खीझ, खिंचाव, असहिष्णुता, नुकीले कंकड़-पत्थरों की तरह हमारी भावनाओं को छीलने-काटने लगे थे, वहीं कभी-कभी विवाहित जीवन के आरम्भिक दिनों जैसी सहज-सद्भावना भी हर-हराते सागर के बीच किसी झिलमिलाते द्वीप की भांति हमारे जीवन में सुख के कुछ क्षण भी भर देती।
पर कुल मिलाकर हमारे आपसी सम्बन्धों में ठण्डापन आ गया था। तुम्हारी मुस्कान अपना जादू खो बैठी थी, तुम्हारी खुली पेशानी कभी-कभी संकरी लगने लगी थी, और जिस तरह बात सुनते हुए तुम सामने की ओर देखती रहती, लगता तुम्हारे पल्ले कुछ भी नहीं पड़ रहा है। नाक-नक्श वही थे, अदाएँ भी वही थीं, पर उनका जादू गायब हो गया था। जब शोभा आँखें मिचमिचाती है- मैं मन ही मन कहता- तू बड़ी मूर्ख लगती है।
मैंने फिर से नजर उठा कर देखा। शोभा नजर नहीं आई। क्या वह फिर से पेड़ों-झाड़ियों के बीच आँखों से ओझल हो गई है? देर तक उस ओर देखते रहने पर भी जब वह नजर नहीं आई, तो मैं उठ खड़ा हुआ। मुझे लगा जैसे वह वहाँ पर नहीं है। मुझे झटका सा लगा। क्या मैं सपना तो नहीं देख रहा था? क्या शोभा वहाँ पर थी भी या मुझे धोखा हुआ है? मैं देर तक आँखें गाडे़ उस ओर देखता रहा जिस ओर वह मुझे नजर आई थी।
सहसा मुझे फिर से उसकी झलक मिली। ऐसा पहली बार नहीं हो रहा था। पहले भी वह आँखों से ओझल होती रही थी। मुझे फिर से रोमांच सा हो आया। हर बार जब वह आँखों से ओझल हो जाती, तो मेरे अन्दर उठने वाली तरह-तरह की भावनाओं के बावजूद, पार्क पर सूनापन सा उतर आता। पर अबकी बार उस पर नजर पड़ते ही मन विचलित सा हो उठा। शोभा पार्क में से निकल जाती तो?
एक आवेग मेरे अन्दर फिर से उठा। उसे मिल पाने के लिए दिल में ऐसी छटपटाहट सी उठी कि सभी शिकवे-शिकायत, कचरे की भांति उस आवेग में बह से गए। सभी मन-मुटाव भूल गए। यह कैसे हुआ कि शोभा फिर से मुझे विवाहित जीवन के पहले दिनों वाली शोभा नजर आने लगी थी। उसके व्यक्तित्व का सारा आकर्षण फिर से लौट आया था। और मेरा दिल फिर से भर-भर आया। मन में बार-बार यही आवाज उठती, 'मैं तुम्हें खो नहीं सकता। मैं तुम्हें कभी खो नहीं सकता।'
यह कैसे हुआ कि पहले वाली भावनाएँ मेरे अन्दर पूरे वेग से फिर से उठने लगी थीं।
मैंने फिर से शोभा की ओर कदम बढा दिए।
हाँ, एक बार मेरे मन में सवाल जरूर उठा, कहीं मैं फिर से अपने को धोखा तो नहीं दे रहा हूँ? क्या मालूम वह फिर से मुझे ठुकरा दे?
पर नहीं, मुझे लग रहा था मानो विवाहोपरांत, क्लेश और कलह का सारा कालखण्ड झूठा था, माना वह कभी था ही नहीं। मैं वर्षो बाद तुम्हें उन्हीं आँखों से देख रहा था जिन आँखों से तुम्हें पहली बार देखा था। मैं फिर से तुम्हें बाहों में भर पाने के लिए आतुर और अधीर हो उठा था।
तुम धीरे-धीरे झाड़ियों के बीच आगे बढ़ती जा रही थी। तुम पहले की तुलना में दुबला गई थी और मुझे बड़ी निरीह और अकेली सी लग रही थी। अबकी बार तुम पर नज़र पड़ते ही मेरे मन का सारा क्षोभ, बालू की भीत की भांति भुरभुरा कर गिर गया था। तुम इतनी दुबली, इतनी निसहाय सी लग रही थी कि मैं बेचैन हो उठा और अपने को धिक्कराने लगा। तुम्हारी सुनक सी काया कभी एक झाड़ी क़े पीछे तो कभी दूसरी झाड़ी क़े पीछे छिप जाती। आज भी तुम बालों में लाल रंग का फूल टांकना नहीं भूली थी।
स्त्रियाँ मन से झुब्ध और बेचैन रहते हुए भी, बन-संवर कर रहना नहीं भूलतीं। स्त्री मन से व्याकुल भी होगी तो भी साफ-सुथरे कपडे़ पहने, संवरे-संभले बाल, नख-शिख से दुरूस्त होकर बाहर निकलेगी। जबकि पुरूष, भाग्य का एक ही थपेड़ा खाने पर फूहड़ हो जाता है। बाल उलझे हुए, मुँह पर बढ़ती दाढ़ई, क़पडे़ मुचडे हए और आँखो में वीरानी लिए, भिखमंगों की तरह घर से बाहर निकलेगा। जिन दिनों हमारे बीच मनमुटाव होता और तुम अपने भाग्य को कोसती हुई घर से बाहर निकल जाती थी, तब भी ढंग के कपडे़ पहनना और चुस्त-दुरूस्त बन कर जाना नहीं भूलती थी। ऐसे दिनो में भी तुम बाहर आंगन में लगे गुलाब के पौधे में से छोटा सा लाल फूल बालों में टांकना नहीं भूलती थी। जबकि मैं दिन भर हांफता, किसी जानवर की तरह एक कमरे से दूसरे कमरे में चक्कर काटता रहता था।
तुम्हारी शॉल, तुम्हारे दायें कंधे पर से खिसक गई थी और उसका सिरा जमीन पर तुम्हारे पीछे-घिसटने लगा था, पर तुम्हें इसका भास नहीं हुआ क्योंकि तुम पहले की ही भांति धीरे-धीरे चलती जा रही थी, कंधे तनिक आगे को झुके हुए। कंधे पर से शॉल खिसक जाने से तुम्हारी सुडौल गर्दन और अधिक स्पष्ट नजर आने लगी थी। क्या मालूम तुम किन विचारों में खोयी चली जा रही हो। क्या मालूम हमारे बारे में, हमारे सम्बन्ध-विच्छेद के बारे में ही सोच रही हो। कौन जाने किसी अंत: प्रेरणावश, मुझे ही पार्क में मिल जाने की आशा लेकर तुम यहाँ चली आई हो। कौन जाने तुम्हारे दिल में भी ऐसी ही कसक ऐसी ही छटपटाहट उठी हो, जैसी मेरे दिल में। क्या मालूम भाग्य हम दोनों पर मेहरबान हो गया हो और नहीं तो मैं तुम्हारी आवाज तो सुन पाऊँगा, तुम्हे आँख भर देख तो पाऊँगा। अगर मैं इतना बेचैन हूँ तो तुम भी तो निपट अकेली हो और न जाने कहां भटक रही हो। आखिरी बार, सम्बन्ध- विच्छेद से पहले, तुम एकटक मेरी ओर देखती रही थी। तब तुम्हारी आँखें मुझे बड़ी-बड़ी सी लगी थीं, पर मैं उनका भाव नहीं समझ पाया था। तुम क्यों मेरी ओर देख रही थी और क्या सोच रही थी, क्यों नहीं तुमने मुँह से कुछ भी कहा? मुझे लगा था तुम्हारी सभी शिकायतें सिमट कर तुम्हारी आँखों के भाव में आ गए थे। तुम मुझे नि:स्पंद मूर्ति जैसी लगी थी, और उस शाम मानो तुमने मुझे छोड़ जाने का फैसला कर लिया था।
मैं नियमानुसार शाम को घूमने चला गया था। दिल और दिमाग पर भले ही कितना ही बोझ हो, मैं अपना नियम नहीं तोड़ता। लगभग डेढ घण्टे के बाद जब में घर वापस लौटा तो डयोढी में कदम रखते ही मुझे अपना घर सूना-सूना लगा था। और अन्दर जाने पर पता चलता कि तुम जा चुकी हो। तभी मुझे तुम्हारी वह एकटक नजर याद आई थी? मेरी ओर देखती हुई।
तुम्हें घर में न पाकर पहले तो मेरे आत्म-सम्मान को धक्का-सा लगा था कि तुम जाने से पहले न जाने क्या सोचती रही हो, अपने मन की बात मुँह तक नहीं लाई। पर शीघ्र ही उस वीराने घर में बैठा मैं मानो अपना सिर धुनने लगा था। घर भांय-भांय करने लगा था।
अब तुम धीरे-धीरे घास के मैदान को छोड़ कर चौड़ी पगडण्डी पर आ गई थी जो मकबरे की प्रदक्षिणा करती हुई-सी पार्क के प्रवेश द्वारा की ओर जाने वाले रास्ते से जा मिलती है। शीघ्र ही तुम चलती हुई पार्क के फाटक तक जा पहुँचोगी और आंखों से ओझल हो जाओगी।
तुम मकबरे का कोना काट कर उस चौकोर मैदान की ओर जाने लगी हो जहाँ बहुत से बेंच रखे रहते हैं और बड़ी उम्र के थके हारे लोग सुस्ताने के लिए बैठ जाते हैं।
कुछ दूर जाने के बाद तुम फिर से ठिठकी थी मोड़ आ गया था और मोड़ क़ाटने से पहले तुमने मुड़कर देखा था। क्या तुम मेरी ओर देख रही हो? क्या तुम्हें इस बात की आहट मिल गई है कि मैं पार्क में पहुँचा हुआ हूँ और धीरे-धीरे तुम्हारे पीछे चला आ रहा हूँ?
क्या सचमुच इसी कारण ठिठक कर खड़ी हो गई हो, इस अपेक्षा से कि मैं भाग कर तुम से जा मिलूँगा? क्या यह मेरा भ्रम ही है या तुम्हारा स्त्री-सुलभ संकोच कि तुम चाहते हुए भी मेरी ओर कदम नहीं बढ़ाओगी?
पर कुछ क्षण तक ठिठके रहने के बार तुम फिर से पार्क के फाटक की ओर बढ़ने लगी थी।
मैंने तुम्हारी और कदम बढ़ा दिए। मुझे लगा जैसे मेरे पास गिने-चुने कुछ क्षण ही रह गए हैं जब मैं तुमसे मिल सकता हूँ। अब नहीं मिल पाया तो कभी नहीं मिल पाऊँगा। और न जाने क्यों, यह सोच कर मेरा गला रूंधने लगा था।
पर मैं अभी भी कुछ ही कदम आगे की और बढ़ा पाया था कि जमीन पर किसी भागते साये ने मेरा रास्ता काट दिया। लम्बा-चौड़ा साया, तैरता हुआ सा, मेरे रास्ते को काट कर निकल गया था। मैंने नजर ऊपर उठाई और मेरा दिल बैठ गया। चील हमारे सिर के ऊपर मंडराए जा रही थी। क्या यह चील ही हैं? पर उसके डैने कितने बड़े हैं और पीली चोंच लम्बी, आगे को मुड़ी हुई। और उसकी छोटी-छोटी पैनी आँखों में भयावह सी चमक है।
चील आकाश में हमारे ऊपर चक्कर काटने लगी थी और उसका साया बार-बार मेरा रास्ता काट रहा था।
हाय, यह कहीं तुमपर न झपट पडे़। मैं बदहवस सा तुम्हारी ओर दौड़ने लगा, मन चाहा, चिल्ला कर तुम्हें सावधान कर दूँ, पर डैने फैलाये चील को मंडराता देख कर मैं इतना त्रस्त हो उठा था कि मुँह में से शब्द निकल नहीं पा रहे थे। मेरा गला सूख रहा था और पांव बोझिल हो रहे थे। मैं जल्दी तुम तक पहुँचना चाहता था मुझे लगा जैसे मैं साये को लांघ ही नहीं पा रहा हूँ। चील जरूर नीचे आने लगी होगी। जो उसका साया इतना फैलता जा रहा है कि मैं उसे लांघ ही नहीं सकता।
मेरे मस्तिष्क में एक ही वाक्य बार-बार घूम रहा था, कि तुम्हें उस मंडराती चील के बारे में सावधान कर दूँ और तुमसे कहूँ कि जितनी जल्दी पार्क में से निकल सकती हो, निकल जाओ।
मेरी सांस धौंकनी की तरह चलने लगी थी, और मुँह से एक शब्द भी नहीं फूट पा रहा था।
बाहर जाने वाले फाटक से थोड़ा हटकर, दायें हाथ एक ऊँचा सा मुनारा है जिस पर कभी मकबरे की रखवाली करनेवाला पहरेदार खड़ा रहता होगा। अब वह मुनार भी टूटी-फूटी हालत में है।
जिस समय मैं साये को लांघ पाने को भरसक चेष्टा कर रहा था उस समय मुझे लगा था जैसे तुम चलती हुई उस मुनारे के पीछे जा पहुँची हो, क्षण भर के लिए मैं आश्वस्त सा हो गया। तुम्हें अपने सिर के ऊपर मंडराते खतरे का आभास हो गया होगा। न भी हुआ हो तो भी तुमने बाहर निकलने का जो रास्ता अपनाया था, वह अधिक सुरक्षित था।
मैं थक गया था। मेरी सांस बुरी तरह से फूली हुई थी। लाचार, मैं उसी मुनारे के निकट एक पत्थर पर हांफता हुआ बैठ गया। कुछ भी मेरे बस नहीं रह गया था। पर मैं सोच रहा था कि ज्योंही तुम मुनारे के पीछे से निकल कर सामने आओगी, मैं चिल्ला कर तुम्हें पार्क में से निकल भागने का आग्रह करूँगा। चील अब भी सिर पर मंडराये जा रही थी।
तभी मुझे लगा तुम मुनारे के पीछे से बाहर आई हो। हवा के झोंके से तुम्हारी साड़ी क़ा पल्लू और हवा में अठखेली सी करती हुई तुम सीधा फाटक की ओर बढ़ने लगी हो।
'शोभा!' मैं चिल्लाया।
पर तुम बहुत आगे बढ़ चुकी थी, लगभग फाटक के पास पहुँच चुकी थी। तुम्हारी साड़ी क़ा पल्लू अभी भी हवा में फरफरा रहा थ। बालों में लाल फूल बड़ा खिला-खिला लग रहा था।
मैं उठ खड़ा हुआ और जैसे तैसे कदम बढ़ता हुआ तुम्हारी ओर जाने लगा। मैं तुमसे कहना चाहता था, 'अच्छा हुआ जो तुम चील के पंजों से बच कर निकल गई हो, शोभा।'
फाटक के पास तुम रूकी थी, और मुझे लगा था जैसे मेरी ओर देख कर मुस्कराई हो और फिर पीठ मोड़ ली थी और आँखों से ओझल हो गई थी।
मैं भागता हुआ फाटक के पास पहुँचा था। फाटक के पास मैदान में हल्की-हल्की धूल उड़ रही थी और पार्क में आने वाले लोगों के लिए चौड़ा, खुला रास्ता भांय-भांय कर रहा था।
तुम पार्क में से सही सलामत निकल गई हो, यह सोच कर मैं आश्वस्त सा महसूस करने लगा था। मैंने नजर उठा कर ऊपर की ओर देखा। चील वहाँ पर नहीं था। चील जा चुकी थी। आसमान साफ था और हल्की-हल्की धुंध के बावजूद उसकी नीलिमा जैसे लौट आई थी।
Subscribe to:
Posts (Atom)